Dehydroepiandrosteron

Dehydroepiandrosteron – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Dehydroepiandrosteron – syntetyczny hormon steroidowy, który naturalnie wytwarzany jest przez korę nadnerczy. Mechanizm działania dehydroepiandrosteronu (DHEA) polega m.in. na wpływie na receptory estrogenowe i androgenowe, w wyniku czego powstają hormony płciowe (u mężczyzn testosteron, u kobiet estrogeny). Wskazaniem do stosowania leku jest uzupełnianie niedoboru dehydroepiandrosteronu potwierdzonego w badaniach laboratoryjnych. Dehydroepiandrosteron zalecany jest również w celu złagodzenia menopauzy, andropauzy, poprawy życia seksualnego, kondycji psychicznej i fizycznej, wsparcia układu immunologicznego, układu krążenia oraz leczenia otyłości. Ponadto DHEA stosowany jest u kobiet dopochwowo w leczeniu zaniku sromu i pochwy po menopauzie. 

Dehydroepiandrosteron występuje w postaci tabletek, tabletek powlekanych oraz globulek dopochwowych.

Możliwe działania niepożądane: występują bardzo rzadko. U kobiet w wyniku działania androgennego może pojawić się trądzik, przetłuszczanie się skóry i włosów, wzrost potliwości, świąd skóry oraz umiarkowanie nasilony hirsutyzm.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Dehydroepiandrosteron (DHEA) – hormon młodości

Dehydroepiandrosteron, powszechnie znany pod skrótem DHEA, to jeden z najważniejszych hormonów steroidowych występujących w organizmie człowieka. Produkowany głównie w korze nadnerczy, stanowi kluczowy prekursor hormonów płciowych – testosteronu i estrogenów. Nazywany często „hormonem młodości”, DHEA odgrywa fundamentalną rolę w utrzymaniu witalności organizmu, wpływając na szeroki zakres funkcji fizjologicznych – od regulacji nastroju i funkcji poznawczych, poprzez zdrowie układu sercowo-naczyniowego i kostnego, aż po funkcje seksualne i odpornościowe. Jego stężenie osiąga szczyt w wieku 20-30 lat, po czym stopniowo maleje wraz z wiekiem, co stanowi jeden z charakterystycznych markerów procesu starzenia się organizmu. Spośród wszystkich hormonów steroidowych krążących we krwi, DHEA i jego forma siarczanowa (DHEA-S) występują w najwyższych stężeniach, przewyższając kilkuset razy poziom testosteronu i ponad tysiąc razy stężenie estradiolu. Ta ogromna abundancja sugeruje, że hormon ten pełni znacznie szerszą rolę niż tylko funkcję prekursora innych hormonów. Badania ostatnich dekad wykazały, że DHEA działa również jako neurosteroid o właściwościach neuroprotekcyjnych, modulator układu immunologicznego oraz czynnik wpływający na metabolizm lipidów i węglowodanów.

Biosynteza i metabolizm DHEA

Dehydroepiandrosteron jest produkowany głównie w warstwie siatkowatej kory nadnerczy, gdzie syntetyzowany jest z cholesterolu w ilości około 30-35 mg na dobę u zdrowych dorosłych. Proces ten znajduje się pod kontrolą osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, a głównym regulatorem produkcji DHEA jest hormon adrenokortykotropowy (ACTH) oraz propiomelanokortyna wydzielane przez przysadkę mózgową.

Poza nadnerczami, DHEA jest również produkowany w mniejszych ilościach przez gonady – jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet – oraz bezpośrednio w ośrodkowym układzie nerwowym, gdzie pełni funkcję neurosteroidu. Synteza DHEA w mózgu odbywa się niezależnie od produkcji nadnerczowej, co podkreśla jego istotną rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego.

W organizmie DHEA występuje w dwóch głównych formach. Forma wolna, niesprzężona, charakteryzuje się krótkim okresem półtrwania wynoszącym zaledwie 15-30 minut. Z tego powodu większość DHEA ulega szybkiemu przekształceniu do formy siarczanowej – DHEA-S, której okres półtrwania wydłuża się do 7-20 godzin. DHEA-S stanowi swoistą formę magazynowania hormonu, z której organizm może w razie potrzeby uwalniać aktywną formę DHEA za pomocą enzymu sulfatazy steroidowej.

Przemiany metaboliczne DHEA

DHEA działa jako prohormon, przekształcając się w tkankach obwodowych do bardziej aktywnych hormonów steroidowych. U mężczyzn DHEA jest metabolizowany głównie do androgenów – androstendionu, testosteronu i dihydrotestosteronu (DHT), a w mniejszym stopniu również do estrogenów – estradiolu i estronu. U kobiet natomiast DHEA stanowi istotne źródło androgenów, szczególnie po menopauzie, gdy produkcja hormonów przez jajniki ustaje.

Co istotne, DHEA-S uznawany jest za prekursor około 75% estrogenów u kobiet w wieku przedmenopauzalnym oraz około połowy wszystkich androgenów u mężczyzn. Ta transformacja zachodzi w różnych tkankach obwodowych, w tym w skórze, tkance tłuszczowej, układzie kostnym oraz w ośrodkowym układzie nerwowym, co pozwala na lokalną regulację stężenia hormonów płciowych bez konieczności ich systemowej podaży.

