Insulina ludzka – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Insulina ludzka – to insulina otrzymywana w procesie biotechnologicznym z komórek pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) lub drożdży piekarskich (Saccharomyces cerevisiae), po wszczepieniu im ludzkich genów odpowiedzialnych za wytwarzanie insuliny. Jest identyczna pod względem swojej budowy z hormonem wytwarzanym przez zdrową trzustkę. Insuliny ludzkie dzielimy na krótko działające (podawane do posiłków) i o pośrednim czasie działania (podawane 2 razy na dobę). Insulinę ludzką krótko działającą stosuje się na 15 – 30 minut przed przyjęciem głównego posiłku, ponieważ naśladuje ona naturalny wyrzut insuliny już na samą myśl o jedzeniu. Insulina o pośrednim czasie działania służy do utrzymania stałego poziomu glukozy we krwi w czasie między posiłkami i w nocy.
Wskazaniem do stosowania insuliny jest cukrzyca, która wymaga leczenia insuliną, cukrzyca u kobiet w ciąży oraz ostre stany cukrzycowe takie jak śpiączka cukrzycowa, kwasica ketonowa.
Możliwe działania niepożądane: hipoglikemia, reakcja alergiczna w miejscu podania (rumień, obrzęk, świąd). Rzadziej może wystąpić duszność, świszczący oddech, wysypka na całym ciele, zmniejszenie ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszone tętno, pocenie.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Insulina ludzka – kompletny przewodnik dla pacjentów
Insulina ludzka to jeden z najważniejszych przełomów w historii medycyny, który od ponad 100 lat ratuje życie milionom ludzi na całym świecie. Odkrycie insuliny w 1922 roku sprawiło, że cukrzyca przestała być wyrokiem śmierci, a stała się chorobą przewlekłą. To właśnie dzięki insulinie ludzkiej pacjenci z cukrzycą typu 1 mogą prowadzić pełnowartościowe życie, a osoby z cukrzycą typu 2 mają skuteczne narzędzie do kontroli poziomu glukozy we krwi.
Insulina ludzka to pierwszy w historii światowej medycyny lek biologiczny, wykorzystywany w leczeniu cukrzycy, który został stworzony metodami inżynierii genetycznej w 1978 roku. Otrzymywana jest dzięki biotechnologii z użyciem komórek pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) lub drożdży piekarskich (Saccharomyces cerevisiae), po wszczepieniu im ludzkich genów odpowiedzialnych za wytwarzanie insuliny. Pod względem swojej budowy jest identyczna z hormonem wytwarzanym przez zdrową trzustkę człowieka.
Współczesne preparaty insuliny ludzkiej dostępne w Polsce to bezpieczne i skuteczne leki, które pozwalają na precyzyjną kontrolę poziomu cukru we krwi. Dzięki różnorodności dostępnych form insuliny ludzkiej – od krótkodziałających po długodziałające oraz gotowych mieszanek – nowoczesna insulinoterapia może być „szyta na miarę” każdego pacjenta, uwzględniając jego indywidualne potrzeby, styl życia i stopień zaawansowania choroby.
Czym jest insulina ludzka i jak działa
Insulina jest hormonem peptydowym wytwarzanym przez komórki β wysp Langerhansa w trzustce. Odgrywa ona zasadniczą rolę przede wszystkim w metabolizmie węglowodanów, lecz także białek i tłuszczów. Insulina ludzka działa poprzez wiązanie się z receptorami insulinowymi na powierzchni komórek, co uruchamia szereg procesów biochemicznych.
Insulina pełni zadanie klucza, który „otwiera drzwi” do komórki, umożliwiając transport glukozy do komórki za pomocą swoistych białkowych nośników (GLUT). Główne komórki efektorowe dla insuliny to komórki tkanki tłuszczowej, mięśniowej oraz wątroba. Warto wiedzieć, że komórki ośrodkowego układu nerwowego oraz czerwone ciałka krwi mogą korzystać z glukozy bez udziału insuliny, co stanowi naturalny mechanizm zabezpieczający mózg.
