Faringan to lek dostępny bez recepty w postaci tabletek do ssania. Zawiera dwie substancje czynne – chloroheksydynę, która działa przeciwbakteryjnie oraz benzokainę, która działa miejscowo znieczulająco. Faringan jest wskazany w leczeniu miejscowym stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej oraz gardła u dorosłych i młodzieży powyżej 12 roku życia.
Gardimax medica truskawkowy zawiera dwie substancje czynne: lidokainę chlorowodorek, który działa miejscowo znieczulająco, oraz chloroheksydynę dichlorowodorek, która ma działanie przeciwbakteryjne. Stosowany objawowo w celu łagodzenia bólu i podrażnień związanych ze stanami zapalnymi jamy ustnej i gardła. Idealny na stany zapalne, szybko przynosząc ulgę i poprawiając komfort.
Paroex to kosmetyk w postaci pasty do zębów, który zawiera chlorheksydynę (0,12% CHX). Jest szczególnie przydatny w fazie leczenia chorób dziąseł, a także przy ortodoncji, implantologii, przed i po zabiegu chirurgicznym, opiece dentystycznej dla osób starszych i dla osób, które nie są w stanie odpowiednio zadbać o higienę jamy ustnej. Wskazania to krwawienie i zapalenie dziąseł, paradontoza, odleżyny po pracach protetycznych i ortodontycznych, profilaktyka próchnicy, redukcja płytki bakteryjnej i osadu/kamienia nazębnego, afty. Do krótkoterminowego stosowania, do czasu ustąpienia objawów. Produkt dostępny bez recepty.
Sebidin Intensive to lek w postaci tabletek do ssania, który zawiera 5 mg dichlorowodorku chlorheksydyny oraz 5 mg benzokainy. Jest stosowany w przypadku wystąpienia bólu i podrażnienia gardła oraz bezgłosu w przebiegu zakażeń jamy ustnej i gardła. Może być także stosowany w leczeniu drobnych owrzodzeń błony śluzowej jamy ustnej (aft). Lek jest dostępny bez recepty.
Skinsept Mucosa to preparat odkażający w postaci płynu. Jest przeznaczony do odkażania błon śluzowych oraz graniczącej z nimi skóry przed operacjami, zabiegami ginekologicznymi i położniczymi, cewnikowaniem pęcherza moczowego, zabiegami przezcewkowymi. Nie jest wymagana recepta do zakupu tego leku.
Spitaderm to preparat do higienicznej i chirurgicznej dezynfekcji rąk i skóry. Działa na szerokie spektrum bakterii (w tym prątków gruźlicy), grzybów oraz wirusów (w tym HBV i HIV). Optymalnie dobrany skład preparatu gwarantuje przedłużone działanie odkażające oraz autosterylność. Jest dostępny bez recepty.
Chloroheksydyna – substancja o działaniu antyseptycznym. Mechanizm działania chloroheksydyny polega na uszkadzaniu ściany komórek bakteryjnych, co uniemożliwia ich namnażanie i prowadzi do śmierci. Lek działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo oraz przeciwwirusowo. Wskazaniem do stosowania chloroheksydyny jest hamowanie tworzenia się płytki nazębnej, leczenie i zapobieganie zapaleniu dziąseł, wspomaganie leczenia aft oraz zakażeń drożdżakowych jamy ustnej.
Chloroheksydyna dostępna jest w postaci płynu do jamy ustnej, płynu na skórę, sprayu i żelu stomatologicznego. Lek przeznaczony jest tylko do użytku zewnętrznego.
Możliwe działania niepożądane: suchość i pieczenie w jamie ustnej, pojawienie się białego nalotu na języku, zaburzenia smaku, ból języka, zaburzenia czucia, podrażnienia jamy ustnej, reakcje nadwrażliwości.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Chlorheksydyna to syntetyczna substancja chemiczna o silnych właściwościach antyseptycznych, która od ponad 60 lat stanowi fundamentalny element współczesnej medycyny. Jej odkrycie w latach pięćdziesiątych XX wieku było niemal przypadkowe – naukowcy z brytyjskiej firmy Imperial Chemical Industries poszukiwali nowych leków przeciwmalarycznych, gdy natknęli się na związek wykazujący niezwykłe działanie przeciwbakteryjne. Tak narodził się preparat Hibitan, który dziś znamy jako chlorheksydynę. Od tamtej pory substancja ta zyskała status złotego standardu w dziedzinie antyseptyki, znajdując zastosowanie w niezliczonych dziedzinach medycznych – od stomatologii, przez chirurgię, ginekologię, urологię, aż po weterynarię. Chlorheksydyna jest szczególnie ceniona za swoje szerokie spektrum działania obejmujące bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, grzyby, drożdżaki oraz niektóre wirusy otoczkowe. Co więcej, charakteryzuje się wysokim profilem bezpieczeństwa przy miejscowym stosowaniu, przedłużonym czasem działania oraz zachowaniem aktywności nawet w obecności krwi i wydzielin ustrojowych. W Polsce preparaty zawierające chlorheksydynę dostępne są w postaci płynów do płukania jamy ustnej, żeli stomatologicznych, past do zębów, roztworów do dezynfekcji skóry, kremów na rany, tabletek do ssania oraz aerozoli. Substancja ta jest szczególnie nieoceniona dla pacjentów stomatologicznych, osób po zabiegach chirurgicznych oraz w sytuacjach, gdy mechaniczne utrzymanie higieny jest utrudnione lub niemożliwe.
