Emtrycytabina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Emtrycytabina – lek przeciwwirusowy stosowany w leczeniu zakażeń ludzkim wirusem niedoboru odporności. Mechanizm działania emtrycytabiny polega na hamowaniu odwrotnej transkryptazy wirusa HIV-1, co powoduje zakończenie łańcucha DNA. Lek wskazany do stosowania w leczeniu wirusa HIV-1 u dorosłych i dzieci dotychczas nie leczonych oraz u pacjentów z ustabilizowanym poziomem zakażenia wirusa.
Emtrycytabinę podaje się w skojarzeniu z innymi preparatami antyretrowirusowymi. W farmacji dostępne są preparaty kilkuskładnikowe zawierające w swym składzie emtrycytabinę w połączeniu z tenofowirem lub tenofowirem i efawirenzem, elwitegrawirem lub rylpiwiryną.
Możliwe działania niepożądane: ból głowy, zawroty głowy, biegunka, nudności, wymioty, ból brzucha, bezsenność, hiperglikemia, hipertriglicerydemia, neutropenia, hiperbilirubinemia, pokrzywka, wysypka, świąd, przebarwienie skóry.
Uwaga: Lek należy stosować ostrożnie u pacjentów z zaburzeniami wątroby oraz monitorować ich stan nawet kilka miesięcy po leczeniu emtrycytabiną.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Emtrycytabina: Współczesna broń w walce z HIV i wirusowym zapaleniem wątroby typu B
Emtrycytabina to jeden z najważniejszych leków przeciwwirusowych współczesnej medycyny, który zrewolucjonizował leczenie zakażeń HIV oraz wirusowego zapalenia wątroby typu B. Ta fluorowa pochodna lamiwudyny, znana w literaturze medycznej jako emtricitabinum, stanowi kluczowy element skutecznej terapii antyretrowirusowej, która pozwala milionom pacjentów na świecie prowadzić aktywne i pełnowartościowe życie. Odkrycie i wprowadzenie emtrycytabiny do praktyki klinicznej w 2003 roku w Stanach Zjednoczonych, a następnie w 2004 roku w Europie, oznaczało prawdziwy przełom w leczeniu wirusów atakujących ludzki organizm na poziomie genetycznym. Substancja ta, będąca syntetycznym analogiem nukleozydu cytozyny, charakteryzuje się unikatowym mechanizmem działania, który pozwala na skuteczne hamowanie replikacji wirusów poprzez blokowanie kluczowych enzymów odpowiedzialnych za ich namnażanie. Dzięki swojej wysokiej biodostępności, korzystnemu profilowi bezpieczeństwa i możliwości stosowania w połączeniu z innymi lekami przeciwwirusowymi, emtrycytabina stała się nieodłącznym elementem standardowych protokołów terapeutycznych. Jej znaczenie w medycynie zostało docenione przez Światową Organizację Zdrowia, która umieściła ją na liście podstawowych leków WHO, potwierdzając tym samym jej kluczową rolę w globalnej ochronie zdrowia.
Mechanizm działania emtrycytabiny
Emtrycytabina działa jako prolek, co oznacza, że po podaniu do organizmu musi przejść proces aktywacji, aby osiągnąć pełną skuteczność terapeutyczną. Po wchłonięciu z przewodu pokarmowego substancja ulega fosforylacji przez enzymy komórkowe, przekształcając się w czynny metabolit – 5′-trifosforan emtrycytabiny. Ta aktywna forma leku wykazuje wybiórczą aktywność przeciwko wirusom HIV-1, HIV-2 oraz HBV.
Kluczowym elementem działania emtrycytabiny jest kompetycyjne hamowanie odwrotnej transkryptazy – enzymu niezbędnego do replikacji materiału genetycznego wirusów. Enzym ten jest odpowiedzialny za przepisywanie RNA wirusa na DNA, który następnie zostaje włączony do materiału genetycznego komórki gospodarza. Emtrycytabina konkuruje z naturalnym substratem enzymu, a gdy zostanie wbudowana w tworzący się łańcuch DNA, powoduje jego przedwczesne zakończenie. W rezultacie wirus nie może się replikować, co prowadzi do zmniejszenia wiremii i poprawy stanu zdrowia pacjenta.
