Jod

Jod – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Jod – jeden z mikroelementów potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jest on niezbędny do produkowania hormonów tarczycy, czyli tyroksyny i trójjodotyroniny. Prawidłowa produkcja hormonów wpływa m.in. na pracę nerek, serca, mięśni i całego układu nerwowego. Głównym wskazaniem do stosowania produktów z jodem są stany niedoboru tego pierwiastka w organizmie oraz choroby tarczycy. Jod stosuje się również w przypadku zmętnienia i wylewów krwi do ciała szklistego oraz zmiany okołonaczyniowe i zmętnienia soczewki.

Jod dostępny jest w postaci tabletek i kropli do oczu. W produktach leczniczych występuje w formie jodku potasu. 

Możliwe działanie niepożądane: w zależności od postaci jodu mogą wystąpić różne skutki uboczne. W przypadku przyjmowania jodu doustnie może pojawić się nadczynność i przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycy. Podanie do worka spojówkowego może powodować uczucie pieczenia i uczucia piasku pod powiekami oraz zmiany trądzikowe.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Jod – substancja czynna w medycynie i farmacji

Jod to jeden z najważniejszych mikroelementów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Jego rola wykracza daleko poza powszechnie znane znaczenie dla tarczycy – jod wpływa na metabolizm, rozwój układu nerwowego, pracę serca oraz wiele innych procesów życiowych. W medycynie wykorzystywany jest zarówno w formie doustnej do leczenia niedoborów i schorzeń tarczycy, jak i miejscowo jako środek antyseptyczny oraz w okulistyce. Polska, podobnie jak wiele krajów europejskich, przez lata zmagała się z problemem niedoboru jodu w społeczeństwie, co doprowadziło do wprowadzenia w 1997 roku obowiązkowego jodowania soli kuchennej. Dziś dostępne są różnorodne preparaty zawierające jod, stosowane w profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń. Zrozumienie roli tego pierwiastka oraz właściwe jego dawkowanie ma kluczowe znaczenie dla zachowania zdrowia, szczególnie w grupach o zwiększonym zapotrzebowaniu, takich jak kobiety w ciąży czy osoby z zaburzeniami tarczycy.

Historia odkrycia i znaczenie jodu w medycynie

Jod został odkryty w 1812 roku przez francuskiego chemika Bernarda Courtoisa, a nazwa tego pierwiastka pochodzi od greckiego słowa „ioeides”, co oznacza fioletowy – nawiązując do charakterystycznego koloru jego oparów. W 1813 roku Joseph Louis Gay-Lussac dokładnie przebadał ten pierwiastek i nadał mu oficjalną nazwę. Co ciekawe, początkowo jod wykorzystywano wyłącznie jako środek odkażający, a jego związek z funkcjonowaniem tarczycy odkryto znacznie później. Pod koniec XIX wieku niemiecki chemik Eugen Baumann wykazał obecność jodu w tarczycy i udowodnił, że niedobory tego pierwiastka prowadzą do chorób tego gruczołu. To odkrycie wyjaśniło, dlaczego algi morskie, bogate w jod, były skuteczne w leczeniu schorzeń tarczycy, które do XX wieku stanowiły poważny problem zdrowotny.

W Polsce, podobnie jak w wielu regionach Europy, przez dziesięciolecia obserwowano znaczące niedobory jodu w populacji. Tereny podgórskie i górskie szczególnie dotykał problem wola endemicznego – powiększenia tarczycy spowodowanego niedoborem tego pierwiastka. Przed II wojną światową notowano nawet przypadki kretynizmu, szczególnie w obszarze karpackim. Sytuacja uległa zmianie dopiero po wprowadzeniu programu jodowania soli kuchennej, który znacząco poprawił stan zaopatrzenia społeczeństwa w ten niezbędny mikroelement. Światowa Organizacja Zdrowia przesunęła Polskę z grupy krajów niedoborowych w jod do krajów z wystarczającą podażą na poziomie populacyjnym, podkreślając jednocześnie konieczność kontynuacji programu.

Jod jako pierwiastek chemiczny

Jod należy do grupy fluorowców i jest jednym z pierwiastków o kluczowym znaczeniu biologicznym. W przyrodzie nie występuje w postaci wolnej – jego niewielkie ilości można znaleźć w skałach, glebie i wodzie morskiej, natomiast większe stężenia obecne są w solankach towarzyszących złożom ropy naftowej i gazu ziemnego. Organizmy żywe, szczególnie ryby morskie, wodorosty i koralowce, mają zdolność do magazynowania jodu, co czyni je doskonałym źródłem tego pierwiastka w diecie. W temperaturze pokojowej jod przybiera postać ciemnych, szaro-fioletowych kryształów o charakterystycznym zapachu. Jego właściwości chemiczne sprawiają, że łatwo wchodzi w reakcje z innymi pierwiastkami, tworząc różnorodne związki wykorzystywane w medycynie i farmacji.

