Leki zawierające kora dębu

Kora dębu – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Kora dębu – roślina lecznicza znana przede wszystkim ze swoich właściwości ściągających. Za działanie lecznicze surowca odpowiadają zawarte w korze garbniki, kwasy elagowy i galusowy oraz katechina i epikatechina. Kora dębu stosowana jest na skórę i wykazuje działanie ściągające i przeciwzapalne. Natomiast po podaniu doustnym działa zapierająco i przeciwbiegunkowo. Ponadto roślina wykazuje działanie bakteriobójcze na drobnoustroje występujące w układzie pokarmowym, jamie ustnej i na skórze. Kora dębu polecana jest wewnętrznie w biegunkach i zakażeniach pokarmowych, a zewnętrznie do okładów w stanach zapalnych skóry, narządów płciowych i odbytu. 

Kora dębu dostępna jest w postaci ziół sypkich i saszetek do zaparzania. Występuje również jako składnik m.in. żelu na dziąsła i ziołowych tabletek na przeziębienie. Roślina znalazła również zastosowanie w kosmetyce jako składnik dezodorantów naturalnych i płynów do higieny intymnej. 

Możliwe działania niepożądane: Stosowanie kory dębu na skórę powoduje skórne reakcje alergiczne. Po podaniu doustnym mogą wystąpić wymioty i ból brzucha. 

Uwaga: Długotrwałe stosowanie surowca może powodować zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych doprowadzając do ich niedoborów.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Kora dębu – roślina lecznicza

Kora dębu to jeden z najcenniejszych surowców roślinnych stosowanych w medycynie naturalnej, ceniony przez wieki za swoje wyjątkowe właściwości lecznicze. Pochodząca z młodych gałęzi i pędów różnych gatunków dębu, szczególnie dębu szypułkowego (Quercus robur) i dębu bezszypułkowego (Quercus petraea), kora ta stanowi prawdziwy skarbiec bioaktywnych związków chemicznych. Jej głównym składnikiem są garbniki – związki polifenolowe odpowiedzialne za charakterystyczne właściwości ściągające i przeciwzapalne. W składzie kory dębu znajdziemy również flawonoidy, kwasy organiczne, pektyny oraz sole mineralne, które wspólnie tworzą synergistyczny kompleks o szerokim spektrum działania terapeutycznego. Tradycyjna medycyna europejska wykorzystywała korę dębu już w starożytności – Hipokrates i Galen opisywali jej zastosowanie w leczeniu ran, zapalenia żołądka oraz problemów dermatologicznych. Współczesna farmakologia potwierdziła wiele z tych tradycyjnych zastosowań, wykazując skuteczność kory dębu w leczeniu schorzeń przewodu pokarmowego, stanów zapalnych skóry oraz jako środka wspomagającego gojenie się ran. Dzięki zawartości tanin, kora dębu wykazuje działanie bakteriostatyczne i przeciwgrzybiczne, co czyni ją cennym składnikiem preparatów stosowanych zewnętrznie. Jej właściwości ściągające sprawiają, że znajduje zastosowanie w leczeniu hemoroidów, żylaków oraz nadmiernej potliwości stóp. W gastroenterologii kora dębu wykorzystywana jest jako naturalne lekarstwo przeciwbiegunkowe, szczególnie w przypadkach przewlekłej biegunki o etiologii nieinfekcyjnej.

Charakterystyka botaniczna i pozyskiwanie surowca

Kora dębu (łac. Quercus cortex) stanowi oficjalny surowiec farmakopealny pozyskiwany głównie z dębu szypułkowego (Quercus robur L.) i dębu bezszypułkowego (Quercus petraea Matt.), rzadziej z dębu omszonego (Quercus pubescens Willd.). Dęby należą do rodziny bukowatych (Fagaceae) i stanowią jeden z najważniejszych rodzajów drzew w ekosystemach półkuli północnej, obejmujący około 600 gatunków na świecie.