Mechanizm działania na poziom molekularnym
Insulina ma działanie anaboliczne, co oznacza, że sprzyja syntezie białek, glikogenu i lipidów. W tkance mięśniowej zwiększa wychwyt glukozy, co prowadzi do obniżenia poziomu glukozy we krwi. Jej działanie można podzielić na kilka kluczowych mechanizmów:
- Wpływ na wątrobę: stymulacja gromadzenia glikogenu (zapasy glukozy), zwiększenie syntezy cholesterolu, hamowanie glikogenolizy (rozpadu glikogenu do glukozy) i ketogenezy (produkcja ciał ketonowych)
- Działanie na mięśnie: zwiększa syntezę białek oraz dokomórkowe wnikanie aminokwasów, umożliwia przenikanie glukozy i kwasów tłuszczowych do mięśni
- Wpływ na tkankę tłuszczową: inicjuje gromadzenie trójglicerydów, wprowadza kwasy tłuszczowe do komórki tłuszczowej za pomocą lipazy lipoproteinowej, hamuje lipolizę (rozkład trójglicerydów)
Rodzaje insuliny ludzkiej dostępnej w Polsce
Insuliny ludzkie dzielimy na krótko działające (podawane do posiłków) i o pośrednim czasie działania (podawane 2 razy na dobę). Każdy typ ma swoje specyficzne zastosowanie w terapii cukrzycy.
Insulina ludzka krótkodziałająca
Insulina ludzka krótko działająca stosowana jest zwykle 30 min przed głównymi posiłkami w celu pokrycia wzrostu glikemii związanego z jedzeniem. Początek działania (po podaniu podskórnie) w ciągu 30 min, szczyt 1–4 h, koniec działania ok. 6–9 h.
Preparaty insuliny ludzkiej krótkodziałającej dostępne w Polsce:
Nazwa handlowa |
Producent |
Forma dostępna |
Actrapid Penfill |
Novo Nordisk |
Roztwór do wstrzykiwań |
Gensulin R |
Bioton |
Roztwór do wstrzykiwań |
Humulin R |
Lilly |
Roztwór do wstrzykiwań |
Polhumin R |
Polfa Tarchomin |
Roztwór do wstrzykiwań |
Insuman Rapid |
Sanofi |
Roztwór do wstrzykiwań |
Insulina ludzka o średnim czasie działania (NPH)
Insulina ludzka o pośrednim czasie działania to tzw. insulina bazowa (bazalna), której zadaniem jest utrzymanie prawidłowego poziomu glikemii w okresie międzyposiłkowym i w nocy. Insulina średnio-długodziałająca NPH rozpoczyna działanie 30 min po podaniu i utrzymuje swoja aktywność w organizmie do 18-20 godzin.
Preparaty insuliny ludzkiej NPH dostępne w Polsce:
Nazwa handlowa |
Producent |
Charakterystyka |
Gensulin N |
Bioton |
Zawiesina do wstrzykiwań |
Humulin N |
Lilly |
Zawiesina do wstrzykiwań |
Insulatard Penfill |
Novo Nordisk |
Zawiesina do wstrzykiwań |
Polhumin N |
Polfa Tarchomin |
Zawiesina do wstrzykiwań |
Insuman Basal |
Sanofi |
Zawiesina do wstrzykiwań |
Mieszanki insulinowe
Insuliny dwufazowe, tzw. mieszanki ludzkich insulin to połączenia insuliny krótko działającej z insuliną o przedłużonym działaniu w odpowiedniej proporcji. Występują 2 szczyty aktywności, o sile działania zależnej od proporcji poszczególnych składników.
Przykłady mieszanek insulin ludzkich to Gensulin M 30, 40, 50; Humulin M 2; Insuman Comb 25; Mixtard 30, 40, 50 Penfill; Polhumin Mix 2, 3, 4, 5. Cyfra przy nazwie mieszanek insulinowych świadczy o procentowej zawartości insuliny o szybkim (okołoposiłkowym) profilu działania – na przykład Mixtard 30 zawiera 30% insuliny krótkodziałającej i 70% insuliny o pośrednim czasie działania.
