Leki zawierające fluocynolon

Fluocynolon – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Fluocynolon – lek należący do grupy glikokortykosteroidów. Mechanizm działania fluocynolonu polega na hamowaniu mediatorów zapalnych. Ponadto lek wykazuje właściwości przeciwświądowe i immunosupresyjne. Wskazaniem do stosowania leku jest miejscowe leczenie suchych stanów zapalnych skóry, którym towarzyszy świąd i nadmierne rogowacenie np. liszaj płaski, liszaj pokrzywkowy, wyprysk kontaktowy, atopowe zapalenie skóry. 

Fluocynolon dostępny jest w postaci maści i żelu. Występuje również w połączeniu z neomycyną (antybiotykiem), która dodatkowo działa przeciwbakteryjnie. 

Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): pieczenie, podrażnienie, świąd, wysypka,  suchość skóry, pokrzywka, wysypka plamisto-grudkowa, nadmierne owłosienie, łysienie, przebarwienie skóry, zmiany podobne do trądziku, zanik tkanki podskórnej, zahamowanie wzrostu naskórka, rozstępy skóry, teleangiektazje, wtórne zakażenie.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Fluocynolon – substancja czynna w leczeniu chorób skóry

Fluocynolon, znany również jako fluocynolonu acetonid, to syntetyczny glikokortykosteroid o silnym działaniu przeciwzapalnym, który od dziesięcioleci stanowi jeden z podstawowych filarów terapii dermatologicznej. Ta substancja czynna należy do grupy fluorowanych steroidów, które rewolucjonizują leczenie chorób skóry od momentu ich wprowadzenia do praktyki klinicznej. Fluocynolon wykazuje wielokierunkowe działanie – nie tylko hamuje procesy zapalne, ale także skutecznie łagodzi uporczywy świąd, zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych oraz obkurcza naczynia krwionośne w miejscu aplikacji. Dzięki tym właściwościom znajduje szerokie zastosowanie w terapii wielu schorzeń dermatologicznych, od atopowego zapalenia skóry po łuszczycę. Lek dostępny jest w różnych postaciach farmaceutycznych – od maści i żeli stosowanych bezpośrednio na skórę, przez preparaty złożone z antybiotykami, aż po nowoczesne implanty okulistyczne. Siła działania fluocynolonu plasuje go w grupie glikokortykosteroidów o średniej do dużej mocy, co czyni go skutecznym narzędziem w rękach dermatologa, ale jednocześnie wymaga rozważnego stosowania z uwagi na możliwe działania niepożądane.

Co to jest fluocynolon i jak działa?

Fluocynolon acetonid to syntetyczny, fluorowany kortykosteroid należący do grupy glikokortykosteroidów stosowanych wyłącznie miejscowo. Jest to pochodna hydrokortyzonu, w której wprowadzenie atomu fluoru w pozycji dziewiątej pierścienia steroidowego znacząco zwiększa siłę działania terapeutycznego. W klasyfikacji glikokortykosteroidów miejscowych fluocynolon zaliczany jest do preparatów o średniej lub dużej sile działania, w zależności od stężenia i postaci farmaceutycznej.

Mechanizm działania fluocynolonu, podobnie jak innych glikokortykosteroidów, opiera się na połączeniu ze specyficznym receptorem glikokortykosteroidowym znajdującym się w cytoplazmie komórki. Po związaniu się z substancją czynną, kompleks lek-receptor przemieszcza się do jądra komórkowego, gdzie wywiera wpływ na ekspresję genów. W ten sposób fluocynolon indukuje syntezę białek przeciwzapalnych, w tym lipokortyn, które hamują aktywność fosfolipazy A2 – kluczowego enzymu w szlaku produkcji mediatorów zapalnych.

Główne kierunki działania fluocynolonu

Działanie terapeutyczne fluocynolonu obejmuje kilka mechanizmów:

• Działanie przeciwzapalne – hamowanie migracji i aktywności makrofagów oraz leukocytów do miejsca objętego stanem zapalnym poprzez zwężanie naczyń i ograniczanie ich przepuszczalności
• Efekt przeciwświądowy – bezpośrednie działanie na receptory odpowiedzialne za odczuwanie świądu oraz pośrednie poprzez zmniejszenie stanu zapalnego
• Działanie immunosupresyjne – zmniejszenie aktywności limfocytów T i B, hamowanie dojrzewania komórek Langerhansa oraz ograniczenie produkcji cytokin prozapalnych takich jak IL-1, IL-6 czy TNF-α
• Działanie wazokonstrykcyjne – obkurczanie naczyń krwionośnych, co ogranicza wchłanianie leku do krążenia ogólnoustrojowego oraz zmniejsza obrzęk tkanek