Zmiany stężenia DHEA w cyklu życia

Profil wydzielania DHEA przez nadnercza wykazuje charakterystyczną dynamikę w zależności od wieku. Synteza hormonu rozpoczyna się już w okresie prenatalnym, gdzie płodowa kora nadnerczy produkuje znaczne ilości DHEA, co znajduje odzwierciedlenie w wysokim stężeniu tego hormonu u noworodków. Po urodzeniu produkcja DHEA gwałtownie spada, osiągając wartości minimalne około 7. roku życia.

Następny etap znaczącego wzrostu stężenia DHEA rozpoczyna się w okresie dojrzewania płciowego, około 7-9. roku życia – zjawisko to określane jest jako adrenarche. Produkcja DHEA systematycznie rośnie, osiągając wartości szczytowe między 25. a 35. rokiem życia. W tym okresie stężenie DHEA we krwi jest najwyższe spośród wszystkich hormonów steroidowych, przewyższając dziesięciokrotnie poziom estradiolu i kilkuset razy poziom testosteronu.

Po osiągnięciu maksimum następuje stopniowy, ale konsekwentny spadek produkcji DHEA. Tempo tego spadku szacuje się na około 1-2% rocznie, co oznacza, że w wieku 60 lat stężenie DHEA osiąga jedynie około 15-20% wartości szczytowej. U osób po 80. roku życia poziom DHEA może wynosić zaledwie 5-10% stężenia z młodości, co czyni ten hormon jednym z najbardziej charakterystycznych markerów biologicznego procesu starzenia się organizmu.

Zmniejszenie produkcji DHEA z wiekiem jest wyraźniejsze niż spadek innych hormonów nadnerczowych, co sugeruje, że ma ono istotne znaczenie w rozwoju zmian związanych ze starzeniem się. Badania epidemiologiczne wykazały, że niskie stężenia DHEA-S korelują ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, zespołu metabolicznego, osteoporozy oraz zwiększoną śmiertelnością ogólną, szczególnie u mężczyzn.

Mechanizmy działania DHEA w organizmie

Przez wiele lat DHEA uznawany był wyłącznie za biologicznie nieaktywny prekursor hormonów płciowych. Obecnie wiadomo, że hormon ten wykazuje szeroki zakres bezpośrednich efektów biologicznych, realizowanych za pomocą różnorodnych mechanizmów działania.

DHEA oddziałuje na organizm poprzez wiele szlaków sygnalizacyjnych. Pomimo że dotychczas nie zidentyfikowano specyficznych receptorów jądrowych dla DHEA, hormon ten wykazuje zdolność wiązania się z receptorami androgenowymi i estrogenowymi, choć z niskim powinowactwem. Co ciekawe, DHEA działa jako pełny agonista receptora estrogenowego beta (ERβ), wywierając efekty porównywalne do działania estradiolu przy stężeniach fizjologicznych.

W centralnym układzie nerwowym DHEA funkcjonuje jako neurosteroid, działając jako modulator receptorów dla kwasu gamma-aminomasłowego typu A (GABAA) oraz receptorów NMDA dla glutaminianu. DHEA w formie niezmienionej działa jako pozytywny allosteryczny modulator receptorów NMDA, zwiększając ich aktywność, oraz jako negatywny modulator receptorów GABAA, zmniejszając ich hamujące działanie. Natomiast jego metabolit – allopregnanolon – wykazuje działanie przeciwne, wzmacniając aktywność receptorów GABAA i hamując receptory NMDA.

Działanie neurosteroidowe i neurotroficzne

DHEA wykazuje również właściwości neurotroficzne, stymulując neurogenezę i wspierając przeżycie neuronów. Hormon ten chroni komórki nerwowe przed uszkodzeniami wywołanymi stresem oksydacyjnym oraz toksycznością glutaminianu, co ma szczególne znaczenie w kontekście chorób neurodegeneracyjnych. Badania wykazały, że DHEA zwiększa ekspresję czynnika wzrostu nerwów (NGF) i jego receptorów, co przyczynia się do poprawy plastyczności synaptycznej i funkcji poznawczych.

Dodatkowo, DHEA oddziałuje na receptory sigma-1 (σ1), które odgrywają rolę w modulacji funkcji neuronalnych, w tym w regulacji uwalniania neuroprzekaźników. Przez wpływ na te receptory DHEA może wpływać na nastrój, funkcje poznawcze oraz reakcję na stres.

Właściwości antyglukokortykoidowe

Jedną z kluczowych funkcji DHEA jest jego działanie antagonistyczne wobec kortyzolu. DHEA zmniejsza negatywne efekty nadmiernej aktywności glikokortykosteroidów, chroniąc przed ich szkodliwym wpływem na neurony hipokampa, układ sercowo-naczyniowy oraz metabolizm. Stosunek DHEA do kortyzolu jest często wykorzystywany jako wskaźnik zdolności organizmu do radzenia sobie ze stresem – niski stosunek wiąże się ze zwiększonym ryzykiem depresji, zaburzeń lękowych oraz chorób somatycznych.

