Korzeń arcydzięgla – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Korzeń arcydzięgla – roślina lecznicza rosnąca w górach, znana również pod nazwami m.in. dzięgiel litwor, dzięgiel lekarski i anielskie ziele. Za działanie arcydzięgla odpowiada zawarty w korzeniu olejek eteryczny, furanokumaryny i kumaryny. Roślina zwiększa wydzielanie soków trawiennych oraz śliny, moczu i potu. Rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i ułatwia odprowadzanie gazów. Ponadto wykazuje działanie uspokajające. Korzeń arcydzięgla podany na skórę działa rozgrzewająco i przeciwbólowo. 
Korzeń arcydzięgla dostępny jest w wielu postaciach, zazwyczaj w połączeniu z innymi substancjami. W produktach aptecznych znajdziemy go w tabletkach i płynach o działaniu uspokajającym i usprawniających trawienie oraz m.in. kapsułkach wspomagających funkcjonowanie mięśni i stawów. Arcydzięgiel znalazł również zastosowanie w kosmetyce jako składnik produktów odbudowujących i łagodzących.
Możliwe działania niepożądane: nudności, brak apetytu, ból głowy, zaburzenia snu, skórne reakcje alergiczne.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Korzeń arcydzięgla – roślina lecznicza
Korzeń arcydzięgla (Angelica archangelica L.), znany również jako dzięgiel lekarski, arcydzięgiel litwor czy anielski korzeń, to jedna z najcenniejszych roślin leczniczych w tradycyjnej medycynie europejskiej. Ta okazała roślina z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae) od wieków cieszy się uznaniem fitoterapeutów na całym świecie. Średniowieczni mnisi nazywali ją „Zielem Ducha Świętego”, wierząc w jej niezwykłe właściwości lecznicze. Współczesne badania naukowe potwierdzają wiele z tradycyjnych zastosowań arcydzięgla, szczególnie w leczeniu schorzeń układu pokarmowego, nerwowego oraz oddechowego. Roślina zawiera bogaty kompleks substancji bioaktywnych, w tym cenne olejki eteryczne, kumaryny, furanokumaryny oraz związki flawonoidowe, które nadają jej wszechstronne działanie terapeutyczne. W Polsce arcydzięgiel objęty jest częściową ochroną gatunkową, co podkreśla jego wartość ekologiczną i medyczną.
Charakterystyka botaniczna
Arcydzięgiel litwor to imponująca roślina dwuletnia lub wieloletnia dorastająca do wysokości 1,5-2,5 metra, a niekiedy nawet do 3 metrów. Charakteryzuje się grubą, pustą w środku łodygą o okrągłym przekroju, która w górnej części tworzy rozgałęzienia. Powierzchnia łodygi jest naga i nieowłosiona, co ułatwia rozpoznanie rośliny.
Kłącze jest krótkie, odchodzą od niego cienkie korzenie o bruzdowanej powierzchni. Korzeń pokrywa kora o brunatnoszarej lub czerwonawobrunatnej barwie. W jego przekroju poprzecznym widoczne są plamy przewodów wydzielniczych. Liście rośliny są szczególnie charakterystyczne – w pierwszym roku wzrostu tworzą nadziemną rozetę i są podwójnie lub potrójnie pierzaste, podczas gdy liście na łodydze w górnej części są pojedynczo pierzaste i mniejsze.
Kwiaty arcydzięgla zebrane są w duże, okazałe baldachy o biało-zielonej lub żółtawo-zielonej barwie. Okres kwitnienia trwa od czerwca do sierpnia. Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaru. Wydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha.
Występowanie i ochrona
Arcydzięgiel litwor występuje naturalnie w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii. W Polsce można znaleźć go przede wszystkim w Karpatach i Sudetach (arcydzięgiel znajduje się tam pod ochroną) oraz w Tatrach. Roślina preferuje wilgotne i podmokłe tereny, szczególnie brzegi strumieni, doliny rzeczne oraz tereny podgórskie i górskie.
W Polsce roślina ta objęta jest ścisłą ochroną zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska, co oznacza, że zbiór z naturalnych stanowisk jest zabroniony. Obecnie arcydzięgiel uprawia się przemysłowo do celów leczniczych i kulinarnych.