Światowa produkcja jodu, która w latach 80. XX wieku wynosiła około dwunastu i pół tysiąca ton rocznie, wzrosła do blisko dwudziestu tysięcy ton na początku XXI wieku. Głównym producentem jest Chile, gdzie jod pozyskuje się z saletry. Alternatywne metody obejmują produkcję z solanek głębinowych oraz z wodorostów, choć ta ostatnia metoda okazała się mało efektywna ekonomicznie i była stosowana głównie w latach 1817-1959. W medycynie wykorzystuje się różne formy jodu, w tym jodek potasu, jodek sodu oraz formy promieniotwórcze stosowane w diagnostyce i leczeniu schorzeń tarczycy.

Rola jodu w organizmie człowieka

Jod jest niezbędnym składnikiem potrzebnym do syntezy hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3). Każda cząsteczka tyroksyny zawiera cztery atomy jodu, natomiast trójjodotyroniny – trzy atomy tego pierwiastka. Te hormony odgrywają fundamentalną rolę w regulacji metabolizmu organizmu, wpływając praktycznie na każdą tkankę i narząd. W organizmie dorosłego człowieka znajduje się od dwudziestu do pięćdziesięciu miligramów jodu, z czego około siedemdziesiąt pięć procent zmagazynowane jest w tarczycy. Niewielkie ilości tego pierwiastka obecne są także w nerkach, gruczołach ślinowych, żołądku, gruczołach sutkowych oraz jajnikach u kobiet.

Hormony tarczycy wpływają na wiele fundamentalnych procesów zachodzących w organizmie. Regulują przede wszystkim metabolizm energetyczny, zwiększając syntezę białka oraz nasilając zużycie tlenu w komórkach. Odpowiadają za prawidłowy rozwój mózgu i układu nerwowego, szczególnie w okresie życia płodowego oraz we wczesnym dzieciństwie. Już od około dziesiątego tygodnia ciąży tarczyca płodu uruchamia własną syntezę hormonów, pobierając potrzebny do tego jod z zapasów matki. Jod wpływa również na dojrzewanie morfologiczne i czynnościowe tkanek oraz narządów, funkcjonowanie układu kostnego, sercowo-naczyniowego oraz na utrzymanie prawidłowej temperatury ciała.

Poza funkcją w tarczycy, jod wykazuje silne właściwości antyoksydacyjne, chroniąc organizm przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Ma także działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Badania wskazują również na jego ochronną rolę w procesach nowotworowych. Jod wpływa na sprawność umysłową i fizyczną, koncentrację, poziom energii oraz stabilność emocjonalną. Odgrywa także istotną rolę w utrzymaniu zdrowej skóry, włosów i paznokci. Należy podkreślić, że jod nie jest magazynowany w organizmie przez dłuższy czas i musi być regularnie dostarczany z dietą lub suplementacją.

Zapotrzebowanie na jod w różnych grupach wiekowych

Dobowe zapotrzebowanie na jod zmienia się w zależności od wieku, stanu fizjologicznego oraz indywidualnych potrzeb organizmu. Dla niemowląt w pierwszym półroczu życia wynosi ono około sto dziesięć mikrogramów, natomiast dla niemowląt od szóstego do dwunastego miesiąca życia około sto trzydzieści mikrogramów. Dzieci w wieku od jednego do sześciu lat potrzebują dziewięćdziesięciu mikrogramów jodu dziennie, podczas gdy w wieku od siedmiu do dziewięciu lat zapotrzebowanie wzrasta do stu mikrogramów. Dla dzieci od dziesiątego do dwunastego roku życia zalecana dawka wynosi sto dwadzieścia mikrogramów, natomiast młodzież od trzynastu lat oraz osoby dorosłe powinny przyjmować około stu pięćdziesięciu mikrogramów jodu na dobę.

Kobiety w ciąży stanowią grupę o znacznie zwiększonym zapotrzebowaniu na jod. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia powinny one przyjmować od dwustu do dwustu pięćdziesięciu mikrogramów jodu dziennie. Jest to podyktowane koniecznością zabezpieczenia potrzeb rosnącego płodu oraz wyrównania zwiększonego wydalania jodu z moczem, które występuje podczas ciąży. Niedobór jodu u kobiety ciężarnej może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń układu nerwowego dziecka, a w ciężkich przypadkach do kretynizmu – zespołu obejmującego upośledzenie umysłowe, głuchotę, zahamowanie wzrostu i rozwoju płciowego. Kobiety karmiące piersią również mają zwiększone zapotrzebowanie, wynoszące około dwieście dziewięćdziesiąt mikrogramów na dobę, ze względu na konieczność przekazania odpowiedniej ilości jodu dziecku wraz z mlekiem matki.