Wpływ DHEA na układ nerwowy i funkcje poznawcze

DHEA wywiera znaczący wpływ na funkcjonowanie mózgu i zdolności poznawcze. Jako neurosteroid oddziałuje na wiele procesów neurobiologicznych, wpływając na pamięć, koncentrację, nastrój oraz zdolność do uczenia się.

Badania kliniczne wykazały, że odpowiedni poziom DHEA wspiera neuroplastyczność mózgu, czyli zdolność układu nerwowego do tworzenia nowych połączeń synaptycznych i adaptacji do zmieniających się warunków. Hormon ten stymuluje produkcję neurotransmiterów, w tym katecholamin – adrenaliny i noradrenaliny – które są kluczowe dla utrzymania koncentracji, czujności i motywacji.

W kontekście funkcji poznawczych, niskie stężenia DHEA są powiązane z pogorszeniem pamięci, obniżeniem zdolności koncentracji oraz spowolnieniem procesów myślowych, szczególnie u osób starszych. Badania epidemiologiczne sugerują, że wyższe stężenia DHEA-S mogą być czynnikiem protekcyjnym przed rozwojem chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera i Parkinsona.

DHEA w kontekście depresji i zaburzeń nastroju

Niedobory DHEA są szczególnie często obserwowane u osób cierpiących na depresję. Badania wykazały, że pacjenci z głęboką depresją mają znacząco niższe stężenia DHEA w porównaniu z osobami zdrowymi oraz tymi w remisji. Co więcej, stosunek kortyzolu do DHEA jest znacząco wyższy u chorych z depresją, co sugeruje, że równowaga pomiędzy tymi hormonami odgrywa istotną rolę w patogenezie zaburzeń nastroju.

Mechanizm przeciwdepresyjnego działania DHEA wiąże się z jego wpływem na receptory GABAA, co prowadzi do efektów przeciwlękowych i poprawy nastroju. Dodatkowo, właściwości antyglukokortykoidowe DHEA chronią neurony hipokampa przed neurotoksycznym działaniem nadmiaru kortyzolu, który jest jednym z głównych czynników patogennych w depresji.

Badania kliniczne potwierdziły skuteczność suplementacji DHEA w łagodzeniu objawów depresji. W metaanalizach wykazano, że stosowanie DHEA jest bardziej skuteczne niż placebo w leczeniu objawów depresyjnych u osób ze stwierdzoną depresją lub chorobą afektywną dwubiegunową podczas epizodu depresyjnego. Co istotne, u pacjentów leczonych selektywnymi inhibitorami wychwytu serotoniny (SSRI) wyższe stężenia endogennego DHEA-S były związane z lepszą odpowiedzią na terapię i większym prawdopodobieństwem remisji objawów.

Działanie DHEA na układ sercowo-naczyniowy

DHEA wywiera wielokierunkowy, protekcyjny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Badania epidemiologiczne wykazały, że niskie stężenia DHEA-S korelują ze zwiększonym ryzykiem choroby wieńcowej, zawału serca oraz zwiększoną śmiertelnością z przyczyn sercowo-naczyniowych, szczególnie u mężczyzn.

Mechanizmy kardioprotektywne DHEA obejmują poprawę funkcji śródbłonka naczyniowego poprzez stymulację produkcji tlenku azotu (NO), co prowadzi do rozszerzenia naczyń i poprawy przepływu krwi. DHEA wykazuje również właściwości przeciwzapalne, zmniejszając produkcję cytokin prozapalnych, takich jak TNF-α i interleukina-6, które odgrywają kluczową rolę w rozwoju miażdżycy.

Dodatkowo, DHEA korzystnie wpływa na profil lipidowy, podwyższając stężenie cholesterolu HDL („dobrego cholesterolu”) i obniżając stężenie cholesterolu LDL oraz triglicerydów. Hormon ten zmniejsza również kumulację lipidów w ścianie naczyń krwionośnych i zapobiega tworzeniu blaszek miażdżycowych.

DHEA wykazuje także działanie przeciwzakrzepowe, zmniejszając aktywność inhibitora aktywatora plazminogenu (PAI-1), co redukuje ryzyko tworzenia się zakrzepów. W badaniach na zwierzętach wysokie dawki DHEA zmniejszały eksperymentalną aterogenezę, co sugeruje jego potencjalne działanie w profilaktyce chorób naczyniowych.

Wpływ DHEA na układ kostny i mięśniowy

DHEA odgrywa istotną rolę w utrzymaniu zdrowia kości i masy mięśniowej. Niskie stężenia tego hormonu są powiązane ze zwiększonym ryzykiem osteoporozy, szczególnie u osób starszych obojga płci.

Hormon ten wpływa na metabolizm kostny poprzez kilka mechanizmów. Po pierwsze, DHEA stymuluje osteoblasty – komórki odpowiedzialne za budowę nowej tkanki kostnej – zwiększając syntezę kolagenu i mineralizację kości. Po drugie, poprzez swoją konwersję do estrogenów u kobiet oraz androgenów u mężczyzn, DHEA pośrednio hamuje aktywność osteoklastów, czyli komórek rozkładających kość.