Zbieranie kory prowadzi się wczesną wiosną, najlepiej w okresie marca-kwietnia, przed rozwojem pierwszych liści. W tym czasie koncentracja substancji czynnych w korze osiąga swoje maksimum, a samo zbieranie jest najmniej szkodliwe dla drzewa. Surowiec pozyskuje się wyłącznie z młodych gałęzi i pędów kilkuletnich, unikając uszkadzania głównego pnia, co mogłoby zagrozić żywotności drzewa.

Świeżo zebrana kora poddawana jest procesowi suszenia w temperaturze 30-60°C, bez dostępu światła słonecznego, co pozwala zachować maksymalną aktywność biologiczną zawartych w niej związków. Prawidłowo wysuszona kora dębu charakteryzuje się ciemnoszarą do ciemnobrązowej barwą, ma charakterystyczny gorzkawy smak i ściągające działanie na błony śluzowe.

Skład chemiczny i substancje czynne

Kora dębu zawiera bogaty kompleks bioaktywnych związków chemicznych, wśród których dominują garbniki stanowiące od 3% do nawet 20% masy suchego surowca, w zależności od gatunku, wieku drzewa i warunków wzrostu. Według wymagań Farmakopei Europejskiej, zawartość garbników nie powinna być mniejsza niż 4% w przeliczeniu na pirogalol.

Garbniki (taniny)

Główną grupą substancji czynnych są garbniki, które dzielą się na dwa podstawowe typy:

• Garbniki hydrolizujące (elagotaniny i galotaniny) – stanowią około 77% wszystkich garbników, obejmują między innymi kwas elagowy, kwas galusowy oraz ich pochodne
• Garbniki kondensowane (proantocyjanidyny) – stanowią około 23% garbników, zawierają katechinę, epikatechinę i ich oligomery

Inne składniki aktywne

Kora dębu zawiera również:

• Flawonoidy: kwercetyna, kwercytryna, rutyna
• Kwasy fenolowe: kwas galusowy, kwas elagowy, kwas protokatechowy, kwas wanilinowy
• Katechiny: katechina, epikatechina, galokatechina
• Triterpeny: kwas betulinowy, kwas oleanolowy, kwas ursolowy
• Związki żywicowe: kwercetol i inne żywice fenolowe
• Pektyny – wpływające na właściwości ściągające
• Sole mineralne: głównie wapń, magnez, potas
• Fitoncydy – związki o działaniu antybakteryjnym

Właściwości farmakologiczne

Działanie ściągające i przeciwbiegunkowe

Garbniki zawarte w korze dębu wykazują silne działanie ściągające poprzez tworzenie trwałych połączeń z białkami błon śluzowych. Mechanizm ten prowadzi do denaturacji białek powierzchniowych, co skutkuje:

• Zmniejszeniem przepuszczalności błony śluzowej jelit
• Hamowaniem utraty wody i elektrolitów
• Zagęszczeniem mas kałowych
• Normalizacją perystaltyki jelit

Właściwości te czynią korę dębu skutecznym środkiem w leczeniu nieinfekcyjnych biegunek, nieżytów żołądka i zespołu jelita drażliwego.

Działanie przeciwzapalne

Związki polifenolowe, szczególnie elagotaniny i proantocyjanidyny, wykazują silne właściwości przeciwzapalne poprzez:

• Inhibicję uwalniania mediatorów zapalnych (COX-2, IL-1β, IL-8)
• Modulację aktywności czynnika transkrypcyjnego NF-κB
• Redukcję produkcji tlenku azotu (NO)
• Hamowanie aktywności enzymów prozapalnych

Działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze

Taniny zawarte w korze dębu wykazują szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego, w tym aktywność przeciwko:

• Bakteriom Gram-dodatnim: Staphylococcus aureus, Streptococcus mutans
• Bakteriom Gram-ujemnym: Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa
• Grzybom: Candida albicans, dermatofity
• Wirusom: poprzez inaktywację białek powierzchniowych

Właściwości antyoksydacyjne

Wysokie stężenie związków polifenolowych nadaje korze dębu silne właściwości antyoksydacyjne, skutecznie neutralizujące wolne rodniki i chroniące komórki przed stresem oksydacyjnym.