Wartość IC50 dla emtrycytabiny w odniesieniu do HIV-1 wynosi 0,0013–0,5 μmol/l, natomiast dla HBV – 0,01–0,04 μmol/l, co świadczy o wysokiej skuteczności substancji w hamowaniu replikacji tych wirusów. Istotnym aspektem działania emtrycytabiny jest jej selektywność – lek wykazuje słabe działanie hamujące wobec naturalnych polimeraz DNA człowieka, co minimalizuje ryzyko uszkodzenia własnych komórek organizmu.
Farmakokinetyka i właściwości farmakodynamiczne
Emtrycytabina charakteryzuje się korzystnymi właściwościami farmakokinetycznymi, które przekładają się na jej skuteczność kliniczną i wygodę stosowania. Po podaniu doustnym w postaci kapsułek twardych całkowita dostępność biologiczna wynosi 93%, co jest wartością bardzo wysoką, świadczącą o efektywnym wchłanianiu leku z przewodu pokarmowego. W przypadku roztworu doustnego biodostępność nieco się obniża do 75%.
Czas osiągnięcia maksymalnego stężenia we krwi (tmax) wynosi 1-2 godziny, co oznacza, że lek szybko dostaje się do krążenia systemowego. Istotną zaletą emtrycytabiny jest fakt, że pokarm nie wpływa w sposób znaczący na jej dostępność biologiczną, co pozwala pacjentom na elastyczne dawkowanie niezależnie od posiłków.
Wiązanie z białkami osocza jest minimalne i wynosi mniej niż 4%, co oznacza, że większość substancji pozostaje w formie wolnej, aktywnej farmakologicznie. Metabolizm emtrycytabiny jest ograniczony i nie angażuje układu cytochromu P-450, co znacznie redukuje ryzyko interakcji lekowych. Główne szlaki metaboliczne obejmują utlenianie reszty tiolowej oraz konjugację z kwasem glukuronowym.
Emtrycytabina jest wydalana głównie przez nerki (około 86%) oraz z kałem (około 14%). Okres półtrwania leku w osoczu wynosi około 10 godzin, co pozwala na wygodne dawkowanie raz na dobę.
Wskazania kliniczne do stosowania
Leczenie zakażeń HIV
Emtrycytabina jest przede wszystkim stosowana w leczeniu zakażeń wirusem ludzkiego niedoboru odporności (HIV-1) u dorosłych i dzieci w wieku od 4 miesięcy wzwyż. Lek zawsze używany jest w skojarzeniu z innymi substancjami przeciwretrowirusowymi jako część złożonej terapii antyretrowirusowej (cART). Nigdy nie stosuje się go w monoterapii, ponieważ może to prowadzić do szybkiego rozwoju oporności wirusowej.
W leczeniu HIV emtrycytabina najczęściej kombinowana jest z następującymi substancjami czynnymi:
- Tenofowir dizoproksyl – tworząc razem podwójną kombinację NRTI
- Rilpiwiryna – jako część trzylekowego schematu
- Dolutegrawir – w nowoczesnych schematach opartych na inhibitorach integrazy
- Efawirenz – w klasycznych schematach z NNRTI
Leczenie wirusowego zapalenia wątroby typu B
Emtrycytabina wykazuje również aktywność przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B (HBV) i może być stosowana w leczeniu przewlekłego WZW B. W tym wskazaniu lek hamuje replikację wirusa HBV, przyczyniając się do redukcji wiremii i poprawy parametrów biochemicznych wątroby. Szczególnie korzystne jest zastosowanie emtrycytabiny u pacjentów z koinfekcją HIV/HBV, gdzie jeden lek może działać na oba wirusy jednocześnie.
Profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP)
Emtrycytabina w połączeniu z tenofowirem dizoproksylem stanowi podstawę profilaktyki przedekspozycyjnej zakażenia HIV. PrEP to strategia prewencyjna polegająca na codziennym przyjmowaniu leków przeciwretrowirusowych przez osoby niezakażone, ale narażone na wysokie ryzyko zakażenia HIV. Skuteczność PrEP w redukcji ryzyka zakażenia sięga nawet 99% przy regularnym stosowaniu.
