Gentamycyna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Gentamycyna – antybiotyk aminoglikozydowy. Mechanizm działania gentamycyny polega na zaburzaniu syntezy białek bakteryjnych, przez co zwiększa się przepuszczalność i następuje śmierć komórki bakteryjnej. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie ostrego i przewlekłego bakteryjnego zapalenia spojówek, krawędzi powiek i woreczka łzowego, zapalenia i owrzodzenia rogówki, zakażeń dróg moczowych, szpitalnych zakażeń dróg oddechowych, zakażeń wewnątrzbrzusznych, skóry i tkanek, posocznicy, bakteryjnego zapalenia wsierdzia oraz zakażeń związanych z zabiegami chirurgicznymi. Gentamycynę stosuje się również profilaktycznie przed i po zabiegach operacyjnych na gałce ocznej.
Gentamycyna dostępna jest w postaci kropli ocznych oraz roztworu do wstrzykiwań i infuzji. Lek występuje również w połączeniu z innymi substancjami np. deksametazonem, betametazonem lub betametazonem i klotrimazolem.
Możliwe działania niepożądane: są różne w zależności od drogi podania. Po podaniu do worka spojówkowego gentamycyna może powodować zwapnienie rogówki, łzawienie, zaczerwienienie oka, ból, pieczenie oka, światłowstręt. Podanie dożylne może spowodować zaburzenia czynności nerek, alergiczne odczyny skórne, zaczerwienienie skóry, podwyższenie temperatury ciała, ból mięśni, wymioty, nudności, zwiększone wydzielanie śliny.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Gentamycyna – przewodnik po antybiotyku aminoglikozydowym
Gentamycyna to jeden z najważniejszych antybiotyków stosowanych w medycynie od ponad 60 lat. Ten aminoglikozydowy lek bakteriobójczy odgrywa kluczową rolę w leczeniu ciężkich zakażeń bakteryjnych, szczególnie tych wywołanych przez bakterie Gram-ujemne. Choć charakteryzuje się wysoką skutecznością, jej stosowanie wiąże się z koniecznością ścisłego monitorowania ze względu na potencjalne działania niepożądane. W artykule omówimy dokładnie właściwości, zastosowanie, dawkowanie oraz bezpieczeństwo stosowania tego ważnego antybiotyku, który nadal pozostaje niezbędnym narzędziem w walce z opornimi infekcjami bakteryjnymi.
Charakterystyka i mechanizm działania
Gentamycyna należy do grupy antybiotyków aminoglikozydowych II generacji i jest naturalnym produktem metabolizmu promieniowców z gatunków Micromonospora purpurea oraz Micromonospora echinospora. Substancja została odkryta w 1963 roku przez Wagmana i Weinsteina, a jej strukturę określił Cooper.
Mechanizm działania gentamycyny opiera się na przenikaniu do wnętrza komórki bakteryjnej poprzez błonowy transport aktywny zależny od obecności tlenu. Po dotarciu do cytoplazmy, antybiotyk wiąże się nieodwracalnie z podjednostką 30S rybosomu bakteryjnego, szczególnie z 16S rRNA. To wiązanie powoduje:
- Zaburzenie translacji mRNA
- Błędny odczyt informacji genetycznej
- Powstanie nieprawidłowych, niefunkcjonalnych białek bakteryjnych
- Uszkodzenie błony komórkowej bakterii
- Zwiększenie przepuszczalności błony komórkowej
- Ostatecznie obumieranie bakterii
Działanie bakteriobójcze gentamycyny nie zależy od czasu utrzymywania się odpowiedniego stężenia w miejscu zakażenia, ale od osiąganego stężenia maksymalnego, co czyni ją antybiotykiem o działaniu stężeniozależnym.
Spektrum działania i bakterie wrażliwe
Gentamycyna wykazuje aktywność głównie wobec tlenowych bakterii, przy czym nie działa na drobnoustroje beztlenowe, riketsje, grzyby i wirusy. Spektrum działania obejmuje:
Bakterie Gram-ujemne (główne wskazanie):
- Escherichia coli
- Klebsiella pneumoniae i Klebsiella oxytoca
- Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej)
- Enterobacter aerogenes
- Acinetobacter spp.
- Salmonella spp.
- Shigella spp.
- Serratia marcescens
- Providencia spp.
- Citrobacter spp.
- Haemophilus influenzae
- Neisseria gonorrhoeae
- Moraxella spp.
Bakterie Gram-dodatnie:
- Staphylococcus aureus (w tym szczepy metycylinooporne MRSA)
- Staphylococcus epidermidis
- Staphylococcus saprophyticus
- Listeria monocytogenes
- Streptococcus pneumoniae (ograniczona aktywność)
Gentamycyna wykazuje większą aktywność wobec paciorkowców niż amikacyna, jednak szczepy Proteus, Serratia i Pseudomonas aeruginosa oporne na gentamycynę mogą pozostać wrażliwe na amikacynę.
