Deksametazon

Deksametazon – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Deksametazon – lek o silnym działaniu przeciwzapalnym należący do grupy glikokortykosteroidów. Działa również przeciwgorączkowo, przeciwalergicznie oraz immunosupresyjnie. Wskazaniem do stosowania deksametazonu jest leczenie alergicznych chorób skóry (m.in. pokrzywka, liszaj, ostry wyprysk), chorób reumatycznych jak reumatoidalne zapalenie stawów, stanów zagrażających życiu (m.in. wstrząs anafilaktyczny, ostry odczyn uczuleniowy), niedoczynności kory nadnerczy oraz leczenie chorób oczu, takich jak alergia, stany zapalne, po zabiegach okulistycznych, w stanach po przebiciu gałki ocznej, oparzeniach chemicznych i termicznych.  

Deksametazon dostępny jest w postaci tabletek, aerozolu, kropli do oczu oraz roztworu do wstrzykiwań (fosforan deksametazonu). Występuje również w połączeniu z innymi substancjami – antybiotykami, takimi jak neomycyna, gentamycyna oraz tobramycyna o działaniu przeciwbakteryjnym.

Możliwe działania niepożądane: zależą od drogi podania, stosowanej dawki oraz czasu trwania kuracji. Deksametazon podawany doustnie może powodować m.in. zaburzenia miesiączkowania, zwiększenie masy ciała, zatrzymanie sodu i wody w organizmie, alergiczne zapalenie skóry, obrzęk naczynioruchowy, pokrzywkę, zaburzenia zachowania a także zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (niestrawność, nudności, wymioty, wzdęcia). Podanie do oka może powodować zwiększenie ciśnienia wewnątrzgałkowego, dyskomfort w oku, zaburzenia widzenia, podrażnienie, swędzenie. Po podaniu na skórę może pojawić się zanikowe zapalenie skóry, plamica, podrażnienie skóry. Podanie dożylne może wywołać wiele ogólnoustrojowych działań niepożądanych m.in. skazę naczyniową, nadmierne owłosienie, nadciśnienie tętnicze, osteoporozę, spadek odporności organizmu. 

Uwaga: Nie należy nagle odstawiać leku z deksametazonem, ponieważ może to wywołać  tzw. zespół z odstawienia, a nawet powodować zagrożenie życia.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Deksametazon – kompleksowy przewodnik dla pacjentów

Deksametazon to jeden z najsilniejszych i najważniejszych leków w nowoczesnej medycynie, który od dziesięcioleci ratuje życie milionów pacjentów na całym świecie. Ten syntetyczny kortykosteroid, opracowany w 1957 roku, wykazuje niezwykle szerokie spektrum działania przeciwzapalnego, przeciwalergicznego i immunosupresyjnego. Jego skuteczność jest aż 7,5 raza większa od prednizolonu i aż 30 razy większa od naturalnego hydrokortyzonu, co czyni go jednym z najsilniejszych leków w swojej klasie.

W Polsce deksametazon jest dostępny w wielu postaciach farmaceutycznych – od tabletek doustnych, przez krople do oczu, maści na skórę, aż po iniekcje dożylne i domięśniowe. Lek ten znalazł szczególne uznanie podczas pandemii COVID-19, gdzie stał się standardem leczenia ciężkich przypadków wymagających tlenoterapii lub wentylacji mechanicznej. Jednak jego zastosowania sięgają znacznie dalej – od leczenia astmy i alergii, przez choroby autoimmunologiczne, aż po wspomaganie leczenia nowotworów i przeciwdziałanie wymioty pooperacyjnym.

Kluczowym aspektem stosowania deksametazonu jest jego precyzyjne dawkowanie i monitorowanie przez lekarza, ponieważ mimo ogromnych korzyści terapeutycznych, może powodować poważne działania niepożądane, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu. Dlatego też każdy pacjent otrzymujący ten lek powinien być dokładnie poinformowany o jego właściwościach, wskazaniach, przeciwwskazaniach i potencjalnych ryzyka związanych z terapią.

Mechanizm działania deksametazonu

Deksametazon należy do grupy syntetycznych glikokortykosteroidów i działa poprzez naśladowanie naturalnych hormonów produkowanych przez korę nadnerczy. Po podaniu deksametazon wiąże się ze specyficznymi receptorami glikokortykosteroidowymi, które znajdują się w cytoplazmie komórek docelowych w całym organizmie.