Dostępne preparaty w Polsce
W Polsce emtrycytabina jest dostępna w kilku formulacjach farmaceutycznych, zarówno jako substancja pojedyncza, jak i w kombinacjach stałych. Najczęściej stosowane preparaty obejmują:
| Nazwa preparatu |
Producent |
Dawka |
Forma |
| Emtrycytabina Aurovitas |
Aurovitas Pharma |
200 mg |
Kapsułki twarde |
| Emtricitabine/Tenofovir disoproxil |
Różni producenci |
200mg/245mg |
Tabletki powlekane |
| Truvada |
Gilead Sciences |
200mg/245mg |
Tabletki powlekane |
| Descovy |
Gilead Sciences |
200mg/25mg |
Tabletki powlekane |
Dawkowanie i sposób podawania
Dorośli pacjenci
Standardowa dawka emtrycytabiny dla dorosłych pacjentów z masą ciała powyżej 33 kg wynosi 200 mg raz na dobę. Lek należy przyjmować regularnie, najlepiej o tej samej porze dnia, co zapewnia utrzymanie stałego stężenia terapeutycznego we krwi.
Dzieci i młodzież
U dzieci dawkowanie emtrycytabiny jest uzależnione od masy ciała:
- Dzieci o masie ciała powyżej 33 kg: 200 mg raz na dobę
- Dzieci o masie ciała poniżej 33 kg: 6 mg/kg masy ciała raz na dobę
- Niemowlęta od 4 miesiąca życia: dawkowanie ustala lekarz na podstawie indywidualnej oceny
Pacjenci z niewydolnością nerek
U pacjentów z zaburzoną czynnością nerek konieczne jest dostosowanie dawkowania w zależności od klirensu kreatyniny:
| Klirens kreatyniny |
Dawkowanie |
| 50-80 ml/min |
Standardowa dawka z kontrolą |
| 30-49 ml/min |
200 mg co 48 godzin |
| 15-29 ml/min |
200 mg co 72 godziny |
| <15 ml/min |
200 mg co 96 godzin |
Działania niepożądane
Jak każdy lek o działaniu systemowym, emtrycytabina może powodować działania niepożądane o różnym nasileniu i częstości występowania. Większość z nich ma charakter łagodny do umiarkowanego i ustępuje w trakcie kontynuowania terapii lub po jej zakończeniu.
Najczęstsze działania niepożądane (>10% pacjentów):
- Ból głowy – jeden z najczęściej zgłaszanych objawów, zwykle łagodny do umiarkowanego
- Biegunka – może wystąpić szczególnie na początku leczenia
- Nudności – często towarzyszące innym objawom żołądkowo-jelitowym
- Zwiększona aktywność kinazy kreatynowej – wykrywana w badaniach laboratoryjnych
Częste działania niepożądane (1-10% pacjentów):
- Neutropenia (zmniejszenie liczby neutrofili)
- Hipertriglicerydemia i hiperglikemia
- Zawroty głowy i astenia (osłabienie)
- Bezsenność i nietypowe sny
- Wymioty i dyspepsja
- Bóle brzucha
- Zwiększona aktywność enzymów trzustkowych (lipaza, amylaza)
Działania niepożądane u dzieci:
U pacjentów pediatrycznych oprócz wyżej wymienionych objawów często obserwuje się:
- Niedokrwistość – wymagającą monitorowania parametrów hematologicznych
- Hiperpigmentacja skóry – szczególnie dłoni i stóp, zwykle odwracalna
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Emtrycytabina nie powinna być stosowana u pacjentów z nadwrażliwością na tę substancję czynną lub którąkolwiek z substancji pomocniczych preparatu. Szczególną ostrożność należy zachować w następujących sytuacjach:
Zaburzenia czynności nerek
Pacjenci z niewydolnością nerek wymagają ścisłego monitorowania i odpowiedniego dostosowania dawkowania. Emtrycytabina jest wydalana głównie przez nerki, dlatego jej kumulacja może prowadzić do zwiększenia ryzyka działań niepożądanych.
Koinfekcja HBV/HIV
U pacjentów jednocześnie zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu B i HIV konieczne jest szczególnie staranne monitorowanie funkcji wątroby. Nagłe odstawienie emtrycytabiny może prowadzić do zaostrzenia przebiegu wirusowego zapalenia wątroby.