Właściwości farmakokinetyczne
Gentamycyna charakteryzuje się specyficznymi właściwościami farmakokinetycznymi, które mają bezpośredni wpływ na jej skuteczność i bezpieczeństwo:
Wchłanianie i dystrybucja:
- Po podaniu domięśniowym maksymalne stężenie w surowicy osiągane jest w ciągu 30-90 minut
- Słabo wiąże się z białkami osocza
- Objętość dystrybucji zbliżona do objętości wody pozakomórkowej
- Praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego
- Ze spojówki i ucha wchłanianie jest znikome
Metabolizm i wydalanie:
- Nie ulega metabolizmowi w organizmie człowieka
- Wydalana w postaci niezmienionej przez nerki
- Czas półtrwania u zdrowych pacjentów: 2-3 godziny
- Gromadzi się w komórkach proksymalnych kanalików nerkowych
- Kumuluje się w uchu wewnętrznym (endolimfa i perylimfa)
Postaci farmaceutyczne i dostępność
Na polskim rynku farmaceutycznym gentamycyna dostępna jest w następujących postaciach:
Preparaty gotowe:
- Krople do oczu (stężenie 0,3%)
- Maści oczne (stężenie 0,3%)
- Roztwory do wstrzykiwań i infuzji
- Gąbki nasączone gentamycyną (2 mg/cm²)
Preparaty recepturowe:
- Maści do stosowania na skórę (0,1%-0,3%)
- Kremy dermatologiczne
- Krople do uszu
- Krople do nosa
- Roztwory do inhalacji
Preparaty złożone często zawierają gentamycynę w połączeniu z kortykosteroidami, takimi jak betametazon czy deksametazon.
Wskazania do stosowania
Leczenie ogólnoustrojowe (dożylnie/domięśniowo):
- Ciężkie zakażenia wywołane przez bakterie Gram-ujemne
- Posocznica i bakteriemia
- Zakażenia układu moczowego (powikłane i nawracające)
- Szpitalne zakażenia dolnych dróg oddechowych, w tym ciężkie zapalenie płuc
- Zakażenia wewnątrzbrzuszne (zapalenie otrzewnej, ropnie)
- Zapalenie dróg żółciowych
- Bakteryjne zapalenie wsierdzia
- Zakażenia kości, skóry i tkanek miękkich
- Ciężkie oparzenia i rany pourazowe
- Zakażenia związane z zabiegami chirurgicznymi
- Ciężkie zakażenia u noworodków
Zastosowanie miejscowe w okulistyce:
- Bakteryjne zapalenie spojówki (ostre i przewlekłe)
- Bakteryjne zapalenie rogówki
- Zapalenie krawędzi powiek
- Zapalenie woreczka łzowego
- Wtórnie zakażone alergiczne stany zapalne spojówek
- Profilaktyka przed- i pooperacyjna w chirurgii oka
Zastosowanie dermatologiczne:
- Zakażenia skóry przez bakterie wrażliwe na gentamycynę
- Stany zapalne skóry z wysiękiem powikłane zakażeniem bakteryjnym
- Zakażone rany, odleżyny, przeszczepy skóry
Profilaktyka chirurgiczna:
- Zapobieganie zakażeniom miejscowym kości i tkanek miękkich
- Zabezpieczenie po wszczepieniu implantów (gąbki z gentamycyną)
Dawkowanie i sposób podawania
Roztwory do wstrzykiwań:
- Dorośli: 3-6 mg/kg masy ciała na dobę
- Dzieci i niemowlęta: 4-7 mg/kg masy ciała na dobę
- Noworodki: dawka dostosowana indywidualnie
- Podawanie: zwykle raz na dobę (u pacjentów z prawidłową czynnością nerek)
- Czas leczenia: zazwyczaj 7-10 dni
Krople do oczu:
- 1-2 krople do worka spojówkowego co 4 godziny
- W ciężkich zakażeniach: co 2 godziny
- Czas leczenia: maksymalnie 14 dni
Maści oczne:
- Cienka warstwa 2-3 razy dziennie
- W ciężkich przypadkach: co 3-4 godziny
Maści dermatologiczne:
- Cienka warstwa 2 razy dziennie na oczyszczoną skórę
- Bez stosowania opatrunków okluzyjnych
- Czas leczenia: maksymalnie 14 dni
| Wskazanie |
Dawka |
Częstotliwość |
Czas leczenia |
| Zakażenia ogólnoustrojowe |
3-6 mg/kg/dobę |
1x dziennie |
7-10 dni |
| Zapalenie spojówki |
1-2 krople |
Co 4 godziny |
Do 14 dni |
| Zakażenia skóry |
Cienka warstwa |
2x dziennie |
Do 14 dni |
| Profilaktyka oczna |
1 kropla |
2-3x dziennie |
1-3 dni |
Działania niepożądane
Ototoksyczność (uszkodzenie słuchu):
Najpoważniejsze działanie niepożądane gentamycyny, objawiające się:
- Szumami usznymi
- Uczuciem pełności w uszach
- Zawrotami głowy
- Zaburzeniami równowagi
- Nudnościami i wymiotami
- Utratą słuchu (początkowo wysokich częstotliwości)
- Uszkodzeniem przedsionka ucha wewnętrznego
Ryzyko wzrasta gdy:
- Stężenie gentamycyny w surowicy stale przekracza 2 μg/ml
- Stosowane są wysokie dawki