Maksymalna bezpieczna dawka jodu dla dorosłych wynosi sześćset mikrogramów na dobę. Przekroczenie tej ilości może prowadzić do szkodliwych efektów zdrowotnych. Warto zaznaczyć, że osoby z autoimmunologicznymi chorobami tarczycy mogą doświadczać niekorzystnych objawów nawet przy spożyciu jodu w ilościach uznawanych za bezpieczne dla ogólnej populacji. W takich przypadkach szczególnie istotne jest monitorowanie poziomu jodu oraz konsultacja z endokrynologiem przed rozpoczęciem suplementacji.

Niedobór jodu – przyczyny i skutki

Niedobór jodu stanowi poważny problem zdrowia publicznego, dotykający według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia ponad dwa miliardy ludzi na świecie, w tym trzysta milionów dzieci. W Europie niedobory jodu mogą dotyczyć nawet czterdziestu procent populacji. Do głównych przyczyn niedoboru należy zbyt mała podaż jodu z dietą, szczególnie w regionach oddalonych od wybrzeży morskich, gdzie gleba i woda zawierają niewielkie ilości tego pierwiastka. Stosowanie diety bezsolnej lub ograniczanie spożycia soli jodowanej również może prowadzić do deficytu. Osoby na dietach wegetariańskich i wegańskich są narażone na większe ryzyko niedoboru, ponieważ nie spożywają produktów zwierzęcych będących dobrym źródłem jodu. Dodatkowo niektóre warzywa z rodziny krzyżowych, takie jak kapusta, brokuły i kalafior, zawierają substancje zwane goitrogenami, które zaburzają wchłanianie jodu przez tarczycę.

Charakterystycznym objawem niedoboru jodu jest powstawanie wola, czyli przerost tarczycy widoczny jako wyraźne pogrubienie szyi. Tarczyca rozrasta się w próbie kompensowania braku jodu poprzez zwiększenie swojej objętości. Do innych objawów niedoboru należą zaburzenia metaboliczne objawiające się zmęczeniem, osłabieniem, obniżeniem tempa przemiany materii, nieuzasadnionym przyrostem masy ciała oraz trudnościami z koncentracją i pamięcią. Pacjenci często zgłaszają uczucie zimna, suchość skóry, wypadanie włosów oraz spowolnienie psychoruchowe. U kobiet niedobór jodu może prowadzić do nieregularnych miesiączek, zaburzeń płodności oraz zwiększonego ryzyka poronienia i przedwczesnego porodu.

Szczególnie niebezpieczne są konsekwencje niedoboru jodu u dzieci. U noworodków i małych dzieci może dojść do opóźnienia rozwoju fizycznego i umysłowego, problemów ze słuchem oraz zaburzeń funkcji poznawczych, co skutkuje problemami z nauką i pamięcią. Jeśli niedobór występuje w okresie życia płodowego, może dojść do rozwoju wrodzonego zespołu niedoboru jodu, charakteryzującego się między innymi opóźnieniem umysłowym w różnym stopniu, zaburzeniami somatycznymi, takimi jak bezpłodność czy przewlekły przerost tkanek tarczycy. W skrajnych przypadkach niedobór jodu u matki prowadzi do kretynizmu u dziecka – nieodwracalnego uszkodzenia mózgu z głębokim upośledzeniem umysłowym.

Grupa wiekowa	Zapotrzebowanie dobowe	Objawy niedoboru
Niemowlęta 0-6 miesięcy	110 μg	Zaburzenia rozwoju, niedoczynność tarczycy
Dzieci 1-6 lat	90 μg	Opóźniony rozwój fizyczny i umysłowy
Młodzież i dorośli	150 μg	Wole, niedoczynność, zmęczenie, przyrost masy ciała
Kobiety w ciąży	220-250 μg	Ryzyko poronienia, uszkodzenia mózgu płodu
Kobiety karmiące	290 μg	Niedobór jodu u dziecka, zaburzenia laktacji

Leczenie farmakologiczne niedoboru jodu i schorzeń tarczycy

W przypadku stwierdzenia niedoboru jodu lub rozwoju chorób tarczycy związanych z deficytem tego pierwiastka, konieczne jest wdrożenie odpowiedniego leczenia farmakologicznego. Podstawową formą terapii jest suplementacja jodu, najczęściej w postaci jodku potasu, dostępnego w tabletkach o różnych dawkach. W Polsce dostępne są preparaty takie jak Jodid 100 i Jodid 200, zawierające odpowiednio sto i dwieście mikrogramów jodu w postaci jodku potasu. Te leki stosuje się w leczeniu wola wywołanego niedoborem jodu u noworodków, dzieci i młodzieży, w zapobieganiu nawrotom wola po leczeniu operacyjnym lub farmakologicznym, oraz w profilaktyce niedoborów u kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Dawkowanie jodku potasu uzależnione jest od wieku pacjenta oraz wskazania klinicznego. W leczeniu wola spowodowanego niedoborem jodu u młodzieży stosuje się dwieście mikrogramów jodu na dobę, natomiast noworodkom i dzieciom podaje się dawkę od stu do dwustu mikrogramów dziennie. Czas terapii u noworodków wynosi zazwyczaj od dwóch do czterech tygodni, podczas gdy u dzieci i młodzieży leczenie trwa dłużej, najczęściej przez sześć do dwunastu miesięcy. W profilaktyce niedoborów osoby dorosłe oraz młodzież powinny przyjmować od stu do dwustu mikrogramów jodu na dobę, natomiast niemowlęta i dzieci dawkę od pięćdziesięciu do stu mikrogramów dziennie.