Wskazania do stosowania insuliny ludzkiej
Cukrzyca wymagająca leczenia insuliną, zwłaszcza gdy konieczne jest szybkie i intensywne działanie insuliny. Podawanie podskórne naśladuje okołoposiłkowe wydzielanie insuliny. Główne wskazania obejmują:
- Cukrzyca typu 1 – bezwzględna wskazania ze względu na brak wydzielania insuliny przez trzustkę
- Cukrzyca typu 2 – gdy inne metody leczenia (dieta, aktywność fizyczna, leki doustne) nie zapewniają odpowiedniej kontroli glikemii
- Cukrzyca ciążowa – U kobiet ciężarnych chorych na cukrzycę wskazane jest stosowanie insuliny ludzkiej w modelu intensywnego leczenia insuliną
- Ostre powikłania cukrzycy – śpiączki cukrzycowe i kwasica ketonowa, a także u chorych na cukrzycę poddawanych zabiegom operacyjnym
Szczególne sytuacje wymagające insuliny
Istnieją też wskazania do czasowego leczenia insuliną związane z przemijającymi przyczynami (uraz, infekcja, przyjmowanie leków steroidowych), cukrzyca związana z poważnym uszkodzeniem trzustki, na przykład po ostrym zapaleniu lub wycięciu tego narządu.
Leczenie farmakologiczne cukrzycy z użyciem insuliny ludzkiej
Współczesne leczenie cukrzycy z użyciem insuliny ludzkiej opiera się na kilku sprawdzonych schematach terapeutycznych, dostosowanych do potrzeb poszczególnych pacjentów. Wykorzystywane obecnie schematy insulinoterapii obejmują różną kombinację podawania poszczególnych typów insulin lub ich mieszanin.
Modele insulinoterapii w Polsce
Intensywna insulinoterapia – W cukrzycy typu 1 niezbędny jest model intensywnej insulinoterapii – wiele wstrzyknięć (4-5) w ciągu doby (insulina bazalna + bolusy przed głównymi posiłkami) lub wykorzystanie pompy insulinowej (wlew ciągły + bolusy posiłkowe). W tym modelu najczęściej stosowane są:
- Insulina bazowa: Gensulin N, Humulin N, Polhumin N, Insulatard – podawana 1-2 razy dziennie
- Insuliny posiłkowe: Actrapid, Gensulin R, Humulin R, Polhumin R – podawane przed głównymi posiłkami
- W pompach insulinowych: preferowane są insuliny krótkodziałające jak Actrapid czy Humulin R
Konwencjonalna insulinoterapia – Mieszaniny stosowane są zwykle 2 razy/dobę, 30 minut przed śniadaniem i kolacją, co około 10-12 h. Liczba zalecanych posiłków przy stosowaniu mieszanek insulin ludzkich to zwykle 5-6/ dobę. Często stosowane preparaty to:
- Mieszanki gotowe: Gensulin M30/M40/M50, Mixtard 30/40/50, Polhumin Mix 2/3/4/5, Humulin M3
- Schemat podawania: 2 razy dziennie przed głównymi posiłkami
Dawkowanie i sposób podawania
Dawkowanie w każdym przypadku ustala się indywidualnie na podstawie kontroli glikemii. Może być podawana podskórnie i dożylnie. Podskórnie podawać 15–30 min przed posiłkami. Trzustka zdrowego człowieka wydziela na dobę od 24 do 48 jm. insuliny, co stanowi punkt wyjścia do ustalania dawek.
Zasady dawkowania w praktyce:
- Początkowe dawki ustala lekarz na podstawie masy ciała i stopnia niedoboru insuliny
- Systematyczne monitorowanie glikemii pozwala na dostosowanie dawek
- Insulina bazowa izofanowa podawana jest około godziny 22:00, czasem również w drugim wstrzyknięciu rano około 8:00
- Dawki posiłkowe dostosowuje się do zawartości węglowodanów w posiłkach
Sposób podawania i technika wstrzykiwania
Miejscem podania insuliny jest tkanka podskórna, która ma różną grubość w zależności od wieku, płci, BMI, lokalizacji (insulinę podajemy w okolice brzucha 10–15 cm bocznie od pępka, tylną powierzchnię ramienia, boczną powierzchnię uda oraz górno-boczną część pośladka).