Farmakokinetyka – jak fluocynolon przenika przez skórę

Fluocynolon charakteryzuje się dużą lipofilnością, co sprawia, że dobrze przenika przez warstwę rogową naskórka. Po zastosowaniu na skórę, substancja czynna akumuluje się w warstwie rogowej, gdzie może być wykrywana nawet przez 15 dni po jednorazowej aplikacji. To zjawisko ma znaczenie kliniczne, ponieważ pozwala na stosowanie preparatu raz lub dwa razy dziennie z zachowaniem skuteczności terapeutycznej.

Stopień wchłaniania fluocynolonu przez skórę zależy od wielu czynników. Najważniejsze z nich to stan i grubość naskórka, obecność stanu zapalnego, stosowanie opatrunku okluzyjnego oraz miejsce aplikacji. Wchłanianie jest znacznie większe na skórze delikatnej – w okolicy twarzy, fałdów skórnych, pach czy pachwin. U dzieci penetracja przez skórę jest większa niż u dorosłych, co należy uwzględniać przy doborze dawkowania.

Po wchłonięciu do organizmu fluocynolon jest metabolizowany głównie w wątrobie poprzez koniugację z kwasem glukuronowym. Wydalanie następuje z moczem oraz w mniejszym stopniu z żółcią, przeważnie w postaci metabolitów, a jedynie niewielka część jest wydalana w formie niezmienionej.

Wskazania do stosowania fluocynolonu

Fluocynolon znajduje zastosowanie w krótkotrwałym leczeniu ostrych i ciężkich, niezakażonych, suchych stanów zapalnych skóry, które reagują na terapię glikokortykosteroidami i przebiegają z uporczywym swędzeniem lub nadmiernym rogowaceniem.

Główne wskazania dermatologiczne

Fluocynolon jest skuteczny w leczeniu następujących schorzeń skórnych:

• Łojotokowe zapalenie skóry – przewlekła choroba charakteryzująca się nadmiernym łuszczeniem, zwłaszcza w okolicach bogatych w gruczoły łojowe, takich jak skóra owłosiona głowy, twarz czy górna część klatki piersiowej
• Atopowe zapalenie skóry – przewlekła, nawrotowa choroba zapalna o podłożu genetycznym, z charakterystyczną suchością skóry i intensywnym świądem
• Liszaj pokrzywkowy – przewlekłe schorzenie manifestujące się występowaniem płaskich, swędzących guzków
• Wyprysk kontaktowy alergiczny – stan zapalny będący reakcją nadwrażliwości na kontakt z alergenem
• Łuszczyca zadawniona – w tym łuszczyca owłosionej skóry głowy, gdzie szczególnie przydatna jest postać żelowa preparatu
• Liszaj płaski – zapalna choroba skóry i błon śluzowych z charakterystycznymi, swędzącymi wykwitami
• Toczeń rumieniowaty – w jego skórnej postaci
• Rumień wielopostaciowy – ostre schorzenie skórne o różnorodnej morfologii zmian
• Odczyny fotoalergiczne – reakcje skórne wywołane działaniem światła w połączeniu z substancjami uczulającymi

Preparaty złożone z antybiotykiem

W przypadkach, gdy stany zapalne skóry powikłane są wtórnym zakażeniem bakteryjnym, stosuje się preparaty zawierające fluocynolon w połączeniu z neomycyną – antybiotykiem aminoglikozydowym o szerokim spektrum działania. Połączenie to rozszerza możliwości terapeutyczne o działanie przeciwbakteryjne, skutecznie zwalczając bakterie Gram-dodatnie i niektóre Gram-ujemne.

Zastosowania poza dermatologią

Fluocynolon w połączeniu z cyprofloksacyną (antybiotykiem fluorochinolonowym) stosowany jest również w leczeniu zapaleń ucha zewnętrznego i środkowego, gdzie połączenie działania przeciwzapalnego kortykosteroidu z bakteriobójczym działaniem antybiotyku przynosi szybką ulgę w objawach.

Nowoczesną formą terapii jest implant do ciałka szklistego oka zawierający fluocynolon acetonid, stosowany w leczeniu przewlekłego cukrzycowego obrzęku plamki żółtej opornego na standardowe metody leczenia oraz w zapobieganiu nawrotom niezakaźnego zapalenia tylnego odcinka błony naczyniowej oka.