W niektórych przypadkach schorzeń tarczycy stosuje się jod promieniotwórczy, czyli izotop jodu-131. Ta metoda znajduje zastosowanie głównie w leczeniu nadczynności tarczycy, w tym choroby Gravesa-Basedowa, wola guzkowego toksycznego oraz gruczolaka autonomicznego tarczycy. Jod promieniotwórczy jest również wykorzystywany w terapii raka tarczycy oraz jego przerzutów, szczególnie w przypadku raka pęcherzykowego i brodawkowatego. Radiojod jest selektywnie wychwytywany przez tarczycę, gdzie emitowane promieniowanie beta niszczy nadaktywne komórki, hamując nadprodukcję hormonów. Leczenie polega na jednorazowym podaniu kapsułki z radiojodem, która po wchłonięciu gromadzi się w tarczycy i pozostaje tam aktywna przez kilka tygodni. Metoda ta stanowi alternatywę dla leczenia chirurgicznego i charakteryzuje się wysoką skutecznością przy minimalnych efektach ubocznych.

Zastosowanie jodu w okulistyce

Jod znalazł również szerokie zastosowanie w okulistyce, gdzie wykorzystywany jest w formie kropli do oczu zawierających jodek potasu. Te preparaty stosowane są przede wszystkim w leczeniu i profilaktyce zmętnień ciała szklistego oraz soczewki, będących wczesnymi objawami zaćmy. Zmętnienia te objawiają się jako męty w polu widzenia, drobinki lub „latające muszki” przed oczami, które mogą utrudniać widzenie i powodować dyskomfort. Jodek potasu działa silnie przeciwutleniająco na powierzchni oka, redukując stres oksydacyjny i ograniczając proces mętnienia struktur oka.

W Polsce dostępne są różne preparaty w formie kropli do oczu zawierających jodek potasu. Do najpopularniejszych należą Vitreolent – lek dostępny na receptę, zawierający jodek potasu i jodek sodu, oraz wyroby medyczne dostępne bez recepty, takie jak Vedixin Zmętnienie, Cataroft, Cataroft Free, KaliDrop i KaliDrop Free. Preparaty te często zawierają dodatkowo hialuronian sodu, który nawilża powierzchnię oka, stabilizuje płyn łzowy i opóźnia odparowywanie wody, zapewniając kompleksową ochronę i poprawę komfortu widzenia.

Krople z jodkiem potasu stosuje się zazwyczaj od dwóch do czterech razy dziennie, zakraplając po jednej lub dwóch kroplach do każdego worka spojówkowego. W przypadku nasilonych dolegliwości możliwe jest częstsze stosowanie preparatu. Ważne jest, aby podczas zakraplania nie dotykać końcówką zakraplacza oka ani innej powierzchni, aby uniknąć zanieczyszczenia roztworu. Osoby noszące soczewki kontaktowe powinny je zdjąć przed aplikacją kropli i założyć ponownie po piętnastu minutach. Przeciwwskazaniem do stosowania kropli z jodkiem potasu są zaburzenia czynności tarczycy, w tym nadczynność i niedoczynność, dlatego przed rozpoczęciem stosowania należy skonsultować się z lekarzem.

Jod jako środek antyseptyczny

Jod od momentu odkrycia wykorzystywany jest jako skuteczny środek odkażający. Jego właściwości bakteriobójcze, grzybobójcze i wirusobójcze wynikają ze zdolności do denaturacji białek strukturalnych i enzymatycznych drobnoustrojów. W medycynie i farmacji stosowane są różne preparaty zawierające jod do stosowania zewnętrznego. Najbardziej znanym jest jodyna – trzyprocentowy roztwór jodu w alkoholu o stężeniu dziewięćdziesiąt procent, stosowany do dezynfekcji skóry przy niewielkich ranach, otarciach naskórka oraz przed zabiegami chirurgicznymi. Jodyna ma charakterystyczny brunatny kolor i jest zdolna do niszczenia bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych, wirusów oraz grzybów.

Innym popularnym preparatem jest płyn Lugola – wodny roztwór jodu w jodku potasu, opracowany w 1829 roku przez francuskiego lekarza Jeana Lugola. Jest on dostępny bez recepty i może być stosowany do dezynfekcji drobnych ran, otarć oraz do pędzlowania migdałków lub płukania gardła w przypadku bólu gardła. Należy jednak podkreślić, że płyn Lugola powinien być stosowany wyłącznie doraźnie, przez krótki okres czasu, ze względu na ryzyko zaburzenia pracy tarczycy przy długotrwałym stosowaniu. Warto zaznaczyć, że nie ma naukowych podstaw do profilaktycznego przyjmowania płynu Lugola doustnie, a takie postępowanie może być niebezpieczne dla zdrowia, szczególnie u osób starszych, prowadząc do zaburzeń rytmu serca i innych poważnych powikłań.