Zastosowania kliniczne

Leczenie schorzeń przewodu pokarmowego

Kora dębu znajduje szerokie zastosowanie w gastroenterologii, szczególnie w leczeniu:

Biegunek nieinfekcyjnych:

• Biegunka poantybiotykowa
• Zespół jelita drażliwego z przewagą biegunki
• Nieżyt żołądka i jelit
• Biegunka podróżnych (wspomagająco)

Mechanizm działania opiera się na właściwościach ściągających garbników, które normalizują funkcjonowanie błony śluzowej jelit i redukują nadmierną sekrecję płynów.

Zapalenia błon śluzowych:

• Nieżyt żołądka
• Zapalenie jelita cienkiego
• Zespół nieszczelnego jelita (wspomagająco)

Zastosowania dermatologiczne

W dermatologii kora dębu wykorzystywana jest w leczeniu:

Stanów zapalnych skóry:

• Egzema
• Zapalenie skóry kontaktowe
• Łojotokowe zapalenie skóry
• Opryszczka (wspomagająco)

Problemów związanych z nadmierną potliwością:

• Hyperhidrosis stóp i dłoni
• Problemy z nadmierną potliwością pachwin

Drobnych urazów skóry:

• Powierzchowne rany i skaleczenia
• Lekkie oparzenia
• Odmrożenia I stopnia
• Pękanie skóry

Leczenie hemoroidów

Kora dębu stanowi jeden z najskuteczniejszych roślinnych środków w leczeniu choroby hemoroidalnej. Jej działanie obejmuje:

• Zmniejszenie obrzęku żylaków
• Redukcję krwawienia
• Łagodzenie bólu i świądu
• Przyspieszenie gojenia uszkodzonej błony śluzowej
• Wzmocnienie ścian naczyń krwionośnych

Ginekologia i urologia

W ginekologii kora dębu stosowana jest w leczeniu:

Stanów zapalnych narządów płciowych:

• Zapalenie pochwy (vaginitis)
• Zapalenie sromu (vulvitis)
• Nieprawidłowa flora bakteryjna pochwy

Problemy urologiczne:

• Zapalenie pęcherza moczowego (wspomagająco)
• Zapalenie cewki moczowej
• Infekcje układu moczowego (terapia uzupełniająca)

Stomatologia

W stomatologii wykorzystuje się właściwości przeciwzapalne i bakteriostatyczne kory dębu w leczeniu:

• Zapalenia dziąseł (gingivitis)
• Paradentozy (wspomagająco)
• Stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej
• Aft i owrzodzeń jamy ustnej
• Zapalenia gardła i migdałków

Preparaty i formy stosowania

Napar z kory dębu

Przygotowanie: 1 łyżka stołowa pokruszonej kory dębu na 250 ml wrzątku, parzyć pod przykryciem przez 10-15 minut, następnie przecedzić.

Zastosowanie: Wewnętrznie – 150-200 ml dziennie w przypadku biegunek; zewnętrznie – do płukania jamy ustnej i gardła.

Odwar z kory dębu

Przygotowanie: 1-2 łyżki stołowe kory dębu gotować w 250-500 ml wody przez 5-10 minut, następnie pozostawić pod przykryciem na 15 minut i przecedzić.

Zastosowanie: Do nasiadówek, okładów, kąpieli i płukanek zewnętrznych.

Nasiadówki z kory dębu

Przygotowanie: 2-3 łyżki stołowe kory dębu gotować w 1 litrze wody przez 10 minut, przecedzić i wlać do miski lub małej wanienki.

Zastosowanie: Kąpiele siedzące o temperaturze 36-37°C trwające 10-15 minut, stosowane 1-2 razy dziennie przy hemoroidach i stanach zapalnych narządów płciowych.

Płukanki do włosów

Przygotowanie: 2 łyżki stołowe kory dębu na 500 ml wody, gotować 5 minut, ostudzić i przecedzić.