Chlorheksydyna jest pochodną biguanidu – organicznym związkiem chemicznym o charakterze kationowym (dodatnio naładowanym), występującym najczęściej w postaci diglukonianu, dichlorowodorku lub dioctanu chlorheksydyny. W preparatach medycznych najpowszechniej stosowaną formą jest glukonian chlorheksydyny ze względu na jego dobrą rozpuszczalność w wodzie i stabilność. Wzór chemiczny chlorheksydyny to C22H30Cl2N10, co czyni ją stosunkowo złożoną cząsteczką o specyficznych właściwościach fizykochemicznych.
Mechanizm działania chlorheksydyny opiera się na jej dodatnim ładunku elektrycznym, który oddziałuje z ujemnie naładowanymi składnikami błon komórkowych drobnoustrojów. Cząsteczka chlorheksydyny wiąże się z fosfolipidami błonowymi bakterii, prowadząc do destabilizacji i zwiększenia przepuszczalności błony komórkowej. W konsekwencji dochodzi do wycieku składników cytoplazmy oraz naruszenia równowagi osmotycznej komórki bakteryjnej. Przy niższych stężeniach (około 0,02-0,06 procent) chlorheksydyna działa bakteriostatycznie, czyli hamuje wzrost i namnażanie się mikroorganizmów. Przy wyższych stężeniach (powyżej 0,12 procent) wywiera działanie bakteriobójcze, powodując całkowitą śmierć komórki bakteryjnej poprzez wytrącanie elementów cytoplazmy i nieodwracalne uszkodzenie struktur komórkowych.
Wyjątkową cechą chlorheksydyny jest jej zdolność do wiązania się z białkami skóry i błon śluzowych. Substancja ta nie wchłania się ogólnoustrojowo w znaczącym stopniu, lecz tworzy trwałe połączenia z powierzchnią tkanek, z których jest następnie stopniowo uwalniana w aktywnej formie. To właśnie ta cecha zapewnia chlorheksydynie przedłużone działanie antyseptyczne. Badania wykazały, że komórka bakteryjna wchłania chlorheksydynę już w ciągu około dwudziestu sekund od kontaktu, co czyni tę substancję jednym z najszybciej działających antyseptków dostępnych w medycynie.
Chlorheksydyna charakteryzuje się szerokim spektrum działania antyseptycznego, które obejmuje różnorodne grupy mikroorganizmów. Jest szczególnie skuteczna wobec bakterii Gram-dodatnich, takich jak gronkowce złociste (w tym szczepy MSSA i MRSA oporne na metycylinę) oraz paciorkowce. W przypadku bakterii Gram-dodatnich chlorheksydyna wykazuje większą aktywność ze względu na wyższy ładunek ujemny na ich powierzchni, co ułatwia wiązanie się cząsteczki substancji z błoną komórkową. Działa również na bakterie Gram-ujemne, choć w nieco słabszym stopniu, oraz na enterokoki oporne na wankomycynę.
Substancja ta jest skuteczna przeciwko grzybom i drożdżakom, w tym Candida albicans, gdzie wykazuje nawet większą aktywność niż klasyczne leki przeciwgrzybicze, takie jak nystatyna czy amfoterycyna B. Chlorheksydyna działa również na dermatofity oraz szeroki zakres drobnoustrojów bytujących w jamie ustnej, szczególnie na Streptococcus mutans – głównego sprawcę próchnicy zębów oraz Enterococcus faecalis, który często występuje w zakażeniach kanałowych zębów.
W odniesieniu do wirusów chlorheksydyna wykazuje aktywność wobec wirusów otoczkowych (lipofilnych), takich jak wirus opryszczki pospolitej, wirus HIV, wirus grypy, wirus cytomegalii, RSV oraz wirus opryszczki. Znacznie słabiej działa natomiast na małe wirusy bezosłonkowe, takie jak enterowirusy, wirus polio, rotawirusy, adenowirusy czy wirusy brodawczaka ludzkiego. W kontekście pandemii COVID-19 przeprowadzono badania nad skutecznością chlorheksydyny wobec koronawirusa SARS-CoV-2, które wykazały, że zastosowanie słabego roztworu chlorheksydyny w ciągu dziesięciu minut słabo inaktywowało szczepy koronawirusa, a jej skuteczność wydawała się zależna od dodatku alkoholu w roztworze.
Warto jednak podkreślić, że niektóre mikroorganizmy są oporne na działanie chlorheksydyny. Należą do nich szczepy Pseudomonas aeruginosa i Proteus mirabilis, prątki gruźlicy i inne prątki kwasooporne oraz przetrwalniki bakteryjne, które niszczone są dopiero w podwyższonej temperaturze. Istotną zaletą chlorheksydyny jest fakt, że jej aktywność nie zmienia się znacząco w obecności krwi i wydzielin ustrojowych, co czyni ją niezwykle przydatną w warunkach klinicznych. Dodatkowo skuteczność substancji zwiększa się w roztworach alkoholowych, co wykorzystywane jest w preparatach do dezynfekcji chirurgicznej.
Stomatologia to dziedzina medycyny, w której chlorheksydyna znalazła najpowszechniejsze i najbardziej różnorodne zastosowanie, zyskując miano złotego standardu w chemicznej kontroli płytki nazębnej i zapalenia dziąseł. Substancja ta dzięki swoim unikalnym właściwościom ma zdolność przylegania do zębiny oraz błony śluzowej jamy ustnej, skąd jest stopniowo uwalniana, co zapewnia przedłużoną ochronę przed bakteriami. W jamie ustnej chlorheksydyna utrzymuje się przez około osiem godzin po płukaniu, a w ślinie po zastosowaniu przed snem nawet do dwunastu godzin, co znacznie przewyższa działanie innych dostępnych płukanek.