W recepturze aptecznej wykorzystywany jest również powidon jodowany – kompleks jodu z poliwinylopyrolidonem, charakteryzujący się dłuższym działaniem i mniejszą toksycznością w porównaniu z czystym jodem. Preparaty zawierające jod do stosowania zewnętrznego znajdują zastosowanie w leczeniu zainfekowanych ran, zakażeń bakteryjnych występujących na śluzówce gardła, jamy ustnej oraz dróg rodnych. Obecnie, ze względu na dostęp do nowocześniejszych środków antyseptycznych, które nie barwią skóry i mają szersze spektrum działania, jod w płynie jest stosowany rzadziej niż w przeszłości, jednak nadal pozostaje ważnym elementem arsenału terapeutycznego.

Działania niepożądane i przedawkowanie jodu

Stosowanie jodu, zarówno doustnie, jak i zewnętrznie, może wiązać się z wystąpieniem działań niepożądanych. W przypadku przyjmowania jodu doustnego do najczęstszych efektów ubocznych należą reakcje nadwrażliwości, objawiające się metalicznym smakiem w ustach, podrażnieniem błony śluzowej jamy ustnej i nosa, katarem oraz ślinotokiem. Mogą również wystąpić nudności, wymioty, biegunka oraz wysypka na skórze. U pacjentów z wolem endemicznym przyjmowanie jodu może spowodować tyreotoksykozę. Przy długotrwałym stosowaniu jodu na skórę możliwe jest wystąpienie podrażnienia, stanów zapalnych skóry, trądziku oraz reakcji alergicznych, w tym obrzęku węzłów chłonnych.

U osób z dużymi obszarami autonomicznymi w obrębie tarczycy przyjmowanie jodu w dawkach powyżej stu pięćdziesięciu mikrogramów na dobę może spowodować wystąpienie jawnej nadczynności tarczycy, co jest szczególnie niebezpieczne u osób w podeszłym wieku i z długotrwale utrzymującym się wolem. Nadmierne spożycie jodu może również prowadzić do rozwoju autoimmunologicznego zapalenia tarczycy, takiego jak choroba Hashimoto, lub zaostrzyć jej przebieg. Osoby z predyspozycją do autoimmunologicznych chorób tarczycy mogą doświadczać niekorzystnych objawów nawet przy spożyciu jodu w ilościach uznawanych za bezpieczne dla ogólnej populacji.

Objawy ostrego przedawkowania jodu obejmują ból brzucha, wymioty, biegunkę, zabarwienie śluzówek na kolor brązowy, odwodnienie, a w ciężkich przypadkach stenozę przełyku, wstrząs i zgon. Przewlekłe przedawkowanie prowadzi do choroby zwanej jodzicą, która powoduje metaliczny smak w ustach, katar, zapalenie spojówek, podrażnienie śluzówek żołądka i oskrzeli, pęcherze i zgrubienia na skórze, złuszczanie naskórka oraz obrzęk naczynioruchowy. W niektórych przypadkach występuje gorączka, trądzik oraz nadmierne wydzielanie śliny. W razie podejrzenia przedawkowania konieczne jest natychmiastowe wdrożenie leczenia, obejmującego płukanie żołądka oraz leczenie objawowe z monitorowaniem i regulacją zaburzeń wodno-elektrolitowych.

Przeciwwskazania i interakcje lekowe

Istnieją określone sytuacje, w których stosowanie jodu jest przeciwwskazane lub wymaga szczególnej ostrożności. Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do stosowania jodu zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie są nadwrażliwość na substancję czynną, gruźlica płuc, ciężkie zaburzenia pracy nerek, jawna nadczynność tarczycy, gruczolak tarczycy oraz ogniskowe lub rozsiane wole guzkowe. Przed rozpoczęciem leczenia jodem należy zawsze upewnić się, czy pacjent nie choruje na nadczynność tarczycy lub wole guzkowate. W przypadku utajonej nadczynności tarczycy nie powinno się przekraczać dawki stu pięćdziesięciu mikrogramów jodku potasu na dobę.

Podawanie jodu doustnie może uniemożliwić leczenie jodem promieniotwórczym nadczynności tarczycy, guzków autonomicznych lub raka tarczycy, dlatego przed planowanym leczeniem radiojodem konieczne jest ograniczenie przyjęcia jodu z pożywienia i leków. Jod może wchodzić w interakcje z innymi lekami. Nie należy stosować go łącznie z tyreostatykami, gdyż niedobór jodu nasila, a nadmiar osłabia wrażliwość na leczenie tymi preparatami. Nadchlorany i tiocyjaniany w stężeniach powyżej pięciu miligramów na decylitr krwi hamują wychwytywanie jodu przez tarczycę. Jodek potasowy stosowany w dużych dawkach równolegle z lekami moczopędnymi może prowadzić do hiperkaliemii, czyli nadmiernego stężenia potasu we krwi.