- Leczenie trwa długo
- Pacjent ma wcześniejsze zaburzenia słuchu
- Jednocześnie stosowane są inne leki ototoksyczne
Nefrotoksyczność (uszkodzenie nerek):
- Wzrost stężenia mocznika i kreatyniny we krwi
- Białkomocz
- Krwinkomocz
- Wałeczkomocz
- Skąpomocz
- Ostra niewydolność nerek
- Martwica kanalików nerkowych
- Nabytny zespół Fanconiego (przy dużych dawkach)
Inne działania niepożądane:
- Blokada nerwowo-mięśniowa
- Zaburzenia hematologiczne (leukopenia, trombocytopenia)
- Reakcje alergiczne (wysypka, świąd, rzadko anafilaksja)
- Zaburzenia elektrolitowe (hipokalcemia, hipomagnezemia)
- Zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych
- Po aplikacji ocznej: przejściowe pogorszenie widzenia, pieczenie
Przeciwwskazania
Bezwzględne:
- Nadwrażliwość na gentamycynę lub inne aminoglikozydy
- Miastenia (dla preparatów dożylnych)
- Ciężka niewydolność nerek
- Wcześniejsze uszkodzenie słuchu związane z aminoglikozydami
Względne:
- Zaburzenia czynności nerek
- Zaburzenia słuchu lub równowagi
- Choroba Parkinsona
- Podeszły wiek
- Odwodnienie
- Jednoczesne stosowanie innych leków ototoksycznych lub nefrotoksycznych
Przeciwwskazania dla preparatów miejscowych:
- Zakażenia wirusowe (ospa, opryszczka)
- Zakażenia grzybicze
- Gruźlica skóry
- Trądzik pospolity i różowaty
- Bakterie oporne na gentamycynę
Interakcje z innymi lekami
Zwiększenie toksyczności:
- Leki ototoksyczne: wankomycyna, streptomycyna, tobramycyna, amikacyna
- Leki nefrotoksyczne: cisplatyna, amfoterycyna B, cyklosporyna, kolistyna
- Diuretyki pętlowe: furosemid, kwas etakrynowy
- Inne: klindamycyna, piperacylina, foskarnet
Antagonizm działania:
- Chloramfenikol
- Erytromycyna
- Detreomycyna
Zwiększenie ryzyka blokady nerwowo-mięśniowej:
- Leki zwiotczające mięśnie
- Tubokuraryna
- Sukcynylocholina
- Toksyna botulinowa
Inne interakcje:
- Antykoagulanty (acenocumarol, warfaryna): zmniejszenie działania
- Bisfosfoniany: hipokalcemia
- Neostygmina, pirydostygmina: osłabienie działania
Ciąża i laktacja
Ciąża (kategoria C FDA):
- Gentamycyna przenika przez łożysko
- Może powodować uszkodzenie słuchu i nerek u płodu
- Stosowanie tylko w sytuacjach zagrażających życiu matki
- Po porodzie należy kontrolować słuch i funkcję nerek noworodka
Laktacja (kategoria L2 wg Hale’a):
- Przenika do mleka matki w niewielkich ilościach
- Ryzyko dla dziecka małe, ale zaleca się ostrożność
- W przypadku doustnego karmienia piersią rozważ przerwanie laktacji przy leczeniu dożylnym
Monitorowanie i bezpieczeństwo
Kontrola stężeń w surowicy:
- Stężenie szczytowe: 4-10 μg/ml
- Stężenie dolinowe: <2 μg/ml
- Pobieranie krwi: 30 minut po wstrzyknięciu (stężenie szczytowe), bezpośrednio przed następną dawką (dolinowe)
Monitorowanie funkcji nerek:
- Kreatynina w surowicy
- Klirens kreatyniny
- Analiza moczu (białko, elementy morfotyczne)
- Bilans płynów
Badania słuchu:
- Audiogram przed rozpoczęciem leczenia
- Kontrola podczas terapii trwającej >7 dni
- Badanie audiometryczne po zakończeniu leczenia
- Obserwacja objawów ototoksyczności
Zasady bezpiecznego stosowania:
- Zapewnienie odpowiedniego nawodnienia
- Unikanie długotrwałego leczenia (maksymalnie 7-10 dni)
- Regularne monitorowanie parametrów nerkowych i słuchu
- Ostrożność u pacjentów w grupach ryzyka
- Dostosowanie dawki do funkcji nerek
Oporność bakterii
Oporność na gentamycynę może być wrodzona lub nabyta i rozwija się poprzez:
Mechanizmy oporności:
- Enzymy modyfikujące aminoglikozydy (najczęstszy mechanizm)
- Zmniejszone wnikanie leku do komórki bakteryjnej
- Mutacje w miejscach wiązania na rybosomie
- Aktywne wypompowywanie leku z komórki
Oporność krzyżowa:
- Występuje między gentamycyną a tobramycyną
- Szczepy oporne na gentamycynę mogą być wrażliwe na amikacynę
- Częstsze stosowanie przyczynia się do wzrostu oporności
Zapobieganie oporności:
- Stosowanie tylko przy udowodnionej wrażliwości
- Odpowiednie dawkowanie i czas leczenia
- Kombinacja z innymi antybiotykami
- Racjonalne stosowanie antybiotyków
Czy gentamycyna może uszkodzić słuch?