Główny mechanizm działania polega na wpływie na ekspresję genów w komórkach. Po związaniu z receptorami, kompleks lek-receptor przenosi się do jądra komórki, gdzie aktywuje lub hamuje transkrypcję określonych genów. Proces ten prowadzi do zmniejszenia produkcji i uwalniania mediatorów zapalnych, takich jak cytokiny prozapalne, prostaglandyny i leukotrieny.

Deksametazon wywiera wielokierunkowe działanie przeciwzapalne poprzez:

• Hamowanie migracji neutrofili i innych komórek zapalnych do miejsc stanu zapalnego
• Zmniejszenie przepuszczalności naczyń krwionośnych i stabilizację błon komórkowych
• Zwiększenie stabilności błon lizosomalnych, co zapobiega uwolnieniu enzymów niszczących tkanki
• Hamowanie aktywacji fosfolipazy A2, co zmniejsza produkcję kwasu arachidonowego
• Stymulację produkcji białek przeciwzapalnych i hamowanie produkcji cytokin prozapalnych

Wskazania do stosowania deksametazonu

Deksametazon ma niezwykle szerokie spektrum wskazań medycznych dzięki swojemu silnemu działaniu przeciwzapalnemu i immunosupresyjnemu. Lek znajduje zastosowanie w praktycznie wszystkich dziedzinach medycyny.

Choroby układu oddechowego

W pneumonologii deksametazon jest powszechnie stosowany w leczeniu ostrej astmy oskrzelowej, szczególnie podczas napadów astmatycznych wymagających interwencji szpitalnej. Lek skutecznie redukuje stan zapalny w drogach oddechowych, zmniejsza obrzęk błony śluzowej oskrzeli i poprawia drożność układu oddechowego.

Szczególnie ważne znaczenie deksametazon zyskał podczas pandemii COVID-19. Badania kliniczne wykazały, że stosowanie deksametazonu u pacjentów z ciężkim przebiegiem COVID-19 wymagających tlenoterapii lub wentylacji mechanicznej znacząco zmniejsza śmiertelność. Lek przeciwdziała hiperreakcji zapalnej organizmu zwanej „burzą cytokinową”, która jest główną przyczyną ciężkich powikłań COVID-19.

Choroby oka

W okulistyce deksametazon w postaci kropli do oczu jest standardem leczenia stanów zapalnych gałki ocznej. Stosuje się go w leczeniu zapalenia spojówek, rogówki, tęczówki oraz przedniego odcinka oka. Lek jest również wykorzystywany po zabiegach chirurgicznych oka w celu zmniejszenia stanu zapalnego i przyspieszenia gojenia.

Choroby skóry i alergiczne

Deksametazon w postaci maści, kremów i aerozoli jest skuteczny w leczeniu różnych chorób skóry o podłożu zapalnym i alergicznym. Stosuje się go w leczeniu egzem, łuszczycy, atopowego zapalenia skóry oraz ciężkich reakcji alergicznych.

W przypadku ostrych reakcji alergicznych, takich jak obrzęk naczynioruchowy czy wstrząs anafilaktyczny, deksametazon podawany dożylnie może być życiodajny.

Choroby neurologiczne

W neurologii deksametazon ma szczególne znaczenie w leczeniu obrzęku mózgu. Stosuje się go u pacjentów z guzami mózgu, urazami głowy, zapaleniem opon mózgowych oraz po zabiegach neurochirurgicznych. Lek skutecznie zmniejsza ciśnienie śródczaszkowe i chroni tkankę nerwową przed uszkodzeniem.

Choroby onkologiczne

W onkologii deksametazon pełni kilka ważnych funkcji. Po pierwsze, jest stosowany jako lek przeciwwymiotny w terapii wspomagającej chemioterapię, znacząco zmniejszając nudności i wymioty wywołane lekami przeciwnowotworowymi. Po drugie, w niektórych nowotworach hematologicznych, takich jak szpiczak mnogowy czy chłoniaki, deksametazon sam w sobie wykazuje działanie przeciwnowotworowe.