Chlorheksydyna stosowana jest w postaci płukanek o stężeniu 0,1-0,2 procent, żeli stomatologicznych o stężeniu około 1 procent, past do zębów, lakierów dentystycznych oraz biodegradowalnych chipów do miejscowej aplikacji w kieszonkach przyzębnych. Badania kliniczne wykazały, że największą skutecznością charakteryzują się płukanki oraz żele chlorheksydynowe, podczas gdy pasty do zębów zawierają inne składniki, takie jak laurylosiarczan sodu czy wapń, które w znacznym stopniu osłabiają działanie chlorheksydyny.
Jednym z najważniejszych zastosowań chlorheksydyny w stomatologii jest profilaktyka i leczenie chorób przyzębia, czyli zapalenia dziąseł i paradontozy. Chlorheksydyna skutecznie hamuje gromadzenie się płytki nazębnej, która mineralizując się tworzy kamień nazębny będący głównym czynnikiem ryzyka chorób przyzębia. Substancja zmniejsza liczbę bakterii w ślinie nawet o dziewięćdziesiąt pięć procent oraz blokuje kolonizację i wzrost bakterii na powierzchni szkliwa. Dzięki działaniu przeciwzapalnemu przyspiesza gojenie dziąseł i redukuje stan zapalny tkanek miękkich.
Po zabiegach periodontologicznych, takich jak skaling i planowanie korzeni, chlorheksydyna jest wskazana w celu zapobiegania wczesnej rekolonizacji mikrobiologicznej. Jest szczególnie przydatna w przypadku trudno dostępnych głębokich kieszonek przyzębnych, gdzie celem jest zabicie patogennych bakterii osadzonych głęboko w kieszonce, aby umożliwić ponowne przyleganie przyzębia do świeżo wyskalowanej powierzchni korzenia. Badania naukowe potwierdzają poprawę redukcji głębokości kieszonek przy zastosowaniu skalingu połączonego z chlorheksydyną w porównaniu z samym skalingiem.
W chirurgii stomatologicznej chlorheksydyna stosowana jest jako środek odkażający jamę ustną przed zabiegami oraz jako preparat wspomagający gojenie po zabiegach. Wielu chirurgów dentystycznych, parodontologów i implantologów przepisuje swoim pacjentom płukanki z chlorheksydyną, ponieważ przyspieszają one gojenie się ran oraz zmniejszają stany zapalne tkanek. Po zabiegach chirurgicznych, gdy szczotkowanie jest niemożliwe z powodu bólu, rekomenduje się stosowanie płukanki o stężeniu 0,12-0,2 procent przez jedną minutę, trzy razy dziennie, przez siedem dni, do zdjęcia szwów i powrotu do normalnego reżimu higieny jamy ustnej.
Chlorheksydyna znajduje również zastosowanie przed ekstrakcjami zębów, zabiegami implantacji, skalingiem i piaskowaniem jako środek do odkażania jamy ustnej. Dobroczynne działanie chlorheksydyny wpływa pozytywnie także na pielęgnację implantów dentystycznych oraz innych prac protetycznych w jamie ustnej. W przypadku periimplantitis (zapalenia tkanek wokół implantu) chlorheksydyna stosowana miejscowo w formie periochipów przez maksymalnie sześć miesięcy może zmniejszać głębokość kieszonek wokół implantu.
Chlorheksydyna jest zalecana pacjentom o wysokim ryzyku występowania próchnicy w celu jej zapobiegania lub zahamowania rozwoju choroby. Można ją stosować zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Lakierowanie zębów przy użyciu preparatów z zawartością chlorheksydyny może znacząco redukować rozwój próchnicy. Badania naukowe wykazały, że u czterdziestu ośmiu procent pacjentów dorosłych spadek rozwoju próchnicy po zastosowaniu lakieru z chlorheksydyną utrzymywał się nawet do dziesięciu miesięcy. Chlorheksydyna jest szczególnie polecana dzieciom w okresie pojawiania się zębów stałych oraz osobom starszym, które należą do grupy wysokiego ryzyka rozwoju próchnicy.
Chlorheksydyna znajduje również zastosowanie w leczeniu endodontycznym jako środek płuczący, szczególnie przy powtórnym leczeniu kanałowym. Jest wykorzystywana w celu odkażania jamy ustnej u pacjentów z ograniczoną zdolnością manualną, takich jak osoby z upośledzeniem umysłowym czy niepełnosprawnością fizyczną, gdzie szczotkowanie zębów jest trudne lub niemożliwe. Badania wykazały, że już po dwóch tygodniach kuracji aerozolem z chlorheksydyną u dzieci z upośledzeniem umysłowym zaobserwowano znaczny spadek poziomu nagromadzenia płytki nazębnej.
Substancja wspiera także leczenie grzybicy jamy ustnej (kandydozy) oraz zakażeń błon śluzowych, w tym tych będących skutkiem wirusa HIV. Chlorheksydyna zmniejsza nawroty pleśniawek oraz aft pojawiających się podczas noszenia źle dopasowanych protez zębowych. Jest również stosowana w leczeniu ortodontycznym jako środek wspomagający utrzymanie prawidłowej higieny jamy ustnej u pacjentów noszących aparaty ortodontyczne. Preparaty z chlorheksydyną wykorzystuje się ponadto do odkażania wycisków oraz uzupełnień protetycznych.