Skład chemiczny i substancje czynne
Korzeń arcydzięgla stanowi prawdziwy skarb substancji bioaktywnych. W korzeniu jest ok. 1% olejku eterycznego, złożonego głównie z d-alfa-felandrenu, alfa-pinenu, limonenu, beta-kariofilenu, linalolu, borneolu.
Główne grupy substancji czynnych:
Olejki eteryczne (0,3-1,5%)
- α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%)
- β-fellandren, p-cymen, borneol, sabinen, α-tujen, linalol, p-cymol
- Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%)
Kumaryny i furanokumaryny
- angelicyna, ostol, ostenol, imperatoryna, ksantotoksyna, bergapten, umbeliferon i umbeliprenina
- archangelicyna, oksypeucedanina, bergapten, imperatoryna, izoimperatoryna, izopimpinelina, ostol, ostruthol, oksypeucedanina, felopteryna, psoralen i ksantotoksyna
Makrocykliczne laktony
- pentadekanolid i tridekanolid – odpowiedzialne za charakterystyczny zapach
Inne składniki
- Kwasy organiczne (akonitowy, walerianowy, jabłkowy, angelikowy, kawowy, chlorogenowy)
- Flawonoidy (archangelon, naringenina i jej pochodne)
- Estry β-sitosterolu
- Substancje garbnikowe i minerały
Właściwości farmakologiczne i działanie
Działanie na układ pokarmowy
Arcydzięgiel pobudza czynności wydzielnicze i wydalnicze, zwiększając ilość soku żołądkowego; ułatwia i przyspiesza proces trawienia (poprawia krążenie krwi w obrębie układu pokarmowego, przez co przyspiesza wchłanianie składników pokarmowych). Roślina wykazuje również silne działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego.
Arcydzięgiel litwor zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego oraz pepsyny. Działa usprawniająco na procesy trawienne, a podany przed posiłkami pobudza apetyt. Dodatkowo ma właściwości rozkurczowe, przynosi więc ulgę w stanach skurczowych żołądka, jelit, w razie występowania wzdęć i odbijania.
Działanie na układ nerwowy
Arcydzięgiel działa na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza nieznacznie wrażliwość kory mózgowej oraz niektórych ośrodków wegetatywnych w rdzeniu przedłużonym, przede wszystkim ośrodka naczynioruchowego. Kumaryny, szczególnie angelicyna, wykazują właściwości uspokajające i antydepresyjne.
Kumaryny są znane z oddziaływania z receptorami kwasu gamma-aminomasłowego, a wynikające z tego farmakologiczne efekty na aktywację receptora benzodiazepinowego obejmują działanie uspokajająco-nasennie, przeciwdrgawkowe i przeciwlękowe.
Działanie przeciwdrobnoustrojowe
Badania naukowe potwierdzają szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego i przeciwgrzybiczego arcydzięgla. Olejek wykazuje dobrą aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius i Candida albicans z minimalnymi stężeniami hamującymi odpowiednio 0,25, 0,25, 0,13, 0,25, 2,25 i 0,50% objętościowo.
Minimalne stężenie hamujące wynosiło 14,2 μL/mL dla paciorkowca złocistego i 28,4 μL/mL dla pałeczki okrężnicy, podczas gdy minimalne stężenia bakteriobójcze wynosiły odpowiednio 56,8 μL/mL i 113,6 μL/mL.
Działanie przeciwzapalne i moczopędne
Olejek eteryczny z owoców A. archangelica w małych dawkach, które są nietoksyczne, wykazał działanie przeciwzapalne. Roślina pobudza również wydalanie moczu i potu, co wspomaga procesy detoksykacyjne organizmu.
Zastosowanie medyczne
Schorzenia układu pokarmowego
Przetwory z arcydzięgla są uznane za stomachicum, carminativum oraz tonicum nervinum. Szczególne zastosowanie mają przy bezsoczności żołądka (achylia gastrica), nieżytach jelita grubego (colitis), biegunkach (diarrhoea), braku łaknienia na tle nerwowym (anorexia hysterica), niestrawności (dyspepsja), zapaleniu jelita cienkiego (enteritis), zapaleniu żołądka (gastritis) czy niewydolności wątroby.