Zalecane miejsca wstrzyknięć
Zalecane miejsca wstrzykiwania insuliny to: podskórna tkanka tłuszczowa brzucha po obu stronach pępka, z zachowaniem odstępu, co najmniej 2,5 cm od pępka, górny zewnętrzny kwadrat ramion, boczna część ud oraz górny, zewnętrzny kwadrat pośladków.
Tempo wchłaniania w zależności od miejsca:
- Najszybciej przenika do krwi z okolicy brzucha, w dalszej kolejności z ramion, potem z uda, a najwolniej z pośladka
- Insuliny szybkodziałające/krótkodziałające powinno się wstrzykiwać w brzuch, insuliny dłużej działające należy podawać w udo lub pośladek
Technika wstrzykiwania
Fałd skórny powinien być chwycony w dwa palce, lekko zaciśnięte na skórze, wstrzyknięcie powinno być wtedy wykonywane pod kątem prostym. Jeśli insulina wstrzykiwana jest bez fałdu skórnego, iniekcja powinna być wykonana pod kątem 45 st. w stosunku do powierzchni skóry.
Ważne zasady bezpieczeństwa:
- Należy zmieniać miejsca iniekcji tak, aby to samo miejsce nie było wykorzystywane częściej niż ok. 1 ×/mies., w celu zmniejszenia ryzyka lipodystrofii i amyloidozy skórnej
- Nigdy nie używaj ponownie igieł lub strzykawek i nigdy nie dziel się igłami, strzykawkami, wkładami lub długopisami
- Obecnie dostępne na rynku są igły o długości 4, 5, 6 i 8 mm. Ważne jest dobranie właściwej długości igły
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Nadwrażliwość na określony preparat insuliny ludzkiej stanowi główne przeciwwskazanie do stosowania. Dodatkowo:
- Hipoglikemia – nie należy podawać insuliny w stanie hipoglikemii
- Okresy infekcji – wymagają szczególnej ostrożności i częstego monitorowania glikemii
- Zaburzenia funkcji nerek i wątroby – mogą wymagać modyfikacji dawkowania
Szczególne grupy pacjentów
Kobiety w ciąży: Insulina ludzka jest bezpieczna dla kobiet w ciąży, ponieważ nie przenika przez łożysko ani do mleka ludzkiego. U kobiet ciężarnych chorych na cukrzycę wskazane jest stosowanie insuliny ludzkiej w modelu intensywnego leczenia insuliną.
Dzieci: Insulina ludzka może być stosowana u dzieci. Dawkowanie i sposób podawania powinny być dostosowane indywidualnie przez lekarza. Insulinoterapia u dzieci wymaga szczególnej uwagi na ryzyko hipoglikemii oraz dostosowania dawek do wzrostu i rozwoju.
Osoby starsze: Wymagają szczególnej ostrożności ze względu na większe ryzyko hipoglikemii oraz możliwe zaburzenia funkcji nerek.
Działania niepożądane i powikłania
Najczęściej występującym działaniem niepożądanym w leczeniu insuliną jest hipoglikemia – która oznacza zbyt niskie stężenie glukozy we krwi, przy którym organizm nie jest w stanie funkcjonować prawidłowo. Za wartość poziomu cukru we krwi poniżej której mówimy o hipoglikemii uznano 70 mg/dl.