Choć chlorheksydyna jest najbardziej znana ze swojego zastosowania w stomatologii, jej właściwości antyseptyczne znajdują szerokie wykorzystanie w wielu innych dziedzinach medycznych. Uniwersalność tej substancji sprawia, że jest ona niezastąpionym narzędziem w szpitalach, gabinetach lekarskich oraz w codziennej praktyce pielęgnacyjnej.
W chirurgii chlorheksydyna stanowi podstawowy środek do odkażania pola operacyjnego, dekontaminacji rąk personelu medycznego oraz przygotowania skóry pacjenta przed zabiegiem. Badania wykazują, że mycie rąk preparatami zawierającymi chlorheksydynę niszczy od osiemdziesięciu sześciu do dziewięćdziesięciu dwóch procent bakterii znajdujących się na skórze. Substancja jest stosowana do chirurgicznego i higienicznego mycia rąk, ciała i włosów przed zabiegami operacyjnymi. Roztwory chlorheksydyny o stężeniu czterech procent są wykorzystywane jako płyny dezynfekujące do rąk w praktyce medycznej.
Chlorheksydyna jest również stosowana do odkażania miejsca wkłucia przed wykonaniem zastrzyków czy zakładaniem cewników naczyniowych. Warunkiem rozwinięcia pełnego działania jest przynajmniej pięciominutowy kontakt tkanek z substancją leczniczą. Do higienicznego odkażania dłoni zaleca się wcieranie roztworu przez przynajmniej trzydzieści sekund, podczas gdy odkażanie chirurgiczne wymaga dłuższego kontaktu.
Chlorheksydyna znajduje zastosowanie w odkażaniu i leczeniu drobnych ran, otarć, oparzeń, odleżyn oraz owrzodzeń. Uszkodzoną tkankę należy pokryć cienką warstwą preparatu zawierającego chlorheksydynę kilka razy na dobę. Dostępne są również specjalne plastry i opatrunki nasączone octanem chlorheksydyny, takie jak opatrunki parafinowe, które stosuje się na rany wymagające dezynfekcji. Preparaty te zapewniają przedłużone działanie antyseptyczne oraz tworzą barierę ochronną przed wtórnym zakażeniem.
W urologii chlorheksydyna stosowana jest podczas cystoskopii, do przepłukiwania pęcherza moczowego oraz w postaci cewników nasączonych chlorheksydyną, które zmniejszają ryzyko zakażeń dróg moczowych. W ginekologii i położnictwie chlorheksydyna jest wykorzystywana jako środek odkażający podczas zabiegów, w tym zabiegów położniczych. Roztwory chlorheksydyny są stosowane do przepłukiwania i dezynfekcji w tych dziedzinach medycyny, zapewniając skuteczną ochronę przed zakażeniami bakteryjnymi.
W laryngologii chlorheksydyna jest wykorzystywana w postaci tabletek do ssania oraz aerozoli do leczenia stanów zapalnych, nieżytów błony śluzowej gardła i krtani. Mniejsze stężenia chlorheksydyny są wykorzystywane w terapii podrażnień i bólu gardła. Preparaty zawierające chlorheksydynę są dostępne w postaci tabletek do ssania i aerozoli, często w połączeniu z innymi substancjami łagodzącymi ból, takimi jak lidokaina czy benzokaina. Zalecana dawka dobowa substancji czynnej w przypadku zapalenia gardła lub jamy ustnej wynosi od trzydziestu do pięćdziesięciu miligramów.
W weterynarii chlorheksydyna stosowana jest w postaci szamponów i sprayów do leczenia zakażeń bakteryjnych i grzybiczych skóry, ucha zewnętrznego, stanów zapalnych dziąseł i przyzębia u zwierząt domowych oraz do higieny jamy ustnej. Preparaty weterynaryjne z chlorheksydyną są szczególnie popularne w leczeniu bakteryjnego zapalenia skóry u psów i kotów, zapewniając skuteczną kontrolę mikrobiologiczną oraz przyspieszenie gojenia.
Chlorheksydyna jest uważana za substancję o wysokim profilu bezpieczeństwa przy miejscowym stosowaniu, jednak jak każdy lek może wywoływać działania niepożądane, szczególnie przy długotrwałym lub niewłaściwym użyciu. Większość działań niepożądanych ma charakter przejściowy i ustępuje po zaprzestaniu stosowania preparatów z chlorheksydyną.
Najczęściej spotykanym działaniem ubocznym długotrwałej terapii z zastosowaniem chlorheksydyny są brunatne przebarwienia zębów, języka oraz wypełnień z materiałów kompozytowych i szkło-jonomerowych. Przebarwienia powstają, ponieważ chlorheksydyna ma wysokie powinowactwo do substancji organicznych i wiąże się z pigmentami pochodzącymi z czerwonego wina, herbaty, kawy, tytoniu oraz innych pokarmów i używek. Paradoksalnie pojawienie się przebarwień jest oznaką skuteczności leku – jeśli chlorheksydyna przebarwia zęby, oznacza to, że skutecznie wiąże się z powierzchnią tkanek i działa antyseptycznie.