Zastosowanie: Płukać włosy po każdym myciu, szczególnie przy skłonności do przetłuszczania się i łupieżu.

Leczenie farmakologiczne schorzeń z zastosowaniem kory dębu

W terapii schorzeń, gdzie tradycyjnie stosuje się korę dębu, wykorzystuje się również nowoczesne leki farmakologiczne, które mogą działać synergistycznie lub alternatywnie:

Leczenie biegunek

Leki przeciwbiegunkowe:

• Loperamid – lek pierwszego wyboru w biegunce nieinfekcyjnej
• Smektyt dioktedryczny – adsorbent chroniący błonę śluzową jelit
• Racekadotryl – inhibitor enkefalinazy zmniejszający sekrecję jelitową
• Probiotyki – szczepy Lactobacillus i Bifidobacterium przywracające florę jelitową

Terapia uzupełniająca:

• Elektrolity – płyny rehydratacyjne z sodem i potasem
• Preparaty cynku – przyspieszające regenerację błony śluzowej

Leczenie hemoroidów

Leki miejscowe:

• Lidokaina – znieczulenie miejscowe
• Hydrocortyzol – zmniejszenie stanu zapalnego
• Heparyna – działanie przeciwzakrzepowe
• Hesperydyna – wzmacnianie ścian naczyń

Leki doustne:

• Diosmina + hesperydyna – preparaty wenotonicyzujące
• Mikroronizowana puryfikowana frakcja flawonoidowa (MPFF) – Detralex, Venolek
• Rutozyd – wzmacnianie naczyń włosowatych
• Aesculinum – preparat z kasztanowca

Leczenie stanów zapalnych skóry

Kortykosteroidy miejscowe:

• Hydrocortyzol – łagodne działanie przeciwzapalne
• Betametazon – silniejsze działanie w ostrych stanach zapalnych
• Mometazon – nowoczesny steroid o przedłużonym działaniu

Antybiotyki miejscowe:

• Mupirocyna – przy nadkażeniach bakteryjnych
• Kwas fusydowy – aktywny przeciw Staphylococcus aureus
• Neomycyna – w preparatach złożonych

Preparaty przeciwgrzybicze:

• Clotrimazol – przy grzybicach skóry
• Ketokonazol – szerokie spektrum przeciwgrzybicze
• Terbinafina – szczególnie skuteczna przy dermatofitach

Leczenie infekcji układu moczowo-płciowego

Antybiotyki:

• Nitrofurantoina – lek pierwszego wyboru w infekcjach pęcherza
• Fosfomycyna – jednorazowa terapia cystitidy
• Kotrimoksazol – w przypadku nawracających infekcji
• Fluorochinolony (ciprofloksacyna, norfloksacyna) – w ciężkich przypadkach

Preparaty wspomagające:

• Ekstrakty z żurawiny – profilaktyka infekcji dróg moczowych
• D-mannoza – blokada adhezji bakterii do błony śluzowej pęcherza

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Przeciwwskazania bezwzględne

• Rozległe uszkodzenia skóry i błon śluzowych
• Świeże owrzodzenia i rany z tendencją do krwawienia
• Choroby zakaźne przebiegające z gorączką
• Niewydolność serca w stadium dekompensacji
• Ciężkie nadciśnienie tętnicze
• Uczulenie na którykolwiek składnik kory dębu

Przeciwwskazania względne

• Ciąża i okres karmienia piersią (brak badań bezpieczeństwa)
• Wiek dziecięcy poniżej 12 roku życia
• Przewlekłe choroby wątroby
• Przewlekła niewydolność nerek
• Zaburzenia krzepnięcia krwi

Interakcje z lekami

Garbniki zawarte w korze dębu mogą:

• Zmniejszać wchłanianie preparatów żelaza – zaleca się zachowanie 2-godzinnej przerwy między podaniem
• Wpływać na biodostępność alkaloidów – poprzez tworzenie nierozpuszczalnych kompleksów
• Redukować skuteczność niektórych antybiotyków – szczególnie beta-laktamów
• Interferować z lekami alkalizującymi – poprzez swoje kwaśne właściwości