Badania kliniczne wykazały, że suplementacja DHEA u osób starszych prowadzi do wzrostu gęstości mineralnej kości, szczególnie w obrębie kości udowej i kręgosłupa. U mężczyzn z osteoporozą i niskim stężeniem DHEA suplementacja tym hormonem spowodowała znaczący przyrost gęstości mineralnej kości oraz zmniejszenie ryzyka złamań osteoporotycznych.

W kontekście masy mięśniowej, DHEA wykazuje działanie anaboliczne, wspierając syntezę białek i regenerację mięśni po wysiłku fizycznym. Badania przeprowadzone na mężczyznach po 50. roku życia wykazały, że suplementacja DHEA w dawce 50 mg dziennie przez 4 tygodnie prowadziła do wzrostu siły mięśniowej, szczególnie w ćwiczeniach takich jak prostowanie nóg na maszynie i wyciskanie sztangi. Choć efekty te mogą być mniej wyraźne niż przy stosowaniu testosteronu, DHEA stanowi bezpieczniejszą alternatywę, nie wywołując znaczących skutków ubocznych.

DHEA a funkcje seksualne i płodność

Dehydroepiandrosteron pełni istotną rolę w regulacji funkcji seksualnych u obu płci. U mężczyzn DHEA wpływa na libido oraz erekcję poprzez swoją konwersję do testosteronu i DHT. Badania kliniczne wykazały, że suplementacja DHEA w dawkach 50-100 mg dziennie przez 6 miesięcy może poprawiać funkcje seksualne u mężczyzn z zaburzeniami erekcji, szczególnie tych spowodowanych cukrzycą lub uszkodzeniami nerwów.

U kobiet DHEA odgrywa szczególnie istotną rolę po menopauzie, gdy jajniki przestają produkować estrogeny, a nadnercza stają się głównym źródłem hormonów płciowych. Niskie stężenia DHEA u kobiet pomenopauzalnych są związane z atrofią pochwy, suchością błon śluzowych oraz dyspareunią (bólem podczas stosunku płciowego).

Badania z użyciem dopochwowych preparatów DHEA wykazały znaczącą poprawę w zakresie nawilżenia pochwy, zmniejszenia dyskomfortu podczas stosunku oraz zwiększenia satysfakcji seksualnej. Mechanizm tego działania wiąże się z lokalną konwersją DHEA do estrogenów w nabłonku pochwy, co prowadzi do regeneracji tkanki i zwiększenia gęstości włókien nerwowych, poprawiając wrażliwość i odczucia podczas stosunku.

DHEA w leczeniu niepłodności

DHEA znalazł również zastosowanie we wspomaganiu leczenia niepłodności u kobiet. Badania wykazały, że suplementacja DHEA u kobiet z obniżoną rezerwą jajnikową może poprawiać odpowiedź jajników na stymulację hormonalną w trakcie procedur in vitro (IVF). DHEA zwiększa liczbę pozyskanych komórek jajowych oraz poprawia ich jakość, co przekłada się na wyższy odsetek udanych zapłodnień i ciąż.

Mechanizm tego działania nie jest do końca poznany, ale prawdopodobnie wiąże się ze wzrostem stężenia androgenów w jajnikach, co stymuluje wzrost pęcherzyków jajnikowych i poprawia ich dojrzewanie. Suplementacja DHEA jest szczególnie rekomendowana u kobiet po 35. roku życia z niskim stężeniem hormonu antymüllerowskiego (AMH), wskazującym na obniżoną rezerwę jajnikową.

DHEA a układ odpornościowy

Dehydroepiandrosteron wykazuje istotne działanie immunomodulujące, wpływając na różne komponenty układu odpornościowego. Badania in vitro oraz in vivo wykazały, że DHEA stymuluje aktywność limfocytów T, komórek NK (natural killer) oraz monocytów, zwiększając zdolność organizmu do zwalczania infekcji.

U osób starszych, u których obserwuje się naturalny spadek funkcji immunologicznych (immunosenescencję), suplementacja DHEA prowadzi do wzrostu liczby limfocytów T z receptorem gamma-delta (TCRγδ) oraz komórek NK, co poprawia odpowiedź immunologiczną na patogeny. W badaniach klinicznych wykazano, że DHEA zwiększa produkcję przeciwciał po szczepieniach, co sugeruje jego rolę w poprawie skuteczności szczepień u osób starszych.

DHEA wykazuje również właściwości przeciwzapalne, zmniejszając produkcję cytokin prozapalnych, takich jak interleukina-6 i TNF-α. Działanie to może być szczególnie korzystne w chorobach autoimmunologicznych, gdzie nadmierna aktywność układu odpornościowego prowadzi do uszkodzenia własnych tkanek.

W badaniach klinicznych u pacjentów z toczniem rumieniowatym układowym (SLE) suplementacja DHEA w dawce 200 mg dziennie prowadziła do zmniejszenia aktywności choroby i pozwalała na redukcję dawek leków steroidowych, ograniczając tym samym ich skutki uboczne. Podobne korzystne efekty obserwowano u pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego oraz chorobą Leśniowskiego-Crohna, choć w tych przypadkach potrzebne są dalsze badania dla potwierdzenia skuteczności.