W okresie ciąży i karmienia piersią stosowanie jodu wymaga szczególnej rozwagi. Zapotrzebowanie kobiet w ciąży na jod wynosi od dwustu do dwustu pięćdziesięciu mikrogramów na dobę, jednak większe dawki mogą powodować powstawanie wola u noworodka. Jod przenika do mleka matki, jednak optymalne dawki nie są szkodliwe dla dziecka. Pacjentki w ciąży ze zdiagnozowaną chorobą Hashimoto muszą bardzo ostrożnie podchodzić do kwestii suplementacji jodu, gdyż dostarczanie mikroelementu może zaostrzyć objawy choroby. Stosowanie jodu promieniotwórczego w okresie ciąży jest bezwzględnie przeciwwskazane, gdyż może wywołać u płodu nieodwracalną niedoczynność tarczycy.

Źródła pokarmowe jodu

Jod można dostarczać do organizmu zarówno poprzez suplementację, jak i odpowiednio zbilansowaną dietę. Największe ilości jodu znajdują się w żywności pochodzenia morskiego. Do najbogatszych źródeł należą tłuste ryby morskie, takie jak dorsz, halibut, makrela i łosoś, owoce morza, w tym krewetki, homary i małże, oraz wodorosty morskie, szczególnie z rodziny listownic i morszczynu. Spożywanie tych produktów kilka razy w tygodniu może znacząco pokryć zapotrzebowanie na jod.

Produkty mleczne również stanowią dobre źródło jodu. Mleko, jogurty, kefir, serek ziarnisty i serwatka zawierają znaczące ilości tego pierwiastka. Jajka są kolejnym cennym źródłem – żółtko zawiera dwukrotnie więcej jodu niż białko. Z warzyw, większe ilości jodu znajdują się w szpinaku, brokułach oraz suchych nasionach grochu. Orzechy laskowe i arachidowe również dostarczają pewnej ilości jodu do organizmu.

Najbardziej dostępnym i powszechnym źródłem jodu w Polsce jest sól kuchenna jodowana. Od 1997 roku w naszym kraju obowiązuje obligatoryjny model jodowania soli przeznaczonej do użytku gospodarstw domowych w ilości od dziesięciu do trzydziestu miligramów jodku potasu na kilogram soli. Taka profilaktyka okazała się efektywna i bezpieczna, znacząco poprawiając stan zaopatrzenia społeczeństwa w jod. Należy jednak pamiętać, że jod w soli nie jest trwały i może się ulatniać w zależności od użytego jodku i sposobu przechowywania. Dodatkowo wiele osób świadomie ogranicza spożycie soli, co może prowadzić do zmniejszonej podaży jodu.

Warto zwrócić uwagę, że w żywności mogą występować substancje utrudniające wchłanianie jodu, takie jak glukozynolany – substancje wolotwórcze występujące w roślinach z rodziny krzyżowych, w tym w kapuście, brokułach, kalaforze, brukselce, rukoli, kalarepie, rzodkiewce, gorczycy, chrzanie, szpinaku i jarmużu. Dodatkowo glikozydy, siarkocyjanki, fluorki, wapń, magnez i żelazo mogą wpływać na przyswajanie jodu. W przypadku dostatecznej podaży jodu substancje te nie stanowią jednak zagrożenia dla zdrowia, dlatego nie ma potrzeby całkowitego eliminowania warzyw krzyżowych z diety – wystarczy zapewnić odpowiednią podaż jodu z innych źródeł.

Diagnostyka niedoboru jodu

Diagnozowanie niedoboru jodu wymaga kompleksowego podejścia, łączącego badania laboratoryjne z oceną kliniczną. Najbardziej miarodajnym badaniem odzwierciedlającym zaopatrzenie organizmu w jod jest pomiar poziomu jodu w moczu, najlepiej w dobowej zbiórce moczu. Jest to najbardziej czuła metoda, ponieważ około dziewięćdziesiąt procent spożytego jodu jest wydalane przez nerki. Badanie to odzwierciedla równowagę pomiędzy spożyciem a wydalaniem jodu. Prawidłowy poziom jodu w moczu mieści się w zakresie od stu do stu dziewięćdziesięciu dziewięciu mikrogramów na litr. Niedobór jodu stwierdza się, gdy jego zawartość w moczu jest poniżej dziewięćdziesięciu dziewięciu mikrogramów na litr.