Istotne jest, że przebarwienia nie wpływają negatywnie na zdrowie dziąseł i przyzębia oraz mają charakter całkowicie odwracalny. Po zaprzestaniu terapii przebarwienia zwykle znikają samoistnie, choć w niektórych przypadkach może być niezbędne profesjonalne polerowanie zębów przez stomatologa. Redukcję intensywności powstających przebarwień można osiągnąć poprzez częste szczotkowanie zębów oraz zmniejszenie spożycia produktów powodujących przebarwienia, takich jak wino, kawa i herbata. Zaleca się również płukanie jamy ustnej co najmniej trzydzieści minut po szczotkowaniu zębów, aby uniknąć osłabienia działania chlorheksydyny przez składniki pasty do zębów.
Podczas stosowania preparatów z chlorheksydyną w jamie ustnej mogą wystąpić przejściowe zaburzenia smaku, mrowienie języka oraz pieczenie w jamie ustnej. Lek może zaburzać smak spożywanych pokarmów, dlatego zaleca się stosowanie chlorheksydyny po posiłkach, a następnie wstrzymanie się od jedzenia i picia przez co najmniej trzydzieści minut. Sporadycznie zdarzają się podrażnienia błony śluzowej, uczucie drętwienia języka, suchość w jamie ustnej oraz krwawienie z dziąseł po szczotkowaniu. W przypadku wystąpienia procesu złuszczania błony śluzowej jamy ustnej leczenie można kontynuować po odpowiednim rozcieńczeniu preparatu.
W rzadkich przypadkach mogą wystąpić reakcje nadwrażliwości na chlorheksydynę, w tym natychmiastowe reakcje alergiczne, alergia kontaktowa, pokrzywka oraz fotodermatozy po zastosowaniu na skórę. Bardzo rzadko zdarzają się reakcje uogólnione, takie jak trudności w oddychaniu, obrzęk wokół oczu, niskie ciśnienie krwi czy wstrząs anafilaktyczny. Opisywano również przypadki patognomicznego objawu nadwrażliwości polegającego na intensywnym uczuciu pieczenia po miejscowej aplikacji żelu z chlorheksydyną. Osoby uczulone na chlorheksydynę powinny całkowicie unikać preparatów zawierających tę substancję.
Długotrwałe stosowanie chlorheksydyny na skórę w postaci kremów może powodować fotodermatozy, dlatego nie poleca się jej przewlekłego stosowania na skórę. Po podaniu na skórę może pojawić się przemijające zaczerwienienie i pokrzywka. Po kontakcie z roztworem chlorheksydyny mogą wystąpić poparzenia chemiczne u noworodków, dlatego preparaty nie są przeznaczone do stosowania u niemowląt i dzieci. Chlorheksydyna nie wchłania się z przewodu pokarmowego ani z powłok skórnych w znaczącym stopniu, jednak po przypadkowym spożyciu jest wydalana z kałem. Podana dożylnie chlorheksydyna może powodować hemolizę, dlatego nie należy jej podawać drogą ogólnoustrojową.
Istnieją określone sytuacje, w których stosowanie chlorheksydyny jest przeciwwskazane lub wymaga szczególnej ostrożności. Bezwzględnym przeciwwskazaniem jest nadwrażliwość na chlorheksydynę lub którykolwiek składnik preparatu. Chlorheksydyna jest przeciwwskazana w zabiegach operacyjnych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego oraz niektórych zabiegach otolaryngologicznych, które mogą doprowadzić do wprowadzenia substancji do płynu mózgowo-rdzeniowego.
Roztwory chlorheksydyny nie są przeznaczone do odkażania błon śluzowych, dezynfekcji otwartych ran o dużej powierzchni oraz do stosowania u niemowląt i małych dzieci. Chlorheksydyny w postaci kremu nie należy stosować w przypadku przerwania ciągłości błony bębenkowej. Po przypadkowym dostaniu się do oczu lub uszu należy je natychmiastowo przemyć dużą ilością wody.
Preparaty przeznaczone do stosowania w jamie ustnej zawierające chlorheksydynę nie są przeznaczone do długotrwałego stosowania. Zaleca się stosowanie ich maksymalnie przez czternaście dni, aby uniknąć działań niepożądanych, takich jak przebarwienia zębów. Po tym okresie należy przerwać kurację lub skonsultować się z lekarzem lub dentystą w celu oceny dalszego postępowania. Preparaty z chlorheksydyną można stosować maksymalnie cztery razy na dobę.
Stosowanie chlorheksydyny podczas trwania ciąży wymaga ostrożności. Preparaty zawierające chlorheksydynę są klasyfikowane do kategorii B stosowania w czasie ciąży według klasyfikacji FDA, co oznacza, że substancje mogą wykazywać niepożądane działanie na płód u zwierząt, ale nie potwierdzono tego w badaniach na ludziach lub w ogóle nie przeprowadzono takich badań. Niektóre źródła wskazują, że chlorheksydyna jest bezpieczna do stosowania miejscowego u kobiet w ciąży, ponieważ jako wielkocząsteczkowe białko nie przenika do krwioobiegu i tym samym nie może dostać się do płodu. Niemniej jednak przed podjęciem decyzji odnośnie wykorzystania leków zawierających chlorheksydynę w okresie ciąży należy skonsultować się z lekarzem.
Decyzja odnośnie stosowania leków zawierających chlorheksydynę w okresie karmienia piersią zależy w największym stopniu od miejsca stosowania i stopnia narażenia dziecka na działanie cząsteczki leku. Nie zaleca się stosowania preparatów w okresie karmienia piersią bez konsultacji z lekarzem. Stosowanie leku w okresie karmienia piersią jest możliwe po wcześniejszej analizie ryzyka wystąpienia działań niepożądanych u dziecka.