Normy stężenia DHEA i DHEA-S

Prawidłowe stężenia DHEA i DHEA-S różnią się w zależności od wieku, płci oraz stosowanej metody oznaczania. Wartości referencyjne mogą się również różnić pomiędzy laboratoriami, dlatego interpretacja wyników powinna zawsze uwzględniać normy laboratoryjne podane na wydruku.

Ogólnie przyjmuje się, że normy DHEA kształtują się od 2 do 10 μmol/l u kobiet oraz od 3 do 12 μmol/l u mężczyzn. Dla DHEA-S wartości referencyjne są znacznie wyższe ze względu na dłuższy okres półtrwania tej formy i wynoszą zazwyczaj od 2 do 12 μmol/l (75-470 μg/dl), z niewielkimi różnicami pomiędzy płciami.

Interpretacja wyników badań

Badanie stężenia DHEA przeprowadza się z próbki krwi żylnej. Ze względu na dobowe wahania stężenia wolnego DHEA, zaleca się wykonywanie badania w godzinach porannych, kiedy produkcja hormonu jest najwyższa. DHEA-S nie wykazuje znaczących wahań dobowych, dlatego jego oznaczanie może być wykonywane o dowolnej porze dnia.

Podwyższone stężenie DHEA może wskazywać na:

• Guzy kory nadnerczy, w tym raka nadnerczy
• Wrodzony przerost kory nadnerczy (CAH) spowodowany niedoborem enzymów 3β-dehydrogenazy lub 21-hydroksylazy
• Zespół policystycznych jajników (PCOS) u kobiet
• Hirsutyzm (nadmierne owłosienie typu męskiego u kobiet)
• Przedwczesne dojrzewanie płciowe u dzieci
• Stosowanie preparatów zawierających DHEA

Obniżone stężenie DHEA może wskazywać na:

• Pierwotną niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona)
• Wtórną niewydolność nadnerczy spowodowaną niedoczynnością przysadki mózgowej
• Choroby przewlekłe, w tym niewydolność nerek lub wątroby
• Jadłowstręt psychiczny (anoreksja)
• Przewlekły stres
• Zespół przewlekłego zmęczenia (CFS)
• Długotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów
• Niedoczynność tarczycy

U osób starszych naturalne obniżenie stężenia DHEA jest procesem fizjologicznym, jednak znaczące niedobory mogą przyczyniać się do rozwoju depresji, osteoporozy, zaburzeń funkcji seksualnych oraz zwiększonego ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Suplementacja i leczenie farmakologiczne DHEA

W Polsce dehydroepiandrosteron dostępny jest w formie preparatów lekowych bez recepty (OTC) oraz suplementów diety. Do najczęściej stosowanych preparatów należą DHEA Aflofarm, Biosteron, Stymen, DHEA Eljot oraz Novostella. Preparaty te dostępne są w postaci tabletek doustnych zawierających zazwyczaj 25 mg DHEA.

Wskazania do stosowania

Głównym wskazaniem do stosowania preparatów z DHEA jest uzupełnienie niedoborów tego hormonu potwierdzone badaniem laboratoryjnym. Terapia DHEA jest szczególnie rozważana w następujących sytuacjach:

• Pierwotna lub wtórna niedoczynność kory nadnerczy, gdy mimo optymalnego wyrównania niedoborów kortyzolu i aldosteronu utrzymują się objawy obniżonej jakości życia, takie jak zmęczenie, obniżony nastrój oraz zaburzenia libido
• Andropauza i menopauza – w celu łagodzenia objawów związanych z niedoborem hormonów płciowych
• Depresja, szczególnie oporna na leczenie lub u osób z niskim stężeniem DHEA
• Atrofia pochwy u kobiet pomenopauzalnych
• Osteoporoza u osób starszych z niskim stężeniem DHEA
• Wspomaganie leczenia niepłodności u kobiet z obniżoną rezerwą jajnikową
• Długotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów, które hamują produkcję DHEA przez nadnercza

Dawkowanie i sposób stosowania

Zalecane dawki DHEA różnią się w zależności od wskazań, wieku oraz płci pacjenta. Dla uzupełnienia niedoborów związanych z wiekiem zaleca się:

• Kobiety: początkowa dawka 5-25 mg raz dziennie
• Mężczyźni: początkowa dawka 10-50 mg raz dziennie

DHEA należy przyjmować rano, podczas posiłku zawierającego tłuszcze, ponieważ hormon ten ma charakter lipidowy i jego wchłanianie jest lepsze w obecności tłuszczów. Zgodność z naturalnym rytmem wydzielania DHEA (najwyższa produkcja w godzinach porannych) również sprzyja lepszej efektywności terapii.

Maksymalna dawka dobowa wynosi zazwyczaj 25 mg u kobiet oraz 50 mg u mężczyzn. Stosowanie wyższych dawek (do 200 mg dziennie) może być rozważane w przypadku specyficznych wskazań, takich jak depresja oporna na leczenie lub zaburzenia autoimmunologiczne, jednak wymaga to regularnej kontroli lekarskiej oraz monitorowania stężenia hormonu w surowicy.