Tak, gentamycyna może powodować uszkodzenie słuchu (ototoksyczność), szczególnie przy długotrwałym stosowaniu lub wysokich stężeniach we krwi. Uszkodzenie dotyczy głównie wysokich częstotliwości i może być nieodwracalne. Dlatego podczas leczenia konieczne jest regularne monitorowanie słuchu.
Dlaczego gentamycyny nie można przyjmować doustnie?
Gentamycyna praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego doustne podanie byłoby nieskuteczne. Lek musi być podawany dożylnie, domięśniowo lub miejscowo, aby osiągnąć odpowiednie stężenia terapeutyczne.
Jak długo można stosować krople do oczu z gentamycyną?
Krople do oczu z gentamycyną można stosować maksymalnie przez 14 dni. Dłuższe stosowanie zwiększa ryzyko rozwoju oporności bakterii i wystąpienia działań niepożądanych. Jeśli objawy nie ustąpią, należy skonsultować się z lekarzem.
Czy gentamycyna jest bezpieczna dla dzieci?
Gentamycyna może być stosowana u dzieci, ale wymaga szczególnej ostrożności i dostosowania dawki do masy ciała. U noworodków i niemowląt ryzyko działań niepożądanych jest wyższe, dlatego konieczne jest ścisłe monitorowanie funkcji nerek i słuchu.
Co zrobić w przypadku przedawkowania gentamycyny?
Przedawkowanie może prowadzić do poważnych działań niepożądanych, w tym uszkodzenia nerek i słuchu. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Może być konieczne monitorowanie stężeń leku we krwi i funkcji narządów.
Czy podczas stosowania gentamycyny można prowadzić samochód?
Po aplikacji kropli lub maści ocznej może wystąpić przejściowe pogorszenie ostrości widzenia. Po podaniu dożylnym mogą wystąpić zawroty głowy i zaburzenia równowagi. W takich przypadkach należy unikać prowadzenia pojazdów do czasu ustąpienia objawów.
Jakie są oznaki uszkodzenia słuchu podczas leczenia gentamycyną?
Wczesne objawy ototoksyczności to: szumy uszne, uczucie pełności w uszach, zawroty głowy, problemy z równowagą, nudności. W przypadku wystąpienia tych objawów należy natychmiast skontaktować się z lekarzem, ponieważ przerwanie leczenia może zapobiec dalszemu uszkodzeniu słuchu.
Czy gentamycyna może być stosowana z innymi antybiotykami?
Tak, gentamycyna często stosowana jest w skojarzeniu z innymi antybiotykami, szczególnie beta-laktamowymi (penicyliny, cefalosporyny) lub działającymi na bakterie beztlenowe (metronidazol, klindamycyna). Takie połączenia zwiększają skuteczność leczenia ciężkich zakażeń.
Bibliografia
- Dijkmans AC, Zacarías NVO, Burggraaf J, Mouton JW, Wilms EB, van Nieuwkoop C, Touw DJ, Stevens J, Kamerling IMC. Clinical Pharmacokinetics of Gentamicin in Various Patient Populations and Consequences for Optimal Dosing for Gram-Negative Infections: An Updated Review. Clin Pharmacokinet. 2022;61(8):1131-1156. DOI: 10.1007/s40262-022-01143-0 PMID: 35754071
- Chaves BJ, Tadi P. Gentamicin. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. 2023 Apr 10. PMID: 32491482