Postacie farmaceutyczne dostępne w Polsce

W polskich aptekach deksametazon jest dostępny w różnych postaciach, co pozwala na dopasowanie terapii do specyficznych potrzeb pacjenta i lokalizacji choroby.

Postać farmaceutyczna	Przykładowe preparaty dostępne w Polsce	Zastosowanie
Tabletki doustne	Dexamethasone Krka, Pabi-Dexamethason, Neofordex	Leczenie ogólnoustrojowe
Krople do oczu	Dexamethason WZF 0,1%, Mybracin, Isopto-Dex	Stany zapalne oka
Maści i kremy na skórę	Dexapolcort, Baycuten	Choroby skóry
Iniekcje	Dexaven, Inzitan, Supertendin-Depot N	Leczenie miejscowe i ogólnoustrojowe

Tabletki doustne

Tabletki deksametazonu są dostępne w dawkach od 0,5 mg do 20 mg. Najpopularniejsze w Polsce są preparaty Dexamethasone Krka oraz Pabi-Dexamethason. Tabletki zazwyczaj przyjmuje się rano, najlepiej z posiłkiem lub bezpośrednio po jedzeniu, aby zmniejszyć ryzyko podrażnienia żołądka.

Krople do oczu

Deksametazon w postaci kropli do oczu jest często kombinowany z antybiotykami w preparatach takich jak Tobradex czy Maxitrol. Takie połączenia są szczególnie skuteczne w leczeniu stanów zapalnych oka powikłanych infekcjami bakteryjnymi.

Iniekcje

Deksametazon w iniekcjach stosuje się zarówno dożylnie, domięśniowo, jak i miejscowo do stawów czy tkanek miękkich. Takie podanie zapewnia szybki efekt terapeutyczny i jest szczególnie ważne w stanach nagłych.

Dawkowanie i sposób stosowania

Dawkowanie deksametazonu jest zawsze indywidualnie ustalone przez lekarza i zależy od wielu czynników, w tym od rodzaju i nasilenia choroby, wieku pacjenta, masy ciała oraz odpowiedzi na leczenie. Ogólną zasadą jest stosowanie najmniejszej skutecznej dawki przez możliwie najkrótszy czas.

Dawkowanie standardowe

Dla dorosłych pacjentów dawki deksametazonu w leczeniu stanów zapalnych zazwyczaj wahają się od 0,5 mg do 10 mg na dobę. W stanach ostrych, takich jak ciężki napad astmy czy obrzęk mózgu, dawki mogą być znacznie wyższe i sięgać nawet 24 mg na dobę.

W leczeniu COVID-19 standardowa dawka wynosi 6 mg raz dziennie przez 10 dni u pacjentów wymagających tlenoterapii lub wentylacji mechanicznej.

Dawkowanie pediatryczne

U dzieci dawkowanie jest obliczane na podstawie masy ciała i zazwyczaj wynosi 0,02-0,3 mg na kilogram masy ciała na dobę, podzielone na 3-4 dawki. Szczególną ostrożność należy zachować przy długotrwałym stosowaniu u dzieci, ponieważ może to wpływać na wzrost i rozwój.

Sposób podawania

Deksametazon w tabletkach najlepiej przyjmować rano, naśladując naturalny rytm wydzielania kortyzolu. Tabletki należy połknąć w całości, popijając wodą. W przypadku płynu doustnego należy używać dokładnej miarki lub strzykawki dozującej.

Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem deksametazonu

Deksametazon rzadko stosuje się jako monoterapię – częściej jest elementem złożonych protokołów leczenia, szczególnie w onkologii i intensywnej terapii. W leczeniu farmakologicznym różnych schorzeń deksametazon współpracuje z wieloma innymi substancjami czynnymi.

W leczeniu astmy oskrzelowej deksametazon często łączy się z salbutamolem (lek beta-2-mimetyczny), ipratropium (lek antycholinergiczny) oraz teofilina (lek bronchodilatacyjny). Takie połączenie zapewnia zarówno szybkie rozszerzenie oskrzeli, jak i długotrwałe działanie przeciwzapalne.

W terapii przeciwwymiotnej podczas chemioterapii deksametazon stosuje się w skojarzeniu z ondansetronem (antagonista receptorów 5-HT3), metoklopramidem (prokinetyk układu pokarmowego) oraz aprepitantem (antagonista receptorów NK1). Ten trzylekowy protokół zapewnia optymalną kontrolę nudności i wymiotów.

