Clensia to lek o smaku limonki, dostępny w postaci proszku do sporządzania roztworu doustnego. Zestaw zawiera 4 duże saszetki (saszetka A) i 4 małe saszetki (saszetka B). Lek jest stosowany w celu oczyszczenia jelit przed badaniem diagnostycznym. Clensia jest dostępny na receptę.
Eziclen to lek przeczyszczający zawierający siarczany. Preparat zawiera substancję magnez (siarczan magnezu), potas (siarczan potasu) oraz sód (siarczan sodu). Stosuje się go u osób dorosłych w celu oczyszczenia jelita przed badaniem medycznym lub zabiegiem chirurgicznym jelita. Lek Eziclen nie jest lekiem przeciw zaparciom. Jest dostępny na receptę.
Klean-Prep to lek stosowany w celu oczyszczenia jelit przed badaniami diagnostycznymi, takimi jak kolonoskopia, czy przed operacją. Preparat działa przeczyszczająco, usuwając zawartość jelit. Klean-Prep jest dostępny na receptę. Wskazaniem do jego stosowania jest konieczność dokładnego oczyszczenia jelit przed badaniem lub zabiegiem chirurgicznym.
Moviprep to lek przeczyszczający dostępny na receptę, który jest stosowany do oczyszczania jelit przed badaniami klinicznymi, takimi jak kolonoskopia. Preparat jest dostępny w formie proszku do sporządzenia roztworu doustnego i składa się z czterech saszetek: dwóch dużych (oznaczonych jako “saszetka A”) i dwóch małych (oznaczonych jako “saszetka B”). Wszystkie cztery saszetki są potrzebne do przeprowadzenia pojedynczego cyklu leczenia. Moviprep działa poprzez wywołanie biegunki o umiarkowanym przebiegu, co umożliwia szybkie oczyszczenie jelita grubego.
Sal Carolinum Factitium effervescens to lek dostępny bez recepty, który zawiera sztuczną sól karlsbadzką. Ta sól zawiera siarczan sodu i siarczan potasu, które działają przeczyszczająco, żółciotwórczo i żółciopędnie, a także przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Lek jest stosowany pomocniczo w zaparciu, przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej, zaburzeniach czynności dróg żółciowych oraz otyłości.
Sal Ems Factitium to lek mający pomocnicze działanie w stanach zapalnych dróg oddechowych i astmie oskrzelowej. Lek ma działanie wykrztuśne i alkalizujące, zawiera mieszaninę alkalicznych soli pobudzających wydzielanie śluzu w drogach oddechowych. Wodorowęglan sodu, który jest jednym ze składników, alkalizuje wydzielinę oskrzeli, co prowadzi do jej upłynnienia i ułatwia odkrztuszanie. Lek jest dostępny bez recepty.
Sal Vichy Factitium to produkt leczniczy, będący mieszaniną soli alkalicznych w postaci tabletek musujących. Działa zobojętniająco na kwaśną treść żołądka, zwiększa rezerwę alkaliczną krwi, pobudza produkcję i wydzielanie żółci. Jest stosowany jako leczenie pomocnicze w nadkwaśności treści żołądka, przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego oraz kamicy żółciowej. Sal Vichy Factitium jest dostępny bez recepty.
Bezwodny siarczan sodu – to sól kwasu siarkowego i wodorotlenku sodu. Ze względu na szeroki zakres właściwości substancja wykorzystywana jest w wielu branżach przemysłowych. W farmacji stosowana jako substancja czynna różnego rodzaju leków złożonych oraz do otrzymywania innych soli (np. soli emskiej). Najczęściej występuje jako jeden ze składników środków o działaniu przeczyszczającym.
Bezwodny siarczan sodu dostępny jest jako m.in. jeden ze składników proszku/koncentratu do sporządzania roztworu doustnego o działaniu przeczyszczającym oraz tabletek musujących o działaniu wykrztuśnym.
Możliwe działania niepożądane: Najczęstszym skutkiem ubocznym przyjmowania złożonych leków o działaniu przeczyszczającym z siarczanem sodu są bóle brzucha i biegunka.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Bezwodny siarczan sodu to nieorganiczny związek chemiczny o wzorze Na₂SO₄, który od wielu lat znajduje szerokie zastosowanie w medycynie, szczególnie jako składnik środków przeczyszczających. Ten biały, krystaliczny proszek charakteryzuje się właściwościami higroskopijnymi oraz unikalnym mechanizmem działania osmotycznego, dzięki czemu skutecznie wspomaga oczyszczanie przewodu pokarmowego przed zabiegami diagnostycznymi i chirurgicznymi. W farmacji substancja ta występuje zarówno w postaci bezwodnej, jak i uwodnionej – najbardziej znaną formą jest dekahydrat, potocznie nazywany solą glauberską lub solą gorzką. Mimo że siarczan sodu był w przeszłości powszechnie stosowany jako środek na zaparcia, obecnie jego głównym zastosowaniem medycznym jest przygotowanie jelita grubego przed kolonoskopią. Należy podkreślić, że siarczan sodu spełnia wymagania Farmakopei Europejskiej i jest zatwierdzony jako aktywny składnik farmaceutyczny (API) w aplikacjach medycznych. Zawartość sodu w czystym bezwodnym siarczanie sodu wynosi 16,2 g w 100 g substancji, co ma istotne znaczenie przy ocenie wpływu na gospodarkę elektrolitową organizmu.