Skuteczność chlorheksydyny może być modyfikowana przez różne czynniki środowiskowe i substancje chemiczne. Roztwory mydła, detergenty anionowe oraz jony chlorkowe zmniejszają aktywność chlorheksydyny. Szczególnie istotne jest, że składniki pasty do zębów, takie jak wapń i surfaktanty anionowe – laurylosiarczan sodu, dodecylosiarczan sodu oraz betaina kokamidopropylu – znacznie osłabiają ogólną skuteczność chlorheksydyny. Aby tego uniknąć, płukanie jamy ustnej chlorheksydyną najlepiej wykonywać co najmniej trzydzieści minut po szczotkowaniu zębów.
Jeśli pasta do zębów jest wzbogacona fluorem, zaleca się stosowanie produktów zawierających kokamidopropylobetainę – środek powierzchniowo czynny, który umożliwia największą remineralizację szkliwa przy założeniu, że płukanie ust roztworem chlorheksydyny nastąpi co najmniej trzydzieści minut później. Aktywność chlorheksydyny zależy również od pH środowiska, przy czym optymalny zakres wynosi 5,5-7,0. Aktywność substancji nie zmienia się w kontakcie z krwią i wydzielinami, natomiast zwiększa się w roztworze alkoholowym.
Czynniki fizyczne mogą również wpływać na stabilność chlorheksydyny. Światło, wysoka temperatura powyżej dwudziestu pięciu stopni Celsjusza oraz korek naturalny mogą inaktywować lek. Roztwory chlorheksydyny należy przechowywać w ciemnym miejscu, w temperaturze od jednego do dwudziestu pięciu stopni Celsjusza, w ciemnym szkle, unikając stosowania korków z korka naturalnego. Do rozcieńczania chlorheksydyny należy stosować wodę o temperaturze poniżej dwudziestu pięciu stopni Celsjusza.
Dawkowanie chlorheksydyny jest zależne od postaci preparatu oraz rodzaju schorzenia lub procedury medycznej. W stomatologii najczęściej stosowane są płyny do płukania jamy ustnej o stężeniu 0,1-0,2 procent. Podczas wykorzystania leku w utrzymaniu prawidłowej higieny jamy ustnej oraz łagodzeniu stanów zapalnych przyzębia zaleca się płukanie jamy ustnej dwa razy na dobę niewielką ilością roztworu (około dziesięć mililitrów) przez około jedną minutę. Po płukaniu należy wypluć preparat i powstrzymać się od jedzenia i picia przez co najmniej trzydzieści minut.
Żele stomatologiczne o stężeniu około jeden procent stosuje się miejscowo na zmienione chorobowo obszary błony śluzowej jamy ustnej. Żel nakłada się cienką warstwą na dotknięte miejsca dwa do trzech razy dziennie po posiłkach. Pasty do zębów z chlorheksydyną stosuje się jak zwykłe pasty do higieny jamy ustnej, dwukrotnie dziennie podczas szczotkowania zębów.
W przypadku tabletek do ssania zawierających chlorheksydynę zalecana dawka dobowa wynosi od trzydziestu do pięćdziesięciu miligramów substancji czynnej. Tabletki należy ssać powoli, pozwalając preparatowi rozpuścić się w jamie ustnej. Nie należy ich żuć ani połykać w całości. W przypadku braku poprawy po kilku dniach leczenia lek należy odstawić i skonsultować się z lekarzem.
Podczas stosowania chlorheksydyny do odkażania rąk należy wcierać roztwór substancji czynnej przez określony czas. Czas trwania kontaktu leku z powierzchnią skóry jest zależny od procedury dezynfekcji. Podczas higienicznego odkażania dłoni czas ten wynosi przynajmniej trzydzieści sekund, natomiast przy odkażaniu chirurgicznym może być dłuższy, zgodnie z obowiązującymi procedurami medycznymi. Substancja lecznicza może być także stosowana w odkażaniu drobnych urazów i ran – uszkodzoną tkankę należy pokryć cienką warstwą preparatu zawierającego chlorheksydynę kilka razy na dobę.
Na polskim rynku dostępnych jest wiele preparatów zawierających chlorheksydynę w różnych postaciach i stężeniach. Wśród najpopularniejszych płynów do płukania jamy ustnej znajdują się:
| Nazwa preparatu | Postać | Stężenie CHX | Główne zastosowanie |
|---|---|---|---|
| Corsodyl | Płyn do płukania | 0,2% | Afty, stany zapalne dziąseł |
| Eludril | Płyn do płukania | 0,1-0,2% | Choroby przyzębia, po zabiegach |
| GUM Paroex | Płyn do płukania | 0,12% | Kontrola płytki nazębnej |
| SeptOral med | Płyn do płukania | Różne stężenia | Higiena jamy ustnej |
| Curasept | Płyn do płukania | 0,05-0,2% | Stany zapalne, po zabiegach |
Preparaty w postaci żeli stomatologicznych to między innymi Elugel oraz SeptOral med w formie żelowej, które stosuje się miejscowo na zmienione obszary błony śluzowej. Dostępne są również tabletki do ssania, takie jak Gardimax medica zawierające chlorheksydynę w połączeniu z lidokainą do łagodzenia bólu gardła, oraz Sebidin łączący chlorheksydynę z witaminą C.