Postacie farmaceutyczne i sposób stosowania

Fluocynolon dostępny jest w kilku postaciach farmaceutycznych, co pozwala na optymalne dostosowanie terapii do rodzaju i lokalizacji zmian skórnych.

Postać farmaceutyczna	Stężenie	Zastosowanie	Charakterystyka
Maść	0,25 mg/g	Suche zmiany skórne	Biała lub prawie biała, półprzezroczysta maść
Żel	0,25 mg/g	Skóra owłosiona, większe powierzchnie	Umożliwia aplikację na owłosioną skórę głowy
Maść z neomycyną	0,25 mg fluocynolonu + 5 mg neomycyny/g	Zmiany z wtórnym zakażeniem	Lekko żółta, półprzezroczysta maść
Krople do uszu	0,25 mg/ml + cyprofloksacyna 3 mg/ml	Zapalenie ucha	Roztwór do podawania do ucha

Zasady prawidłowego stosowania

Fluocynolon w postaci maści lub żelu należy nakładać cienką warstwą na zmienioną chorobowo powierzchnię skóry, najczęściej raz lub dwa razy dziennie. Czas stosowania nie powinien przekraczać 2 tygodni, a w przypadku aplikacji na skórę twarzy maksymalnie 1 tydzień. Tylko w szczególnych przypadkach łuszczycy można rozważyć stosowanie pod opatrunkiem okluzyjnym, który należy zmieniać codziennie.

Postać żelowa szczególnie przydatna jest w pierwszej fazie leczenia, przed zastosowaniem maści. Żel umożliwia rozprowadzenie mniejszej dawki leku na większej powierzchni skóry oraz jest polecany u pacjentów źle tolerujących podłoże maści. Poprawę wchłaniania żelu można uzyskać poprzez delikatne wtarcie w skórę lub zastosowanie opatrunku przepuszczającego powietrze.

Krople do uszu zawierające fluocynolon w połączeniu z cyprofloksacyną stosuje się zazwyczaj 2 razy dziennie przez około 7 dni. Preparat przeznaczony jest wyłącznie do podawania do ucha i nie może być stosowany do oka, doustnie ani w żaden inny sposób.

Leczenie farmakologiczne chorób skóry – rola glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy miejscowe, w tym fluocynolon, stanowią podstawę farmakoterapii większości schorzeń skórnych. W dermatologii wyróżnia się dwie klasyfikacje porządkujące miejscowe glikokortykosteroidy ze względu na siłę działania. Klasyfikacja europejska dzieli preparaty na cztery grupy (I-IV), gdzie grupa I obejmuje preparaty najsłabsze, a IV najsilniejsze. Klasyfikacja amerykańska wyróżnia siedem grup (I-VII), przy czym kolejność jest odwrotna.

Miejsce fluocynolonu w klasyfikacji

Fluocynolon w zależności od stężenia i postaci farmaceutycznej plasuje się w grupie preparatów o średniej do dużej sile działania. W stężeniu 0,0025% (0,25 mg/g) w postaci żelu zaliczany jest do preparatów słabszych, natomiast w postaci maści wykazuje średnią do dużą siłę działania, porównywalną z triamcynolonem.

Inne glikokortykosteroidy stosowane w dermatologii

W praktyce dermatologicznej obok fluocynolonu stosuje się również inne substancje czynne:

• Preparaty o słabej sile działania – hydrokortyzon, deksametazon, stanowiące wybór pierwszej linii w łagodniejszych stanach zapalnych oraz u dzieci
• Preparaty o średniej sile działania – maślan hydrokortyzonu, acetonid triamcinolonu, furoinian mometazonu, walerianian betametazonu
• Preparaty o dużej sile działania – dipropionian betametazonu, aceponian metyloprednizolonu, propionian flutykazonu
• Preparaty o bardzo dużej sile działania – propionian klobetazolu, stosowany w najcięższych, opornych na inne terapie przypadkach

Dobór odpowiedniej siły działania glikokortykosteroidu zależy od ciężkości schorzenia, lokalizacji zmian oraz wieku pacjenta. Bardzo mocne preparaty stosuje się w leczeniu atopowego zapalenia skóry opornego na dotychczasową terapię, liszaja płaskiego, łysienia plackowatego czy tocznia skórnego. Preparaty o średniej mocy znajdują zastosowanie w terapii AZS oraz zmian wypryskowych o różnej etiologii. Słabe glikokortykosteroidy są odpowiednie do leczenia zmian na twarzy czy odpieluszkowego zapalenia skóry.