W diagnostyce niedoboru jodu wykonuje się również badania hormonalne. Oznaczenie stężenia hormonu tyreotropowego TSH jest szczególnie przydatne, gdyż jego poziom jest uzależniony od poziomu hormonów tarczycy. Gdy w organizmie brakuje jodu, tarczyca nie może wytwarzać wystarczającej ilości hormonów, co powoduje spadek ich poziomu we krwi. W odpowiedzi przysadka mózgowa zwiększa produkcję TSH w celu pobudzenia tarczycy do wydzielania większej ilości hormonów. W pierwotnej niedoczynności tarczycy stężenie TSH jest wysokie, a stężenia T3 i T4 niskie. Dodatkowo oznaczanie stężenia tyreoglobuliny jest czułym wskaźnikiem niedoboru jodu, gdyż to białko swoiste dla tarczycy zmienia swoje stężenie w odpowiedzi na dostępność jodu.

Badanie ultrasonograficzne tarczycy umożliwia ocenę wielkości i struktury tego narządu. Powiększenie tarczycy względem normy dla danej grupy wiekowej może wskazywać na niedoczynność z niedoboru jodu. Wole endemiczne rozrastając się może dawać dolegliwości wynikające z ucisku na tchawicę lub przełyk, a jednocześnie jest widoczne jako uwypuklający się guz u podstawy szyi, zniekształcający jej zarysy. W diagnostyce różnicowej ważne jest wykluczenie innych przyczyn zaburzeń tarczycy, takich jak choroby autoimmunologiczne czy nowotwory. W niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie biopsji cienkoigłowej tarczycy.

Jod promieniotwórczy w medycynie nuklearnej

Jod promieniotwórczy, a dokładnie izotop jodu-131, odgrywa istotną rolę zarówno w diagnostyce, jak i terapii chorób tarczycy. W diagnostyce wykorzystywany jest izotop jodu-123, który emituje promieniowanie gamma i służy do obrazowania tarczycy w badaniu scyntygraficznym. Niewielka dawka jodu-123 jest podawana pacjentowi, który następnie po trzech do pięciu godzinach powraca do pracowni w celu wykonania zdjęcia tarczycy przy użyciu aparatu wykrywającego promieniowanie. Badanie to pozwala na ocenę aktywności tarczycy poprzez dokładny pomiar ilości wydzielanego promieniowania. Całkowita ilość promieniowania, którą otrzymuje pacjent podczas scyntygrafii tarczycy, jest mniejsza niż przy zwykłym zdjęciu rentgenowskim klatki piersiowej.

W leczeniu stosuje się izotop jodu-131, który emituje promieniowanie beta, niszczące komórki tarczycy. Terapia radiojodem znajduje zastosowanie w leczeniu nadczynności tarczycy, w tym choroby Gravesa-Basedowa, pojedynczego guzka autonomicznego oraz wola wieloguzkowego o charakterze toksycznym. Może być także stosowana w przypadkach wola nietoksycznego oraz w terapii raka tarczycy i jego przerzutów, szczególnie raka pęcherzykowego i brodawkowatego. Leczenie polega na podaniu kapsułki z promieniotwórczym jodem-131, którą pacjent połyka. Po dostaniu się do organizmu radioaktywny jod jest wychwytywany przez tarczycę, gdzie promieniowanie beta niszczy jej nadaktywną tkankę, zmniejszając produkcję hormonów.

Przed rozpoczęciem terapii radioizotopem jodu zalecane jest ograniczenie przyjęcia jodu z pożywienia, co pozwala na zwiększenie wychwytu promieniotwórczego jodu podczas radioterapii. Tydzień, a w niektórych przypadkach nawet miesiąc przed rozpoczęciem leczenia należy odstawić wszystkie leki przeciwtarczycowe i inne preparaty zawierające jod. Lek należy przyjmować na czczo, a dwie godziny po przyjęciu nie należy spożywać posiłków. Duża część izotopu promieniotwórczego zostaje wychwycona przez tarczycę i pozostaje tam aktywna przez około kilka tygodni. Część podanej dawki radiofarmaceutyku w ciągu pierwszych kilku dni od leczenia wydala się wraz z moczem, potem i kałem.

W celu zniszczenia komórek raka tarczycy używane są duże dawki jodu-131, od trzydziestu do dwustu milikiurów. Pacjenci, którzy otrzymali dużą dawkę izotopu, mogą zostać poproszeni o pozostanie w szpitalu na dwadzieścia cztery godziny, aby nie narażać innych na ekspozycję na promieniowanie. Po terapii zaleca się stosowanie środków ostrożności, takich jak utrzymywanie rozsądnej odległości od innych osób przez dwa do trzech dni, przyjmowanie dużej ilości płynów, dwu- lub trzykrotne spłukiwanie toalety oraz unikanie długiego kontaktu z dziećmi i ciężarnymi przez pięć do jedenastu dni. Gruczoły ślinowe podobnie jak tarczyca wychwytują jod, dlatego terapia może powodować ich obrzęk i ból, w takim przypadku pomocne może okazać się ssanie cukierków po terapii.