W leczeniu chorób autoimmunologicznych deksametazon może być łączony z metotreksamem (lek antimetaboliczny), cyklosporyną (immunosupresant) oraz azatiopryną (lek immunosupresyjny). Takie kombinacje pozwalają na zmniejszenie dawek poszczególnych leków i ograniczenie działań niepożądanych.

W onkologii hematologicznej deksametazon wchodzi w skład protokołów chemioterapeutycznych z talidomid, lenalidomidem, bortezomibem oraz klasycznymi cytostatykami jak doksorubicyna i winkrystyna. Te złożone schematy leczenia wykazują działanie synergistyczne w zwalczaniu nowotworów krwi.

W neurologii, przy leczeniu obrzęku mózgu, deksametazon często łączy się z mannitolem (diuretyk osmotyczny), furosemidem (diuretyk pętlowy) oraz lekami przeciwpadaczkowymi jak fenytoina czy lewetiracetam.

Działania niepożądane

Deksametazon, mimo swojej skuteczności terapeutycznej, może powodować liczne działania niepożądane, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu lub wysokich dawkach. Znajomość tych efektów ubocznych jest kluczowa dla bezpiecznego stosowania leku.

Działania niepożądane krótkoterminowe

Najczęstsze działania niepożądane występujące w pierwszych dniach lub tygodniach terapii to:

• Bezsenność i pobudzenie psychoruchowe
• Zwiększony apetyt i wzrost masy ciała
• Podwyższenie poziomu glukozy we krwi
• Zwiększenie ciśnienia tętniczego
• Zaburzenia nastroju i drażliwość
• Niestrawność i ból żołądka

Działania niepożądane długoterminowe

Długotrwałe stosowanie deksametazonu może prowadzić do poważniejszych powikłań:

• Zespół Cushinga z charakterystyczną „księżycową” twarzą i odkładaniem tłuszczu na tułowiu
• Osteoporoza i zwiększone ryzyko złamań
• Zaćma i jaskra
• Niewydolność kory nadnerczy
• Zwiększona podatność na infekcje
• Zaniki skóry i rozstępy
• Zaburzenia wzrostu u dzieci

Działania niepożądane psychiatryczne

Deksametazon może powodować poważne zaburzenia psychiatryczne u około 5% pacjentów:

• Depresję z myślami samobójczymi
• Epizody maniakalne lub hipomaniakalne
• Psychozy z urojeniami i halucynacjami
• Zaburzenia poznawcze i problemy z pamięcią

W przypadku wystąpienia któregokolwiek z powyższych objawów należy natychmiast skonsultować się z lekarzem.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Bezwzględne przeciwwskazania

Deksametazonu nie wolno stosować u pacjentów z:

• Nadwrażliwością na deksametazon lub inne składniki preparatu
• Ogólnoustrojowymi infekcjami grzybiczymi
• Malarią mózgową
• Jednoczesnym szczepieniu żywymi szczepionkami

Względne przeciwwskazania i ostrzeżenia

Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów z:

• Cukrzycą – deksametazon może znacząco podwyższać poziom glukozy
• Nadciśnieniem tętniczym – ryzyko dalszego wzrostu ciśnienia
• Osteoporozą – zwiększone ryzyko złamań
• Chorobą wrzodową żołądka – ryzyko perforacji
• Zaburzeniami psychicznymi w wywiadzie
• Jaskrą lub zaćmą
• Niewydolnością serca

Grupy szczególnego ryzyka

Kobiety w ciąży

Deksametazon przenika przez łożysko i może wpływać na rozwój płodu. Stosowanie w ciąży jest dozwolone tylko gdy korzyści przeważają nad ryzykiem. Może być stosowany w celu przyspieszenia dojrzewania płuc u płodu zagrożonego przedwczesnym porodem.

Kobiety karmiące piersią

Deksametazon przechodzi do mleka matki, ale w niewielkich ilościach. Krótkotrwałe stosowanie jest zazwyczaj bezpieczne, jednak przy długotrwałej terapii wysokimi dawkami może być konieczne przerwanie karmienia piersią.

Dzieci i młodzież

U dzieci deksametazon może wpływać na wzrost i rozwój. Konieczne jest regularne monitorowanie wzrostu i dostosowanie dawki do minimalnej skutecznej.