W zakresie preparatów do dezynfekcji skóry dostępny jest między innymi Manusan w postaci płynu o stężeniu czterech procent do chirurgicznego i higienicznego mycia rąk. Do leczenia ran stosuje się kremy antyseptyczne, takie jak Bepanthen Plus, który łączy chlorheksydynę z pantenolem. Dostępne są również opatrunki nasączone chlorheksydyną, na przykład Bactigras, które stosuje się na rany wymagające dezynfekcji.
Istotnym zagadnieniem związanym ze stosowaniem chlorheksydyny jest kwestia potencjalnego rozwoju oporności drobnoustrojów na tę substancję. Podczas pandemii COVID-19 znacząco wzrosło używanie środków antyseptycznych do odkażania dłoni, powierzchni i jamy ustnej, co wiąże się z większym ryzykiem powstania oporności drobnoustrojów na powszechnie dostępne środki odkażające. Stosowanie chlorheksydyny może być przyczyną występowania i epidemicznego rozprzestrzeniania się opornych na chlorheksydynę szczepów bakterii Gram-ujemnych, szczególnie z rodzaju Pseudomonas.
Fizjologiczna flora bakteryjna jamy ustnej odgrywa ważną rolę w zapobieganiu próchnicy i stanów zapalnych jamy ustnej. Mikroorganizmy, które wchodzą w jej skład, żyją w równowadze między sobą, a nadużywanie środków odkażających jamę ustną może prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu naturalnej flory, a co za tym idzie do powstawania stanów zapalnych i rozwoju oporności wśród drobnoustrojów. Dlatego chlorheksydynę należy stosować rozsądnie i z umiarem, zgodnie z zaleceniami lekarza lub dentysty, najlepiej przez ograniczony okres czasu.
W praktyce klinicznej zaleca się stosowanie chlorheksydyny przez maksymalnie czternaście dni w przypadku rutynowej higieny jamy ustnej, chociaż w niektórych wskazaniach medycznych, takich jak długotrwałe leczenie podtrzymujące po zabiegach periodontologicznych, może być stosowana przez dłuższy okres pod nadzorem specjalisty. Kluczowe jest, aby chlorheksydyna była traktowana jako terapia wspomagająca, a nie jako zamiennik prawidłowej higieny mechanicznej jamy ustnej poprzez szczotkowanie zębów i stosowanie nici dentystycznej.
Chlorheksydyna od ponad sześćdziesięciu lat pozostaje jednym z najważniejszych antyseptków stosowanych w medycynie, a jej pozycja złotego standardu w wielu dziedzinach nie została zachwiana mimo rozwoju nowych technologii i substancji. Jej uniwersalność, szerokie spektrum działania, przedłużony czas aktywności oraz wysoki profil bezpieczeństwa czynią ją niezastąpionym narzędziem w praktyce klinicznej.
W stomatologii chlorheksydyna pozostaje najskuteczniejszym chemioterapeutykiem w redukcji płytki nazębnej oraz leczeniu i profilaktyce chorób przyzębia. Jej zastosowanie znacząco poprawia wyniki leczenia periodontologicznego, przyspiesza gojenie po zabiegach chirurgicznych oraz umożliwia utrzymanie prawidłowej higieny jamy ustnej u pacjentów, dla których mechaniczne czyszczenie zębów jest utrudnione lub niemożliwe. W chirurgii ogólnej chlorheksydyna stanowi podstawowy środek do aseptyki i antyseptyki, znacząco redukując ryzyko zakażeń miejsca operowanego.
Przyszłość stosowania chlorheksydyny będzie prawdopodobnie wiązać się z dalszym doskonaleniem formulacji preparatów w celu minimalizacji działań niepożądanych, takich jak przebarwienia zębów, przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej skuteczności przeciwdrobnoustrojowej. Rozwijane są nowe formy aplikacji chlorheksydyny, takie jak biodegradowalne chipy do kieszonek przyzębnych, lakiery o przedłużonym działaniu czy połączenia z innymi substancjami aktywnymi w celu osiągnięcia efektu synergistycznego. Istotne będzie również monitorowanie i zapobieganie rozwojowi oporności bakteryjnej poprzez racjonalne stosowanie antyseptków zgodnie z zasadami stewardship programów.
Chlorheksydyna stosowana miejscowo jest uznawana za bezpieczną w ciąży przez wielu specjalistów, ponieważ jako wielkocząsteczkowe białko nie przenika do krwioobiegu i nie może dotrzeć do płodu. Niemniej jednak preparaty z chlorheksydyną są klasyfikowane do kategorii B, co oznacza, że przed zastosowaniem w ciąży należy skonsultować się z lekarzem. Szczególnie istotne jest to w kontekście stanów zapalnych jamy ustnej, które mogą niekorzystnie wpływać na przebieg ciąży i rozwój płodu, dlatego leczenie tych stanów chlorheksydyną może być uzasadnione.
Płyny do płukania jamy ustnej zawierające chlorheksydynę nie są przeznaczone do długotrwałego stosowania. Zaleca się ich używanie przez maksymalnie czternaście dni w przypadku rutynowej higieny jamy ustnej, aby uniknąć działań niepożądanych, takich jak przebarwienia zębów i języka oraz zaburzenia flory bakteryjnej jamy ustnej. W niektórych wskazaniach medycznych, pod nadzorem stomatologa, chlorheksydyna może być stosowana przez dłuższy okres, jednak wymaga to indywidualnej oceny i monitorowania.