Efekty suplementacji DHEA nie są natychmiastowe – jest to terapia przeznaczona do długotrwałego stosowania. Pierwsze korzyści zdrowotne stają się zazwyczaj widoczne po kilku tygodniach regularnego przyjmowania preparatu, a pełne działanie może wymagać kilku miesięcy terapii.

Monitorowanie terapii

U osób stosujących DHEA konieczne jest regularne monitorowanie przez lekarza. Kontrola powinna obejmować:

• Ocenę parametrów klinicznych: stan psychiczny (witalność, samopoczucie, libido), masa ciała, rozkład tkanki tłuszczowej, stan mięśni
• Badania hormonalne: stężenie DHEA-S (bardziej stabilny marker niż wolny DHEA), testosteronu, estradiolu
• U mężczyzn: stężenie PSA (swoisty antygen sterczowy) oraz badanie per rectum gruczołu krokowego
• U kobiet: badanie piersi, USG narządów rodnych
• Badania biochemiczne: morfologia krwi, hematokryt, profil lipidowy, stężenie glukozy, funkcje wątroby i nerek
• Pomiar ciśnienia tętniczego
• Densytometria kości (w przypadku osteoporozy)

Częstotliwość kontroli zależy od dawki stosowanego DHEA oraz stanu zdrowia pacjenta, jednak zazwyczaj zaleca się wykonywanie badań kontrolnych nie rzadziej niż co 6-12 miesięcy.

Przeciwwskazania do stosowania DHEA

Istnieje szereg przeciwwskazań bezwzględnych i względnych do stosowania preparatów z dehydroepiandrosteronem. Do przeciwwskazań bezwzględnych należą:

• Nadwrażliwość na substancję czynną lub którykolwiek składnik preparatu
• Ciąża – DHEA może zaburzać prawidłowy rozwój płodu, szczególnie narządów płciowych, oraz prowadzić do wirylizacji płodów żeńskich
• Karmienie piersią – nie wiadomo, czy DHEA przenika do mleka matki, a ponadto może hamować laktację
• Nowotwory hormonozależne (rak sutka, rak jajnika, rak endometrium, rak prostaty) oraz występowanie tych nowotworów w wywiadzie rodzinnym
• Dzieci i młodzież poniżej 18. roku życia ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania
• Ciężka niewydolność nerek lub wątroby

Szczególne grupy pacjentów

Ostrożność w stosowaniu DHEA należy zachować u pacjentów:

• Ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego, w tym z chorobą wieńcową, po zawale serca lub udarze mózgu
• Z cukrzycą – DHEA może wpływać na gospodarkę węglowodanową i wymagać modyfikacji dawkowania leków hipoglikemizujących
• Z zaburzeniami psychicznymi – DHEA może nasilać objawy manii lub psychozy
• Z zaburzeniami krzepnięcia krwi lub stosujących leki przeciwzakrzepowe
• Z przerostem gruczołu krokowego u mężczyzn
• Z zespołem policystycznych jajników u kobiet

Kobiety w wieku rozrodczym powinny stosować skuteczną antykoncepcję podczas terapii DHEA ze względu na potencjalne ryzyko dla płodu.

Działania niepożądane i skutki uboczne

DHEA jest zazwyczaj dobrze tolerowany, szczególnie przy stosowaniu zalecanych dawek. W przeprowadzonych badaniach klinicznych z udziałem mężczyzn w wieku średnim i podeszłym, którym podawano DHEA w dawkach 50-100 mg dziennie przez okres 3-6 miesięcy, nie odnotowano istotnych działań niepożądanych. Nie stwierdzono również negatywnego wpływu na stężenie PSA, wielkość gruczołu krokowego ani ryzyko rozwoju raka stercza.

U kobiet działania niepożądane są wynikiem androgennego wpływu metabolitów DHEA i występują częściej niż u mężczyzn, szczególnie przy stosowaniu wysokich dawek (50-200 mg dziennie) przez dłuższy okres. Do najczęstszych skutków ubocznych należą:

Często (≥1/10 pacjentów):

• Wzrost potliwości
• Zmiany łojotokowe skóry twarzy (przetłuszczanie się skóry)
• Świąd skóry głowy
• Trądzik skóry twarzy
• Łagodne trądzikowate zapalenie skóry
• Umiarkowanie nasilony hirsutyzm (nadmierne owłosienie typu męskiego)

Niezbyt często (≥1/100 do <1/10 pacjentów):

• Ból głowy
• Niepokój i zmiany nastroju
• Powiększenie i tkliwość sutków (gynekomastia u mężczyzn)
• Zaburzenia miesiączkowania u kobiet
• Nasilenie wypadania włosów

Bardzo rzadko (<1/10 000 pacjentów):

• Bezsenność
• Mania (stan nadmiernego pobudzenia psychoruchowego)
• Niezagrażające życiu zaburzenia rytmu serca (zwykle ustępujące po odstawieniu DHEA i zastosowaniu beta-blokerów)

Większość działań niepożądanych ma charakter łagodny i przemijający. W przypadku ich wystąpienia zaleca się odstawienie leku – jeśli objawy ustąpią, można kontynuować leczenie, stosując mniejszą dawkę. Jeśli objawy wystąpią ponownie, terapię należy przerwać.