Przeciwwskazania do stosowania

Fluocynolon nie może być stosowany w kilku sytuacjach klinicznych, gdzie potencjalne ryzyko znacząco przewyższa możliwe korzyści.

Bezwzględne przeciwwskazania

• Nadwrażliwość na fluocynolon acetonid, inne glikokortykosteroidy lub którykolwiek ze składników preparatu
• Bakteryjne zakażenia skóry (np. liszajec)
• Wirusowe zakażenia skóry (np. opryszczka zwykła, półpasiec, ospa wietrzna)
• Grzybicze zakażenia skóry (np. grzybica skóry gładkiej)
• Trądzik zwykły i trądzik różowaty
• Zapalenie skóry dookoła ust (dermatitis perioralis)
• Świąd odbytu i narządów płciowych
• Odpieluskowe zapalenie skóry
• Dzieci poniżej 2 roku życia
• Okres bezpośrednio po szczepieniach ochronnych

Szczególne środki ostrożności

Fluocynolon wymaga szczególnej ostrożności u pacjentów z łuszczycą, ponieważ miejscowo stosowane glikokortykosteroidy mogą prowadzić do rozwoju tolerancji, nawrotu choroby po odstawieniu leku oraz zwiększać ryzyko wystąpienia uogólnionej łuszczycy krostkowej. Ostrożność należy zachować również w już istniejących stanach zanikowych tkanki podskórnej, zwłaszcza u osób w podeszłym wieku.

Preparat może być stosowany na skórę twarzy oraz w okolicy pach i pachwin tylko w przypadkach bezwzględnie koniecznych, ze względu na zwiększone wchłanianie przez delikatną skórę i większe ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych, takich jak teleangiektazje czy zapalenie okołoustne.

Działania niepożądane

Stosowanie fluocynolonu, podobnie jak innych glikokortykosteroidów miejscowych, wiąże się z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Ich częstość i nasilenie zależą od siły preparatu, czasu stosowania, miejsca aplikacji oraz wieku pacjenta.

Miejscowe działania niepożądane

Najczęściej obserwowane miejscowe działania niepożądane obejmują:

• Pieczenie, świąd i podrażnienie skóry w miejscu aplikacji
• Suchość skóry
• Zaniki tkanki podskórnej
• Zahamowanie wzrostu naskórka
• Rozstępy skóry
• Teleangiektazje (rozszerzone naczynia krwionośne widoczne na powierzchni skóry)
• Odbarwienie lub przebarwienie skóry
• Zmiany trądzikopodobne
• Plamica posteroidowa
• Nadmierne owłosienie (hipertrichoza) lub łysienie
• Zapalenie skóry dookoła ust (dermatitis perioralis)
• Zapalenie mieszków włosowych skóry
• Wtórne zakażenia skóry
• Reakcje alergiczne, w tym kontaktowe zapalenie skóry
• Wysypka plamisto-grudkowa lub pokrzywka

Działania niepożądane w obrębie oka

Przy stosowaniu fluocynolonu na skórę powiek może wystąpić:

• Nieostre widzenie
• Jaskra
• Zaćma

Ogólnoustrojowe działania niepożądane

W przypadku długotrwałego stosowania fluocynolonu na duże powierzchnie skóry, stosowania pod opatrunkiem okluzyjnym lub u dzieci, substancja czynna może być wchłaniana w ilościach powodujących ogólnoustrojowe działania niepożądane charakterystyczne dla glikokortykosteroidów:

• Zahamowanie czynności osi podwzgórze-przysadka-nadnercza
• Zespół Cushinga
• Hamowanie wzrostu i rozwoju u dzieci
• Hiperglikemia i cukromocz
• Obrzęki
• Nadciśnienie tętnicze
• Zmniejszenie odporności organizmu

Stosowanie u szczególnych grup pacjentów

Ciąża i laktacja

Fluocynolon może być stosowany u kobiet w ciąży tylko wtedy, gdy korzyści dla matki wyraźnie przewyższają potencjalne ryzyko dla płodu. Bezwzględnie nie wolno stosować leku w pierwszym trymestrze ciąży. W badaniach na zwierzętach wykazano, że glikokortykosteroidy mogą działać teratogennie zarówno po zastosowaniu na skórę, jak i po podaniu doustnym.