Przebarwienia zębów, języka i wypełnień powstające w wyniku stosowania chlorheksydyny mają charakter całkowicie odwracalny i nie są trwałe. Po zaprzestaniu terapii przebarwienia zwykle ustępują samoistnie. W niektórych przypadkach może być konieczne profesjonalne polerowanie zębów przez stomatologa w celu usunięcia przebarwień. Istotne jest, że przebarwienia nie wpływają negatywnie na zdrowie zębów, dziąseł i przyzębia oraz są jedynie skutkiem ubocznym kosmetycznym.
Chlorheksydynę w postaci płynu do płukania jamy ustnej najlepiej stosować co najmniej trzydzieści minut po szczotkowaniu zębów. Składniki pasty do zębów, szczególnie surfaktanty anionowe takie jak laurylosiarczan sodu oraz wapń, znacznie osłabiają skuteczność chlorheksydyny. Dlatego aby osiągnąć optymalne działanie antyseptyczne, należy zachować odpowiedni odstęp czasu między szczotkowaniem a płukaniem. Zaleca się również stosowanie chlorheksydyny po posiłkach, a następnie powstrzymanie się od jedzenia i picia przez co najmniej trzydzieści minut.
Chlorheksydyna jest skuteczna w profilaktyce próchnicy oraz w hamowaniu jej rozwoju, szczególnie u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka. Substancja ta działa na Streptococcus mutans – głównego sprawcę próchnicy – oraz zapobiega gromadzeniu się płytki nazębnej, która jest niezbędna do rozwoju procesu próchnicowego. Lakierowanie zębów preparatami z chlorheksydyną może znacząco redukować rozwój próchnicy. Jednak chlorheksydyna nie leczy już powstałych ubytków próchnicowych, które wymagają interwencji stomatologicznej w postaci wypełnień. Jest to środek profilaktyczny i wspomagający, a nie terapeutyczny w leczeniu zaawansowanej próchnicy.
Nie należy połykać płynów do płukania jamy ustnej zawierających chlorheksydynę. Preparaty te są przeznaczone wyłącznie do stosowania miejscowego w jamie ustnej. Po przepłukaniu jamy ustnej należy wypluć preparat. Chlorheksydyna nie wchłania się z przewodu pokarmowego w znaczącym stopniu, a po przypadkowym spożyciu jest wydalana z kałem, jednak nie jest to zalecane. W przypadku przypadkowego połknięcia niewielkiej ilości preparatu zazwyczaj nie dochodzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, ale w razie wątpliwości należy skonsultować się z lekarzem.
Badania nad skutecznością chlorheksydyny wobec koronawirusa SARS-CoV-2 wykazały, że ma ona ograniczone działanie przeciwwirusowe w stosunku do tego patogenu. Chlorheksydyna wykazuje pewną aktywność wobec wirusów otoczkowych, do których należy koronawirus, jednak jej skuteczność jest zależna od stężenia i obecności alkoholu w roztworze. Słabe roztwory chlorheksydyny w testach wykazywały niewielką zdolność do inaktywacji koronawirusa. Płukanie jamy ustnej preparatami zawierającymi chlorheksydynę jest uważane za strategię o słabej skuteczności w profilaktyce COVID-19, dlatego nie powinna być traktowana jako główny środek ochronny.
Tak, chlorheksydyna może wywoływać reakcje alergiczne, chociaż występują one rzadko. Możliwe reakcje nadwrażliwości obejmują alergię kontaktową, pokrzywkę, fotodermatozy oraz w bardzo rzadkich przypadkach reakcje uogólnione, takie jak wstrząs anafilaktyczny, trudności w oddychaniu i obrzęk. Osoby uczulone na chlorheksydynę powinny całkowicie unikać preparatów zawierających tę substancję. Przed pierwszym zastosowaniem preparatu z chlorheksydyną warto przeprowadzić test próbny na niewielkim obszarze skóry lub błony śluzowej, szczególnie u osób z historią alergii.
Roztwory chlorheksydyny nie są przeznaczone do stosowania u niemowląt i małych dzieci ze względu na ryzyko działań niepożądanych, w tym poparzeń chemicznych. U starszych dzieci chlorheksydyna może być stosowana pod nadzorem lekarza lub stomatologa w odpowiednich wskazaniach, takich jak profilaktyka próchnicy u dzieci z grupy wysokiego ryzyka czy po zabiegach stomatologicznych. Jednak zawsze należy zachować ostrożność i przestrzegać zaleceń specjalisty dotyczących dawkowania i czasu stosowania. Dzieci powinny być nadzorowane przez dorosłych podczas stosowania preparatów z chlorheksydyną, aby upewnić się, że nie połykają preparatu.
Preparaty zawierające chlorheksydynę należy przechowywać w ciemnym miejscu, w temperaturze od jednego do dwudziestu pięciu stopni Celsjusza, najlepiej w ciemnych opakowaniach szklanych. Należy unikać narażania preparatów na światło słoneczne i wysoką temperaturę, które mogą inaktywować substancję czynną. Roztwory chlorheksydyny nie powinny być przechowywane w pojemnikach z korkiem naturalnym. Preparaty należy przechowywać w miejscu niedostępnym dla dzieci i stosować przed upływem daty ważności podanej na opakowaniu. Po otwarciu opakowania należy przestrzegać okresu przydatności do użycia określonego przez producenta.