Szczególne zastosowania jodu

Jod ma również zastosowanie w sytuacjach awaryjnych związanych z katastrofami nuklearnymi. Po katastrofie elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 roku wodny roztwór jodu był podawany profilaktycznie, co miało zapobiegać przyswojeniu przez organizm promieniotwórczego izotopu. Uwolniony w ogromnych ilościach radioaktywny jod może być przenoszony na znaczne odległości wraz z prądami powietrza. Po inhalacji lub spożyciu jest wchłaniany, a następnie wychwytywany przez tarczycę, co sprzyja lokalnym uszkodzeniom i zwiększa ryzyko raka tarczycy. Podawanie jodu zawartego w preparacie ma na celu wysycenie tarczycy stabilnym jodem i przeciwdziałanie kumulacji radioaktywnego jodu.

Ryzyko rozwoju raka tarczycy po ekspozycji na radioaktywny jod jest największe u osób narażonych na promieniowanie w okresie wzrostu i rozwoju tarczycy, czyli w życiu płodowym, w dzieciństwie i w okresie młodzieńczym. Aby takie działanie profilaktyczne było skuteczne, tabletki ochronne zawierające jodek potasu należy przyjąć w ciągu maksymalnie ośmiu godzin od wystąpienia promieniowania. Płyn Lugola zawiera stabilną sól jodu, która wysyca tarczycę, chroniąc ją przed wchłonięciem radioaktywnego jodu przez najbliższe dwadzieścia cztery godziny. Należy jednak podkreślić, że nie chroni on innych narządów i nie chroni przed innymi pierwiastkami radioaktywnymi.

Warto zaznaczyć, że dopóki nie ma zaleceń służb sanitarnych i brakuje potwierdzonych informacji na temat skażenia radioaktywnego, nie należy przyjmować płynu Lugola ani suplementów z jodem w celach profilaktycznych. Nieuzasadnione użycie jodku potasu może rozregulować pracę tarczycy, szczególnie u osób starszych, u których mogą z tego powodu pojawić się poważne powikłania, takie jak zaburzenia rytmu serca zwiększające ryzyko zgonu. Suplementy diety zawierające jodek potasu dostępne w aptekach nie są odpowiednie do stosowania w sytuacjach awaryjnych, gdyż przed promieniowaniem chronią wyłącznie tabletki podawane w odpowiednim czasie i właściwej dawce dostosowanej do wieku.

Podsumowanie

Jod jest niezbędnym mikroelementem o fundamentalnym znaczeniu dla zdrowia człowieka. Jego podstawowa rola polega na syntezie hormonów tarczycy, które regulują metabolizm, rozwój układu nerwowego oraz funkcjonowanie praktycznie wszystkich narządów i tkanek. Niedobór jodu stanowi poważny problem zdrowia publicznego, prowadzący do wola, niedoczynności tarczycy oraz nieodwracalnych uszkodzeń rozwojowych u dzieci. Wprowadzenie w Polsce obowiązkowego jodowania soli kuchennej znacząco poprawiło sytuację, jednak nadal istnieją grupy szczególnie narażone na niedobory, w tym kobiety w ciąży, osoby na dietach restrykcyjnych oraz pacjenci z chorobami tarczycy.

W medycynie jod wykorzystywany jest w różnorodnych formach i wskazaniach. Doustnie stosowany jest w leczeniu niedoborów i schorzeń tarczycy związanych z deficytem tego pierwiastka. Jodek potasu w tabletkach stanowi podstawową formę suplementacji, szczególnie ważną u kobiet w ciąży i dzieci. Jod promieniotwórczy znajduje zastosowanie w terapii nadczynności tarczycy oraz raka tego narządu, stanowiąc skuteczną alternatywę dla leczenia chirurgicznego. W okulistyce preparaty zawierające jodek potasu stosowane są w profilaktyce i leczeniu zmętnień ciała szklistego oraz soczewki. Jako środek antyseptyczny, jod pozostaje ważnym elementem odkażania ran i skóry, mimo dostępności nowocześniejszych preparatów.

Właściwe dawkowanie jodu oraz monitorowanie jego poziomu w organizmie ma kluczowe znaczenie dla zachowania zdrowia. Zarówno niedobór, jak i nadmiar tego pierwiastka mogą prowadzić do poważnych zaburzeń tarczycy i innych układów organizmu. Suplementacja jodu powinna być prowadzona pod kontrolą lekarza, szczególnie u osób z chorobami autoimmunologicznymi tarczycy. Zbilansowana dieta bogata w produkty morskie, nabiał i jodowaną sól, wraz z odpowiednią suplementacją w okresach zwiększonego zapotrzebowania, pozwala na utrzymanie prawidłowego poziomu jodu i ochronę przed jego niedoborem.

Bibliografia

1. Leung AM, Braverman LE. Iodine and Thyroid Hormone Synthesis, Metabolism, and Action. In: Feingold KR, Anawalt B, Blackman MR, et al., editors. Endotext [Internet]. South Dartmouth (MA): MDText.com, Inc.; 2019. PMID: 30780803
2. Carvalho DP, Dupuy C. Thyroid hormone biosynthesis and release. Mol Cell Endocrinol. 2017;458:6-15. DOI: 10.1016/j.mce.2017.01.038 PMID: 28153798