Zaburzenia układu nerwowego
Arcydzięgiel znalazł zastosowanie także jako środek na zaburzenia na tle nerwowym. Można go stosować przy nerwicach wegetatywnych, w stanach nadmiernego pobudzenia, zwiększonego napięcia nerwowego, uczucia niepokoju czy bezsenności.
Przynosi ulgę w przypadku nerwic wegetatywnych (bóle brzucha, biegunki, zaparcia na tle nerwowym), w problemach ze snem, przy stanach utrzymującego się napięcia i uczucia niepokoju. Łagodzi migrenowe bóle głowy.
Schorzenia układu oddechowego
Arcydzięgiel jest znany również ze swoich właściwości wykrztuśnych i był tradycyjnie stosowany jako ziołowy środek na zapalenie oskrzeli, astmę i inne dolegliwości układu oddechowego. Korzeń Archangelica officinalis działa wykrztuśnie w przypadku zapalenia oskrzeli.
Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem arcydzięgla
W polskim systemie ochrony zdrowia korzeń arcydzięgla znajduje szerokie zastosowanie jako składnik preparatów fitoterapeutycznych oraz jako samodzielny surowiec zielarski.
Dostępne preparaty
Surowiec zielarski
- W Polsce zarejestrowany jest lek w postaci ziół do zaparzania, stanowiący rozdrobniony i wysuszony korzeń arcydzięgla litworu Archangelica officinalis
- Korzeń suszony do sporządzania naparów i odwarów
- Mielony korzeń w kapsułkach
Preparaty złożone
- Jako składnik leku Iberogast®, korzeń arcydzięgla może złagodzić objawy takich schorzeń jak dyspepsja czynnościowa (niestrawność)
- Mieszanki ziołowe wspomagające trawienie
- Syropy i krople uspokajające na bazie ekstraktów roślinnych
Preparaty zewnętrzne
- Olejki do nacierania przy bólach reumatycznych i nerwobólach
- Spirytus arcydzięglowy (Tinctura et Spirytus Archangelicae)
- Maści i żele przeciwbólowe
Dawkowanie i sposób stosowania
Zwykle stosowana dawka to 3-krotne spożycie naparu przed posiłkami (w celu poprawy apetytu) bądź po posiłkach (w celu stymulacji procesów trawiennych). Napar sporządza się poprzez zalanie 1,5 grama ziół (pół płaskiej łyżeczki) szklanką wrzącej wody i zaparzenie całości pod przykryciem przez okres min. 15 minut.
Doustnie zaleca się podawanie do 4,5 gramów surowca lub 1,5-3 gramy ekstraktu wodnego (alkoholowego lub wodnego). Przy zewnętrznym stosowaniu arcydzięgla można korzystać jednorazowo z 10-20 kropli preparatu.
Sproszkowany surowiec (korzeń arcydzięgla) 0,5-1 g 2-3 razy dziennie. Również można parzyć 1 g surowca w filiżance wrzącej wody; wypijać 3-4 filiżanki naparu.
Przeciwwskazania i działania niepożądane
Główne przeciwwskazania
- Ciąża i karmienie piersią: Nie zaleca się jego stosowania kobietom w ciąży oraz karmiącym piersią. Brakuje bowiem rzetelnych danych co do bezpieczeństwa stosowania tego surowca w okresie ciąży i karmienia
- Fotouczulenie: Osoby, które wykazują nadwrażliwość na promienie słoneczne, powinny ostrożnie stosować arcydzięgiel, gdyż ma on właściwości fotouczulające. Po jego zastosowaniu i wystawieniu skóry na słońce (nawet na kilka minut) mogą się pojawić miejscowy obrzęk, przekrwienie lub pęcherze
- Choroby zapalne: Przed zastosowaniem arcydzięgla z lekarzem powinny się skontaktować osoby zmagające się ze stanami zapalnymi kłębuszków nerkowych i wyrostka robaczkowego
Potencjalne działania niepożądane
Stosowanie arcydzięgla litworu przez zdrowe osoby nie powinno spotkać się ze skutkami ubocznymi, jednak może czasami prowadzić – zwłaszcza w nadmiernym dawkowaniu – do problemów ze strony układu pokarmowego, na przykład nadkwaśności, skurczów żołądka, nadmiernej perystaltyki jelit czy biegunki.