Ciąża i laktacja
Chociaż badania na zwierzętach nie wykazały działania teratogennego emtrycytabiny, jej stosowanie w ciąży powinno być rozważane tylko wtedy, gdy potencjalne korzyści przeważają nad ryzykiem. Kobiety karmące piersią z zakażeniem HIV nie powinny karmić naturalnie ze względu na ryzyko przeniesienia wirusa na dziecko.
Interakcje z innymi lekami
Emtrycytabina charakteryzuje się korzystnym profilem interakcji, nie wpływa na aktywność głównych enzymów cytochromu P-450, co znacznie ogranicza ryzyko klinicznie istotnych interakcji lekowych. Niemniej jednak istnieją pewne kombinacje wymagające szczególnej uwagi:
Przeciwwskazane kombinacje:
- Lamiwudyna – ze względu na podobną strukturę chemiczną i mechanizm działania
- Zalcytabina – brak doświadczeń klinicznych z jednoczesnym stosowaniem
Wymagające ostrożności:
- Leki wydalane przez nerki – może dojść do wzajemnego zwiększenia stężeń
- Leki nefrotoksyczne – aminoglikozydy, amfoterycyna B, foskarnet
- Didanozyna – zwiększone ryzyko kwasicy mleczanowej i zapalenia trzustki
Leczenie farmakologiczne zakażeń HIV w Polsce
Współczesne leczenie zakażenia HIV opiera się na zasadzie złożonej terapii antyretrowirusowej (cART), która łączy kilka leków o różnych mechanizmach działania. Emtrycytabina stanowi jeden z filarów tej terapii, najczęściej w połączeniu z innymi substancjami czynnymi dostępnymi w Polsce.
Standardowe schematy pierwszego rzutu:
Inhibitory integrazy + 2 NRTI:
- Dolutegrawir + emtrycytabina + tenofowir alafenamid
- Biktegrawir + emtrycytabina + tenofowir alafenamid
- Raltegrawir + emtrycytabina + tenofowir dizoproksyl
Inhibitory proteazy + 2 NRTI:
- Darunawir + rytonawir + emtrycytabina + tenofowir
- Atazanawir + rytonawir + emtrycytabina + tenofowir
NNRTI + 2 NRTI:
- Rilpiwiryna + emtrycytabina + tenofowir alafenamid
- Efawirenz + emtrycytabina + tenofowir dizoproksyl
Terapia drugiego rzutu:
W przypadku niepowodzenia pierwszego schematu leczenia lub rozwoju oporności, emtrycytabina może być kontynuowana w kombinacji z nowszymi lekami, takimi jak:
- Marawiroc (inhibitor koreceptora CCR5)
- Enfuwirtyd (inhibitor fuzji)
- Inhibitory integrazy II generacji (dolutegrawir, biktegrawir)
Szczególne populacje pacjentów:
Pacjenci z koinfekcją HBV/HIV: Emtrycytabina jest szczególnie ceniona w tej grupie pacjentów, ponieważ wykazuje aktywność przeciwko obu wirusom jednocześnie. Standardowe schematy obejmują:
- Emtrycytabina + tenofowir + dolutegrawir
- Emtrycytabina + tenofowir + rilpiwiryna
Pacjenci z niewydolnością nerek:
- Preferowane są schematy z redukcją dawek NRTI
- Częściej stosuje się inhibitory integrazy ze względu na ich korzystny profil nerkowy
- Konieczne jest regularne monitorowanie funkcji nerek
Monitoring terapii
Skuteczne i bezpieczne stosowanie emtrycytabiny wymaga regularnego monitorowania pacjenta pod kątem skuteczności terapii oraz wystąpienia działań niepożądanych. Zalecane badania kontrolne obejmują:
Badania laboratoryjne:
- Oznaczanie wiremii HIV – co 3-6 miesięcy
- Liczba limfocytów CD4+ – co 3-6 miesięcy
- Morfologia krwi – ze względu na ryzyko neutropenii
- Parametry biochemiczne – funkcja nerek, wątroby, lipidogram
- Oznaczanie HBsAg i HBeAg – u pacjentów z koinfekcją HBV
Badania obrazowe:
- Densytometria – ze względu na możliwe działanie na gęstość kości
- USG jamy brzusznej – w przypadku objawów hepatotoksyczności
Co to jest emtrycytabina i jak działa?