Brak jest wystarczających danych dotyczących przenikania fluocynolonu do mleka kobiet karmiących piersią po zastosowaniu miejscowym na skórę. Należy rozważyć, czy podczas karmienia piersią nie odstawić leku lub czy na czas terapii nie zaprzestać karmienia piersią.

Dzieci

Stosowanie fluocynolonu u dzieci wymaga szczególnej ostrożności. Wchłanianie przez skórę u pacjentów pediatrycznych jest większe niż u dorosłych, co zwiększa ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych działań niepożądanych. Preparat jest przeciwwskazany u dzieci poniżej 2 roku życia. U starszych dzieci należy stosować najkrótszy możliwy czas terapii i unikać aplikacji na duże powierzchnie ciała.

Osoby w podeszłym wieku

U osób starszych należy zachować szczególną ostrożność podczas stosowania fluocynolonu w już istniejących stanach zanikowych tkanki podskórnej, które są częstsze w tej grupie wiekowej. Również procesy gojenia mogą być wolniejsze, co wymaga uwzględnienia przy planowaniu terapii.

Interakcje z innymi lekami

Nie są znane istotne interakcje podczas miejscowego stosowania fluocynolonu z innymi produktami leczniczymi. Jednak preparat może teoretycznie nasilać działanie leków immunosupresyjnych i osłabiać działanie leków immunostymulujących.

W przypadku preparatów złożonych zawierających dodatkowo neomycynę lub cyprofloksacynę, mogą występować dodatkowe interakcje charakterystyczne dla tych antybiotyków. Podczas stosowania preparatów z chinolonami obserwowano zwiększoną wrażliwość skóry na promieniowanie słoneczne, choć przy miejscowej aplikacji do ucha ryzyko to jest minimalne.

Przedawkowanie

Podczas długotrwałego stosowania fluocynolonu na duże powierzchnie skóry mogą pojawić się objawy przedawkowania, takie jak obrzęki, nadciśnienie tętnicze, hiperglikemia oraz zmniejszenie odporności. W ciężkich przypadkach przedawkowania może rozwinąć się zespół Cushinga – stan charakteryzujący się nadmiarem kortyzolu w organizmie, manifestujący się charakterystycznym wyglądem twarzy księżycowatej, otyłością tułowiową, rozstępami skóry oraz osłabieniem mięśni.

W przypadku podejrzenia przedawkowania zaleca się stopniowe odstawienie leku lub zastąpienie go słabszym glikokortykosteroidem. Nagłe przerwanie terapii po długotrwałym stosowaniu może prowadzić do niewydolności nadnerczy, dlatego proces odstawiania powinien być kontrolowany przez lekarza.

Monitorowanie terapii

U pacjentów stosujących fluocynolon przez dłuższy czas należy okresowo kontrolować czynność kory nadnerczy poprzez oznaczanie poziomu kortyzolu we krwi i moczu po stymulacji nadnerczy hormonem adrenokortykotropowym (ACTH). Jest to szczególnie istotne u dzieci oraz przy stosowaniu na duże powierzchnie skóry.

Jeżeli w miejscu stosowania fluocynolonu wystąpi zakażenie, należy włączyć odpowiednie leczenie przeciwbakteryjne lub przeciwgrzybicze. Jeżeli objawy nie ustępują, należy zaprzestać stosowania leku do czasu wyleczenia zakażenia.

Glikokortykosteroidy, zarówno stosowane miejscowo jak i ogólnoustrojowo, mogą powodować zaburzenia widzenia. W przypadku wystąpienia objawów związanych z nieostrym widzeniem lub innych zaburzeń widzenia, należy rozważyć wizytę u okulisty w celu ustalenia możliwych przyczyn, do których może należeć zaćma, jaskra lub centralna chorioretinopatia surowicza.

Bibliografia

1. Kanee B. Clinical studies with topical fluocinolone acetonide in the treatment of various dermatoses. Can Med Assoc J. 1963;88(20):1004-1009. PMID: 13962197
2. Paller AS, Nimmagadda S, Schachner L, Mallory SB, Kahn T, Willis I, Eichenfield LF. Fluocinolone acetonide 0.01% in peanut oil: therapy for childhood atopic dermatitis, even in patients who are peanut sensitive. J Am Acad Dermatol. 2003;48(4):569-577. DOI: 10.1067/mjd.2003.174 PMID: 12664021