W badaniach klinicznych nie zaobserwowano negatywnych skutków dla zdrowia nawet przy dawkach do 500 mg dziennie, jednak tak wysokie dawki nie mają uzasadnienia terapeutycznego i nie są zalecane w praktyce klinicznej.

Interakcje z innymi lekami

DHEA może wchodzić w interakcje z różnymi lekami, co należy uwzględnić podczas planowania terapii:

• Leki przeciwzakrzepowe (warfaryna, acenokumarol) – DHEA może nasilać ich działanie i zwiększać ryzyko krwawień
• Hormonalna terapia zastępcza (estrogeny) – łączne stosowanie może prowadzić do nadmiernego wzrostu stężenia estrogenów
• Androgeny i pochodne testosteronu – mogą nasilać działanie androgenowe i skutki uboczne
• Leki przeciwdrgawkowe (karbamazepina, kwas walproinowy) – DHEA może osłabiać ich działanie
• Leki psycholeptyczne (pochodne fenotiazyny, diazepiny, oksazepiny) – DHEA może zmniejszać ich skuteczność
• Leki przeciwpsychotyczne (chloropromazyna, sole litu) – DHEA może osłabiać ich działanie i powodować nawrót zaburzeń psychicznych
• Antagoniści wapnia (nitrendypina, diltiazem) – zwiększają stężenie endogennego DHEA w surowicy
• Doustne leki hipoglikemizujące (metformina) – zwiększają stężenie DHEA, mogą wymagać modyfikacji dawkowania
• Glikokortykosteroidy – silnie hamują wytwarzanie DHEA w nadnerczach, co może wymagać suplementacji
• Inhibitory aromatazy (anastrozol) oraz leki antiestrogenowe (tamoksyfen, fulwestrant) – DHEA może antagonizować ich działanie

Przed rozpoczęciem stosowania DHEA należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, w tym preparatach bez recepty i suplementach diety.

DHEA w leczeniu andropauzą i menopauzą

Dehydroepiandrosteron znajduje istotne zastosowanie w łagodzeniu objawów andropauzą u mężczyzn oraz menopauzą u kobiet. Oba te okresy charakteryzują się spadkiem produkcji hormonów płciowych, czemu towarzyszy obniżenie stężenia DHEA.

Andropauza

Andropauza, określana również jako męskie klimakterium lub PADAM (częściowy niedobór androgenów u starzejących się mężczyzn), to okres w życiu mężczyzny, zwykle po 40-50. roku życia, charakteryzujący się stopniowym spadkiem produkcji testosteronu oraz DHEA przez nadnercza. W przeciwieństwie do menopauzy u kobiet, andropauza nie prowadzi do całkowitej utraty funkcji hormonalnych czy płodności, ale znacząco obniża ich wydolność.

Objawy andropauzą obejmują zmniejszenie libido i zaburzenia erekcji, spadek masy i siły mięśniowej, wzrost tkanki tłuszczowej (szczególnie w okolicy brzucha), zmniejszenie gęstości mineralnej kości, obniżenie nastroju i energii, pogorszenie koncentracji i pamięci oraz zaburzenia snu.

W leczeniu andropauzą stosuje się hormonalną terapię zastępczą, której podstawową formą jest suplementacja preparatami testosteronu (w postaci żeli, plastrów lub zastrzyków). Alternatywę stanowi uzupełnianie DHEA, który jako prohormon przekształca się w organizmie do testosteronu, ale wywołuje znacznie mniej skutków ubocznych niż bezpośrednia podaż testosteronu.

DHEA w dawkach 25-50 mg dziennie u mężczyzn z andropauzą prowadzi do poprawy libido i potencji, zwiększenia masy i siły mięśniowej, poprawy nastroju i samopoczucia, zwiększenia energii i witalności oraz poprawy gęstości mineralnej kości. Co istotne, DHEA nie wpływa istotnie na stężenie PSA ani wielkość gruczołu krokowego, co czyni go bezpieczniejszą opcją niż testosteron u mężczyzn z ryzykiem chorób prostaty.

Menopauza

U kobiet po menopauzie nadnercza stają się głównym źródłem hormonów płciowych, ponieważ jajniki przestają produkować estrogeny. DHEA jako prekursor estrogenów i androgenów odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu równowagi hormonalnej w tym okresie.

Niedobór DHEA u kobiet pomenopauzalnych manifestuje się jako zespół niedoboru androgenów, obejmujący obniżone libido, zmniejszenie energii i motywacji, obniżony nastrój i skłonności depresyjne, suchość pochwy i dyspareunia (ból podczas stosunku), przyspieszenie starzenia się skóry oraz zwiększone ryzyko osteoporozy.

Suplementacja DHEA u kobiet pomenopauzalnych w dawce 25 mg dziennie prowadzi do zwiększenia satysfakcji seksualnej i libido, poprawy nawilżenia i elastyczności nabłonka pochwy, poprawy nastroju i redukcji objawów depresyjnych, zwiększenia gęstości mineralnej kości, poprawy kondycji skóry (zwiększenie produkcji łoju, zmniejszenie pigmentacji) oraz ogólnej poprawy jakości życia.