Emtrycytabina to syntetyczny lek przeciwwirusowy z grupy nukleozydowych inhibitorów odwrotnej transkryptazy (NRTI). Działa poprzez blokowanie enzymu niezbędnego do namnażania się wirusów HIV i HBV, co prowadzi do zmniejszenia ich ilości w organizmie.
Czy emtrycytabinę można stosować samodzielnie?
Nie, emtrycytabina nigdy nie jest stosowana w monoterapii. Zawsze musi być podawana w połączeniu z innymi lekami przeciwretrowirusowymi, aby zapewnić skuteczność leczenia i zapobiec rozwojowi oporności wirusowej.
Jakie są najczęstsze skutki uboczne emtrycytabiny?
Najczęstsze działania niepożądane to ból głowy, biegunka, nudności oraz zwiększenie aktywności niektórych enzymów we krwi. U dzieci często obserwuje się również przebarwienia skóry, które są zwykle odwracalne.
Czy emtrycytabina jest bezpieczna w ciąży?
Badania na zwierzętach nie wykazały szkodliwego wpływu na rozród, jednak stosowanie w ciąży powinno być rozważane tylko wtedy, gdy korzyści przeważają nad ryzykiem. Decyzję zawsze podejmuje lekarz na podstawie indywidualnej oceny.
Jak długo trzeba przyjmować emtrycytabinę?
W przypadku leczenia HIV emtrycytabina jest zwykle stosowana przez całe życie jako część przewlekłej terapii. W leczeniu WZW B długość terapii może być ograniczona i zależy od odpowiedzi na leczenie.
Czy emtrycytabina może wchodzić w interakcje z innymi lekami?
Emtrycytabina ma korzystny profil interakcji i rzadko wchodzi w klinicznie istotne reakcje z innymi lekami. Jednak zawsze należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych medykamentach.
Czy podczas leczenia emtrycytabiną można prowadzić pojazdy?
Emtrycytabina może powodować zawroty głowy u niektórych pacjentów. W takich przypadkach należy unikać prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn do czasu ustąpienia objawów.
Jak należy postępować w przypadku pominięcia dawki?
Jeśli od planowanej pory przyjęcia leku minęło mniej niż 12 godzin, należy przyjąć dawkę jak najszybciej. Jeśli minęło więcej czasu, należy pominąć zapomnianą dawkę i przyjąć kolejną o zwykłej porze. Nie wolno podwajać dawki.
Czy emtrycytabina chroni przed innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową?
Nie, emtrycytabina chroni jedynie przed zakażeniem HIV i HBV. Nie zapewnia ochrony przed innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową, dlatego zaleca się dalsze stosowanie prezerwatyw.
Jakie badania należy wykonywać podczas leczenia emtrycytabiną?
Konieczne jest regularne monitorowanie wiremii, liczby limfocytów CD4+, morfologii krwi oraz parametrów biochemicznych, szczególnie funkcji nerek i wątroby. Częstotliwość badań określa lekarz prowadzący.
Bibliografia
- Saag MS, Cahn P, Raffi F, Wolff M, Pearce D, Molina JM, Powderly W, Shaw AL, Mondou E, Hinkle J, Borroto-Esoda K, Quinn JB, Barry DW, Rousseau F; FTC-301A Study Team. Efficacy and safety of emtricitabine vs stavudine in combination therapy in antiretroviral-naive patients: a randomized trial. JAMA. 2004;292(2):180-189. DOI: 10.1001/jama.292.2.180 PMID: 15249567
- Mayer KH, Molina JM, Thompson MA, Anderson PL, Mounzer KC, De Wet JJ, DeJesus E, Jessen H, Grant RM, Ruane PJ, Wong P, Ebrahimi R, Zhong L, Mathias A, Callebaut C, Collins SE, Das M, McCallister S, Brainard DM, Brinson C, Clarke A, Coll P, Post FA, Hare CB. Emtricitabine and tenofovir alafenamide vs emtricitabine and tenofovir disoproxil fumarate for HIV pre-exposure prophylaxis (DISCOVER): primary results from a randomised, double-blind, multicentre, active-controlled, phase 3, non-inferiority trial. Lancet. 2020;396(10246):239-254. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)31065-5 PMID: 32711800