Obecność fotouczulających furanokumaryn liniowych w korzeniu wskazuje, że części rośliny powinny być stosowane z ostrożnością podczas narażenia na światło słoneczne.
Interakcje z lekami
Współczesna wiedza medyczna nie zgromadziła informacji na temat możliwych interakcji arcydzięgla z innymi preparatami. Niemniej jednak, ze względu na zawartość kumaryn, należy zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu leków przeciwzakrzepowych, ponieważ kumaryny mogą potęgować ich działanie.
Współczesne badania naukowe
Aktywność przeciwnowotworowa
Olejek eteryczny z owoców arcydzięgla wykazuje aktywność cytotoksyczną wobec ludzkich linii komórkowych raka trzustki oraz komórek raka piersi myszy. Współczesne badania sugerują potencjał arcydzięgla w terapii wspomagającej onkologicznej.
Działanie przeciwwirusowe
Wyniki wskazują, że najwyższą aktywność wykazywał ekstrakt, imperatoryna, felopteryna i mieszanina imperatoryny i felopteryny, redukując replikację wirusa opryszczki pospolitej odpowiednio o 5,61 log, 4,7 log, 3,01 log i 3,73 log. Badania potwierdzają potencjał kumaryn z arcydzięgla jako naturalnych związków przeciwwirusowych.
Neuroprotekcja
Przypisuje się roślinie działanie przeciwlękowe, przeciwdrgawkowe, polepszające funkcje poznawcze, przeciwwirusowe, hamujące cholinoesterazy, przeciwzapalne, ochronne dla żołądka oraz radioprotektywne.
Zastosowania kulinaryczne i przemysłowe
Arcydzięgiel od wieków znajdował zastosowanie nie tylko lecznicze, ale również kulinarne. Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki.
W krajach nordyckich i anglosaskich szczególnie popularne jest aromatyzowanie piwa arcydzięglem. Korzenny smak całkowicie odmienia smak alkoholu. W przemyśle spożywczym ekstrakty arcydzięgla stosuje się jako naturalne aromaty i konserwanty.
| Zastosowanie |
Część rośliny |
Sposób przygotowania |
| Napar trawienny |
Korzeń suszony |
1,5g/200ml wrzątku, zaparzać 15 min |
| Nalewka uspokajająca |
Korzeń suszony |
Maceracja w 60-70% etanolu (1:10) |
| Olejek do nacierania |
Korzeń świeży |
Destylacja z parą wodną |
| Kandyzowane łodygi |
Młode łodygi |
Gotowanie w syropie cukrowym |
Upława i pozyskiwanie surowca
Arcydzięgiel jest rośliną o umiarkowanych wymaganiach. Spotykana jest naturalnie w wilgotnych stanowiskach na dobrze spulchnionej glebie. Podczas uprawy potrzebuje nawadniania. Arcydzięgiel preferuje lekko kwaśną glebę, której pH rozciąga się od 4,5 do 7,0. Nie toleruje przesadzania – kwitnie w drugim roku od momentu posiania.
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Warto wspomnieć, że w bylinie znajduje się najwięcej składników leczniczych w czasie kwitnięcia – od końca maja do lipca.
Perspektywy rozwoju
Współczesna fitoterapia coraz częściej docenia potencjał arcydzięgla jako rośliny o szerokim spektrum działania. Sugeruje się też jego potencjalne działanie przeciwnowotworowe i postuluje dalsze badania w tym zakresie. Rozwój metod ekstrakcji i standaryzacji ekstraktów roślinnych może przyczynić się do szerszego wykorzystania arcydzięgla w medycynie konwencjonalnej.
Badania nad mechanizmami molekularnymi działania kumaryn i olejków eterycznych z arcydzięgla otwierają nowe możliwości terapeutyczne, szczególnie w obszarze neurologii, gastroenterologii oraz onkologii wspomagającej.
Czy arcydzięgiel można stosować u dzieci?