Najczęstsze działania niepożądane
Hipoglikemia – Najczęstszym działaniem niepożądanym stosowania insuliny jest hipoglikemia, czyli niskie stężenie glukozy we krwi. Objawy obejmują:
- Drżenie, pocenie się
- Uczucie głodu
- Zawroty głowy, osłabienie
- Kołatanie serca
- Zaburzenia koncentracji
Miejscowe reakcje alergiczne – objawy w miejscu wstrzyknięcia, takie jak zaczerwienienie, obrzęk, świąd, ból i krwiak
Lipodystrofia – oznacza przerost tkanki tłuszczowej w miejscach podawania insuliny, który objawia się początkowo stwardnieniem skóry, a następnie widocznymi uniesieniami
Reakcje uogólnione
Inne możliwe działania niepożądane to reakcje alergiczne, hipertrofia w miejscu wstrzyknięcia oraz amyloidoza skórna. W rzadkich przypadkach mogą wystąpić:
- Obrzęki obwodowe
- Zaburzenia widzenia (przejściowe)
- Przyrost masy ciała częściej zdarza się u osób młodszych oraz tych, którzy stracili na masie ciała w czasie poprzedzającym włączenie insuliny
Przechowywanie i stabilność preparatów
Przechowywać w temp. 2–8°C, nie zamrażać. Aktualnie używana insulina może być przechowywana w temperaturze pokojowej maks. przez 4 tyg., z dala od źródeł ciepła; chronić przed światłem.
Praktyczne wskazówki dotyczące przechowywania
- Niewykorzystane wkłady/fiolki: przechowywać w lodówce (2-8°C)
- Używane preparaty: miesięc w temperaturze pokojowej, w przypadku upałów lepiej zabezpieczać otwartą fiolkę przed wysoką temperaturą. Jest to istotne zwłaszcza w czasie podróży
- Transport: Podczas lotu samolotem, nie należy jej transportować w luku bagażowym, gdzie może być ujemna temperatura
- Kontrola jakości: Jeżeli zauważymy, że insulina zmieniła kolor, stała się mętna lub skrystalizowała, nawet jeżeli nie upłynął jej termin ważności ani czas przechowywania poza lodówką, natychmiast musimy ją zutylizować
Kontrola przed użyciem
Zawsze należy sprawdzić insulinę ludzką przed jej wstrzyknięciem. Jeśli używasz zwykłej insuliny ludzkiej, insulina powinna być przejrzysta, bezbarwna i płynna jak woda. Nie należy stosować tego typu insuliny, jeśli wydaje się mętna, gęsta lub zabarwiona.
Interakcje z innymi lekami
Leki takie jak β-adrenolityczne, inhibitory monoaminooksydazy (MAO), salicylany, analogi somatostatyny oraz alkohol etylowy mogą nasilać hipoglikemizujące działanie insuliny. Estrogeny, hormony tarczycy, związki litu, danazol, środki sympatykomimetyczne, kwas nikotynowy, glikokortykosteroidy oraz fenytoina mogą osłabiać działanie insuliny.
Leki nasilające działanie insuliny
- β-adrenolityki (np. propranolol, metoprolol)
- Inhibitory MAO
- Kwas acetylosalicylowy w dużych dawkach
- Analogi somatostatyny (oktreotyd, lanreotyd)
- Inhibitory konwertazy angiotensyny
- Alkohol etylowy – szczególnie na czczo
Leki osłabiające działanie insuliny
- Glikokortykosteroidy (prednizon, deksametazon)
- Hormony tarczycy (lewotyroksyna)
- Estrogeny i progestageny
- Diuretyki tiazydowe
- Fenytoina
- Środki sympatykomimetyczne
Monitorowanie leczenia
Skuteczne leczenie insuliną ludzką wymaga regularnego monitorowania glikemii oraz dostosowywania dawek w oparciu o wyniki pomiarów. Prawidłowe działanie insuliny jest zapewnione dzięki samokontroli cukrzycy przez pacjenta oraz kontrolom u lekarza.
Parametry do monitorowania
- Glikemia na czczo: 80-130 mg/dl
- Glikemia 2 godziny po posiłku: <180 mg/dl
- Hemoglobina glikowana (HbA1c): <7% u większości dorosłych
- Epizody hipoglikemii: ich częstość i nasilenie
- Masa ciała: regularna kontrola ze względu na możliwy przyrost
Edukacja pacjenta
Kluczowym elementem skutecznego leczenia jest edukacja obejmująca:
- Technikę podawania insuliny i rotację miejsc wstrzyknięć
- Rozpoznawanie objawów hipoglikemii i hiperglikemii
- Dostosowywanie dawek do spożywanych posiłków
- Postępowanie w sytuacjach niecodziennych (choroba, stres, podróże)
- Znaczenie regularnej aktywności fizycznej
Czy insulina ludzka różni się od naturalnej insuliny produkowanej przez organizm?