Działania niepożądane

Przy prawidłowym stosowaniu kora dębu rzadko wywołuje działania niepożądane. Mogą wystąpić:

• Zaparcia przy długotrwałym stosowaniu doustnym
• Podrażnienie skóry przy nadwrażliwości
• Zaburzenia smaku przy długotrwałym płukaniu jamy ustnej
• Przyciemnienie włosów przy regularnym stosowaniu płukanek

Przygotowanie i przechowywanie

Domowe pozyskiwanie surowca

Jeśli decydujemy się na samodzielne zbieranie kory dębu, należy przestrzegać następujących zasad:

1. Czas zbioru: Wczesna wiosna (marzec-kwiecień) przed rozwojem liści
2. Wybór materiału: Tylko młode gałęzie 2-4 letnie o gładkiej korze
3. Metoda zbierania: Ostrożne zdejmowanie kory bez uszkadzania drewna
4. Suszenie: W temperaturze pokojowej, w przewiewnym miejscu, bez dostępu światła
5. Kontrola jakości: Kora powinna być ciemnoszara, krucha, o charakterystycznym gorzkim smaku

Przechowywanie

Wysuszoną korę dębu należy przechowywać:

• W szczelnie zamkniętych pojemnikach
• W suchym, chłodnym miejscu
• Z dala od światła słonecznego
• Nie dłużej niż 2 lata od momentu zbioru
• Z daleka od produktów o intensywnym zapachu

Kontrola jakości

Jakościowy surowiec charakteryzuje się:

• Zawartością garbników minimum 4%
• Wilgotnością nie przekraczającą 12%
• Brakiem zanieczyszczeń i śladów pleśni
• Charakterystycznym gorzkim smakiem i ściągającym działaniem

Badania naukowe i perspektywy rozwoju

Aktualne badania kliniczne

Współczesne badania naukowe potwierdzają wiele tradycyjnych zastosowań kory dębu:

Działanie przeciwbiegunkowe: Badania in vitro i in vivo potwierdzają skuteczność ekstraktów z kory dębu w redukcji częstości wypróżnień i normalizacji konsystencji stolca.

Właściwości przeciwzapalne: Studia molekularne wykazują, że elagotaniny z kory dębu skutecznie hamują ekspresję genów kodujących mediatory zapalne.

Aktywność antybakteryjna: Badania mikrobiologiczne potwierdzają szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego, szczególnie przeciwko patogenom przewodu pokarmowego.

Nowe kierunki badań

Przyszłościowe kierunki badań nad korą dębu obejmują:

• Onkologia: Badanie właściwości przeciwnowotworowych elagotanin
• Neurologia: Ocena neuroprotektywnego działania związków polifenolowych
• Diabetologia: Wpływ na inhibicję enzymów trawiennych (α-glukozydaza, α-amylaza)
• Kosmetologia: Rozwój preparatów przeciwstarzeniowych wykorzystujących właściwości antyoksydacyjne

Standaryzacja i kontrola jakości

Trwają prace nad:

• Opracowaniem nowych metod standaryzacji ekstraktów
• Określeniem optymalnych proporcji różnych typów garbników
• Identyfikacją nowych biomarkerów aktywności biologicznej
• Ulepszeniem metod ekstrakcji i suszenia surowca

Bibliografia

1. Deryabin DG, Tolmacheva AA. Antibacterial and Anti-Quorum Sensing Molecular Composition Derived from Quercus cortex (Oak bark) Extract. Molecules. 2015;20(9):17093-17108. DOI: 10.3390/molecules200917093 PMID: 26393551
2. Taib M, Rezzak Y, Bouyazza L, Lyoussi B. Medicinal Uses, Phytochemistry, and Pharmacological Activities of Quercus Species. Evid Based Complement Alternat Med. 2020;2020:1920683. DOI: 10.1155/2020/1920683 PMID: 32802116