Korzeń litworu w postaci naparu leczniczego jest wskazany dla osób dorosłych i młodzieży powyżej 12. roku życia. U dzieci poniżej 12. roku życia stosowanie wymaga konsultacji z lekarzem pediatrą. Ze względu na zawartość alkoholu w doustnych preparatach uspokajających i poprawiających trawienie są one niewskazane dla dzieci poniżej 12. roku życia.
Jak długo można stosować preparaty z arcydzięgla?
Zaleca się stosowanie naparu przez okres 3 dni, a w przypadku braku poprawy – zmianę sposobu leczenia. W celach uspokajających stosuje się lecznicze złożone preparaty doustne zawierające arcydzięgiel w formie kropli, syropów, płynów. Są przeznaczone do leczenia krótkoterminowego (zwykle 7 dni), później wskazana jest konsultacja lekarska.
Czy arcydzięgiel wywołuje uzależnienie?
Nie ma dowodów naukowych na rozwój uzależnienia od preparatów z arcydzięgla. Roślina nie zawiera substancji psychoaktywnych o potencjale uzależniającym. Jej działanie uspokajające jest łagodne i nie prowadzi do tolerancji czy zespołu odstawiennego.
Jakie są różnice między korzeniem a nasionami arcydzięgla?
Olejek eteryczny w zależności od części rośliny składa się z różnych związków aktywnych. Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%). Olejek z korzenia zawiera z kolei α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%). Korzeń jest głównie stosowany w dolegliwościach trawiennych i nerwowych, podczas gdy nasiona zawierają więcej olejków eterycznych o działaniu wykrztuśnym.
Czy można łączyć arcydzięgiel z innymi ziołami?
Arcydzięgiel jest często łączony z innymi roślinami leczniczymi na trawienie (melisa, mięta, drapacz lekarski, oman, glistnik). Popularne są również mieszanki z kozłkiem lekarskim przy problemach ze snem czy z dziurawcem przy stanach depresyjnych. Zawsze należy zachować ostrożność i skonsultować się ze specjalistą przy łączeniu większej liczby ziół.
Jak rozpoznać wysokiej jakości surowiec z arcydzięgla?
Radix Archangelicae jest w Farmakopei Polskiej VI: nie mniej niż 0,3% olejku eterycznego; strata masy po suszeniu nie większa niż 12%, popiołu nie więcej niż 8%. Dobrej jakości korzeń powinien mieć intensywny, aromatyczny zapach, brunatnoszarą lub czerwonawobrunatną barwę kory oraz być odpowiednio wysuszony bez oznak pleśni czy zanieczyszczeń.
Czy arcydzięgiel pomaga w odchudzaniu?
Chociaż arcydzięgiel pobudza apetyt, może paradoksalnie wspomagać proces odchudzania poprzez poprawę trawienia i przyśpieszenie metabolizmu. Arcydzięgiel może mieć także wpływ na procesy związane z przemianą materii. Jego działanie moczopędne pomaga też w eliminacji nadmiaru wody z organizmu.
Dlaczego arcydzięgiel nazywany jest „zielem anielskim”?
Łacińska nazwa arcydzięgla pochodzi od słowa archangelos, oznaczającego archanioła. Według legendy to właśnie archanioł Rafael objawił cudowne właściwości tego ziela. Łacińska nazwa rośliny pochodzi od greckiego słowa archangelos, oznaczającego archanioła – właściwości terapeutyczne rośliny miał według legend objawić archanioł Rafael lub według innej opowieści – archanioł Michał. W średniowieczu roślina była nazywana „Zielem Ducha Świętego” ze względu na przypisywane jej cudowne moce lecznicze.
Bibliografia
- Kaur A, Bhatti R. Understanding the phytochemistry and molecular insights to the pharmacology of Angelica archangelica L. (garden angelica) and its bioactive components. Phytother Res. 2021;35(11):5961-5979. DOI: 10.1002/ptr.7206 PMID: 34254374
- Kaur A, Singh N, Bhatti MS, Bhatti R. Optimization of extraction conditions of Angelica archangelica extract and activity evaluation in experimental fibromyalgia. J Food Sci. 2020;85(11):3700-3710. DOI: 10.1111/1750-3841.15476 PMID: 33047814