Osoby starsze

U pacjentów w podeszłym wieku zwiększone jest ryzyko osteoporozy, cukrzycy, nadciśnienia i infekcji. Konieczne jest szczególnie ostrożne dawkowanie i regularne monitorowanie.

Interakcje lekowe

Deksametazon może wchodzić w interakcje z wieloma innymi lekami, co może wpływać na skuteczność terapii lub nasilać działania niepożądane.

Leki zmniejszające skuteczność deksametazonu

• Fenytoina, karbamazepina, fenobarbital – induktory enzymów wątrobowych przyspieszają metabolizm deksametazonu
• Ryfampicyna – silny induktor CYP3A4 znacząco zmniejsza stężenie deksametazonu
• Efedra, ma huang – zmniejszają działanie przeciwzapalne

Leki zwiększające działanie deksametazonu

• Ketokonazol, itrakonazol – hamują metabolizm deksametazonu
• Erytromycyna, klarytromycyna – makrolidy hamują CYP3A4
• Inhibitory proteazy HIV (ritonawir, atazanawir)

Interakcje zwiększające ryzyko działań niepożądanych

• Digoksyna – ryzyko arytmii przy hipokaliemii
• Warfaryna – zmiana skuteczności antykoagulacji
• Leki moczopędne – ryzyko hipokaliemii
• NLPZ – zwiększone ryzyko krwawienia z przewodu pokarmowego

Monitorowanie podczas leczenia

Badania laboratoryjne

Podczas długotrwałego leczenia deksametazonem konieczne jest regularne wykonywanie badań kontrolnych:

• Morfologia krwi z rozmazem
• Stężenie glukozy na czczo i HbA1c
• Lipidogram
• Elektrolity (szczególnie potas)
• Próby wątrobowe
• Stężenie wapnia i fosforu

Badania obrazowe

Regularne badania obrazowe obejmują:

• Densytometrię kości (co 12 miesięcy)
• Badanie okulistyczne z pomiarem ciśnienia śródgałkowego
• RTG klatki piersiowej (wykluczenie infekcji)

Monitorowanie kliniczne

Lekarz powinien regularnie oceniać:

• Ciśnienie tętnicze
• Masę ciała pacjenta
• Objawy infekcji
• Stan psychiczny
• U dzieci – wzrost i rozwój

Odstawianie deksametazonu

Nagłe przerwanie terapii deksametazonem po długotrwałym stosowaniu może prowadzić do ostrej niewydolności kory nadnerczy, która może być zagrożeniem dla życia. Dlatego też odstawianie leku musi być przeprowadzone stopniowo pod ścisłą kontrolą lekarza.

Protokół odstawiania

Przy leczeniu trwającym krócej niż 3 tygodnie można zazwyczaj przerwać terapię nagle, jednak przy stosowaniu przez dłuższy okres konieczne jest stopniowe zmniejszanie dawki. Typowy schemat przewiduje redukcję o 10-25% dawki co tydzień, w zależności od długości poprzedniej terapii i stanu pacjenta.

Objawy zespołu odstawiennego

Zbyt szybkie odstawienie deksametazonu może powodować:

• Gorączkę i uczucie rozbicia
• Bóle mięśni i stawów
• Nudności i wymioty
• Osłabienie i zmęczenie
• Spadek ciśnienia tętniczego
• Nawrót objawów choroby podstawowej

Bibliografia

1. RECOVERY Collaborative Group, Horby P, Lim WS, Emberson JR, Mafham M, Bell JL, Linsell L, Staplin N, Brightling C, Ustianowski A, Elmahi E, Prudon B, Green C, Felton T, Chadwick D, Rege K, Fegan C, Chappell LC, Faust SN, Jaki T, Jeffery K, Montgomery A, Rowan K, Juszczak E, Baillie JK, Haynes R, Landray MJ. Dexamethasone in Hospitalized Patients with Covid-19. N Engl J Med. 2021;384(8):693-704. DOI: 10.1056/NEJMoa2021436 PMID: 32678530
2. Yasir M, Goyal A, Bansal P, Sonthalia S. Dexamethasone. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 May 2. PMCID: PMC482130 Bookshelf ID: NBK482130