Szczególnie skuteczne okazały się dopochwowe preparaty DHEA (żele, czopki), które działają lokalnie, przekształcając się w nabłonku pochwy do estrogenów i poprawiając jego kondycję bez systemowego zwiększania stężenia hormonów, co minimalizuje ryzyko skutków ubocznych.

DHEA w dermatologii i anti-agingu

Dehydroepiandrosteron znalazł również zastosowanie w dermatologii kosmetycznej ze względu na swój wpływ na kondycję skóry. Wraz z wiekiem spadek produkcji DHEA przyczynia się do przyspieszenia procesu starzenia się skóry, utraty jej elastyczności oraz zwiększonej podatności na uszkodzenia.

DHEA wpływa korzystnie na skórę poprzez kilka mechanizmów. Zwiększa produkcję łoju przez gruczoły łojowe, co poprawia nawilżenie skóry u kobiet pomenopauzalnych i zapobiega jej wysuszaniu. Stymuluje syntezę kolagenu, poprawiając elastyczność i jędrność skóry. Zmniejsza pigmentację skóry i pomaga w walce z przebarwieniami. Wykazuje działanie przeciwzapalne, co może być korzystne w stanach zapalnych skóry. Posiada właściwości antyoksydacyjne, chroniąc skórę przed uszkodzeniami spowodowanymi wolnymi rodnikami.

Badania kliniczne wykazały, że suplementacja DHEA u osób starszych prowadzi do zwiększenia grubości naskórka, poprawy nawilżenia skóry, zmniejszenia głębokości zmarszczek oraz ogólnej poprawy wyglądu i kondycji skóry. Efekty te są szczególnie widoczne u kobiet pomenopauzalnych z niskim stężeniem DHEA.

Bezpieczeństwo długoterminowego stosowania

Dotychczasowe badania kliniczne sugerują, że długoterminowe stosowanie DHEA w zalecanych dawkach jest bezpieczne. Badania trwające do 2 lat nie wykazały istotnych działań niepożądanych u osób zdrowych. Nie zaobserwowano negatywnego wpływu na funkcje wątroby, nerek, układu sercowo-naczyniowego ani układu hormonalnego przy stosowaniu dawek do 150 mg dziennie.

Brak jest jednak długoterminowych badań (powyżej 2 lat) oceniających bezpieczeństwo chronicznego stosowania DHEA, dlatego terapia powinna być prowadzona pod kontrolą lekarską z regularnym monitorowaniem parametrów klinicznych i biochemicznych.

Szczególną ostrożność należy zachować u osób z chorobami nowotworowymi w wywiadzie lub z obciążeniem rodzinnym w kierunku nowotworów hormonozależnych. Chociaż dotychczasowe badania nie wykazały zwiększonego ryzyka rozwoju nowotworów przy stosowaniu DHEA, długoterminowe skutki suplementacji w tym kontekście wymagają dalszych badań.

DHEA jako suplement diety – kontrowersje i ograniczenia

Status DHEA jako suplementu diety budzi kontrowersje w środowisku medycznym. W Stanach Zjednoczonych DHEA jest dostępny jako suplement bez recepty, co prowadzi do jego szerokiego, często nieuzasadnionego stosowania. W Polsce DHEA ma status leku OTC, co zapewnia większą kontrolę nad jego stosowaniem, jednak nadal dostępny jest bez recepty.

Główne obawy dotyczące swobodnej dostępności DHEA obejmują ryzyko stosowania bez wskazań medycznych i kontroli lekarskiej, potencjalne zaburzenia hormonalne przy nieprawidłowym dawkowaniu, ryzyko interakcji z innymi lekami oraz możliwość maskowania poważnych schorzeń endokrynologicznych.

Mimo że niektóre badania potwierdzają korzystne działanie DHEA w różnych stanach chorobowych, inne wykazują brak efektywności lub wręcz negatywne skutki. Szczególnie kontrowersyjne jest stosowanie DHEA jako „hormonu młodości” czy środka anti-agingowego u osób zdrowych z prawidłowym stężeniem hormonu. Nie ma wystarczających dowodów naukowych potwierdzających, że suplementacja DHEA u osób z prawidłowym jego poziomem przynosi korzyści zdrowotne.

Ponadto, DHEA jest zakazany przez wiele organizacji sportowych, w tym Światową Agencję Antydopingową (WADA), ze względu na jego potencjalne działanie anaboliczne. Stosowanie DHEA przez sportowców jest traktowane jako doping i może prowadzić do dyskwalifikacji.

Bibliografia

1. Rutkowski K, Sowa P, Rutkowska-Talipska J, Kuryliszyn-Moskal A, Rutkowski R. Dehydroepiandrosterone (DHEA): hypes and hopes. Drugs. 2014;74(11):1195-1207. DOI: 10.1007/s40265-014-0259-8 PMID: 25022952
2. Traish AM, Kang HP, Saad F, Guay AT. Dehydroepiandrosterone (DHEA)–a precursor steroid or an active hormone in human physiology. J Sex Med. 2011;8(11):2960-2982. DOI: 10.1111/j.1743-6109.2011.02523.x PMID: 22032408