Nie, insulina ludzka jest identyczna pod względem składu chemicznego, właściwości fizycznych i działania biologicznego z insuliną ludzką wytwarzaną przez organizm. Otrzymywana jest za pomocą inżynierii genetycznej po zaprogramowaniu odpowiednimi genami plazmidów bakterii E. coli lub drożdży piekarskich.
Jak długo można stosować insulinę ludzką?
Insulina ludzka może być stosowana przez całe życie, jeśli jest odpowiednio dobrana i monitorowana. Insulina pozostaje jedynym skutecznym lekiem w leczeniu cukrzycy typu 1. Kluczowe jest regularne monitorowanie przez lekarza i dostosowywanie terapii do zmieniających się potrzeb organizmu.
Czy można przerwać stosowanie insuliny ludzkiej?
U pacjentów z cukrzycą typu 1 insulina jest niezbędna do życia i nie można jej odstawić. U pacjentów z cukrzycą typu 2 decyzja o przerwaniu lub zmianie terapii należy wyłącznie do lekarza i zależy od kontroli glikemii oraz innych czynników klinicznych.
Jakie są różnice między insuliną ludzką a analogami insuliny?
Insulina krótko działająca ludzka od analogowej różni się szybkością uwalniania z tkanki podskórnej. Insulina analogowa działa szybciej, zatem pacjent może przyjąć posiłek od razu po podaniu leku. Analogi szybkodziałające pozwalają na większą dowolność w ustalaniu pór posiłków, nie wymagają spożywania dodatkowych przekąsek.
Co robić w przypadku pominięcia dawki insuliny?
W przypadku pominięcia dawki należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem lub edukatorką diabetologiczną. Nie należy podwajać następnej dawki. Konieczne jest częstsze monitorowanie glikemii i ewentualne dostosowanie następnych dawek.
Czy insulina ludzka wpływa na masę ciała?
Przyrost masy ciała częściej zdarza się u osób młodszych oraz tych, którzy stracili na masie ciała w czasie poprzedzającym włączenie insuliny. Wzrostowi masy ciała można zapobiegać stosując metody zmniejszające insulinooporność (dieta, ćwiczenia fizyczne, równoczesne stosowanie metforminy).
Jak rozpoznać hipoglikemię i co wtedy robić?
Objawy hipoglikemii to drżenie, pocenie się, uczucie głodu, zawroty głowy, osłabienie. W przypadku lekkiej i umiarkowanej hipoglikemii należy natychmiast spożyć rozpuszczone w wodzie 2-5 kostek cukru lub szklankę napoju zawierającego cukier. W przypadku utraty przytomności konieczne jest wezwanie pomocy medycznej.
Czy można stosować insulinę ludzką podczas ciąży?
Tak, insulina ludzka jest bezpieczna dla kobiet w ciąży i karmiących piersią, ponieważ nie przenika przez łożysko ani do mleka ludzkiego. U kobiet ciężarnych chorych na cukrzycę wskazane jest stosowanie insuliny ludzkiej w modelu intensywnego leczenia insuliną. Wymagane jest jednak ścisłe monitorowanie glikemii i dostosowywanie dawek.
Jak często należy zmieniać igły do penów insulinowych?
Igły należy zmieniać po każdym użyciu. Nigdy nie używaj ponownie igieł lub strzykawek i nigdy nie dziel się igłami, strzykawkami, wkładami lub długopisami. Wielokrotne używanie tej samej igły powoduje stępienie jej ostrza i większe uszkodzenia tkanek w torze wbijanej iniekcji.
Czy można mieszać różne rodzaje insuliny ludzkiej?
Ze względu na łatwą dostępność i duży wybór preparatów insulin dwufazowych nie ma potrzeby mieszania z ludzką insuliną izofanową (NPH), chociaż jest to możliwe; w tym przypadku należy najpierw nabrać do strzykawki insulinę neutralną. Mieszanie insulin powinno odbywać się wyłącznie pod nadzorem lekarza.