Bezwodny siarczan sodu przyjmuje postać białego krystalicznego proszku o strukturze rombowej lub heksagonalnej. Pod względem chemicznym jest solą kwasu siarkowego i wodorotlenku sodu, a jego masa molowa wynosi 142,04 g/mol. Substancja charakteryzuje się twardością w skali Mohsa równą 2,8 oraz współczynnikiem załamania wynoszącym 1,468. Jedną z najważniejszych cech bezwodnego siarczanu sodu są silne właściwości higroskopijne – związek ten potrafi rewelacyjnie pochłaniać wodę z otoczenia, co czyni go doskonałym absorberem wilgoci.
Gęstość bezwodnego siarczanu sodu wynosi 2,664 g/cm³, a jego rozpuszczalność w wodzie w temperaturze 20°C to 19,2 g na 1000 g wody. Substancja bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie, natomiast jest praktycznie nierozpuszczalna w etanolu. Warto zaznaczyć, że proces rozpuszczania siarczanu sodu w wodzie jest endotermiczny – pochłania ciepło z otoczenia w ilości +78,6 kJ/mol, przez co roztwór ulega oziębieniu.
W naturze siarczan sodu występuje jako bardzo rzadki minerał zwany tenardytem. W formie uwodnionej, jako dekahydrat (Na₂SO₄·10H₂O), tworzy bezbarwne jednoskośne kryształy o twardości 1,8 w skali Mohsa, znane jako mirabilit. Dekahydrat jest niestabilny w suchym powietrzu i szybko ulega odwodnieniu, a pryzmatyczne kryształy zamieniają się w biały proszek bezwodnego siarczanu.
Działanie terapeutyczne siarczanu sodu opiera się na mechanizmie osmotycznym, który jest kluczowy dla jego zastosowania jako środka przeczyszczającego. Po podaniu doustnym, siarczan sodu jest słabo absorbowany w przewodzie pokarmowym, co powoduje, że tworzy w jelicie roztwór hipertoniczny. Oznacza to, że stężenie jonów siarczanowych w świetle jelita jest wyższe niż w płynach ustrojowych i komórkach jelita.
Efekt osmotyczny polega na zatrzymywaniu wody w przewodzie pokarmowym poprzez różnicę ciśnień osmotycznych. Aniony siarczanowe, będące słabo absorbowalne, przyciągają cząsteczki wody, które nie mogą przedostać się przez ścianę jelita do krążenia ogólnoustrojowego. W rezultacie dochodzi do znacznego zwiększenia zawartości wody w masach kałowych, co powoduje ich upłynnienie i zmiękcenie. Roztwór hipertoniczny uniemożliwia także odwadnianie treści jelitowej podczas jej przechodzenia przez jelito grube.
Zwiększona objętość treści jelitowej wywiera większy nacisk na ściany jelita, co mechanicznie pobudza receptory rozciągania. W odpowiedzi na ten bodziec dochodzi do nasilenia perystaltyki jelitowej – rytmicznych skurczów mięśni gładkich jelita, które przesuwają treść pokarmową w kierunku odbytniczym. Połączenie upłynnienia mas kałowych oraz wzmożonej perystaltyki prowadzi do wodnistej biegunki i skutecznego opróżnienia przewodu pokarmowego.
Badania farmakokinetyczne wykazały, że po podaniu doustnym siarczanu sodu następuje jego szybka, ale ograniczona absorpcja. Badania na zwierzętach z użyciem radioaktywnej siarki (³⁵S) pokazały, że w ciągu 24 godzin w moczu wydalane jest około 35-40% podanej dawki, co wskazuje na częściową absorpcję. Stężenie siarczanów w surowicy wzrasta trzykrotnie w ciągu 2 godzin po podaniu. Jednak większość podanej dawki pozostaje w przewodzie pokarmowym, wywierając efekt osmotyczny.
Obecnie głównym zastosowaniem medycznym bezwodnego siarczanu sodu jest przygotowanie jelita grubego przed kolonoskopią oraz innymi badaniami diagnostycznymi i zabiegami chirurgicznymi wymagającymi pustego, czystego przewodu pokarmowego. Kolonoskopia to procedura endoskopowa umożliwiająca oglądanie wnętrza jelita grubego, kluczowa w profilaktyce i wykrywaniu raka jelita grubego. Skuteczność tego badania w dużym stopniu zależy od jakości przygotowania jelita – nieodpowiednie oczyszczenie może skutkować przeoczeniem polipów gruczolakowatych, wydłużeniem czasu badania oraz koniecznością jego powtórzenia.
Siarczan sodu jest stosowany jako składnik niskoobjętościowych preparatów do przygotowania jelita, które stanowią alternatywę dla tradycyjnych roztworów glikolu polietylenowego (PEG). Preparaty zawierające siarczany wymagają spożycia mniejszej objętości płynu niż standardowe roztwory PEG (zwykle 2-3 litry zamiast 4 litrów), co znacząco poprawia tolerancję leczenia przez pacjentów. Jest to istotne, gdyż od 5% do 40% pacjentów nie jest w stanie wypić całej zalecanej objętości preparatów wysokoobjętościowych.
W praktyce klinicznej siarczan sodu występuje w złożonych preparatach farmaceutycznych, najczęściej w połączeniu z innymi siarczanami. Przykładem jest Eziclen®, doustny roztwór zawierający siarczany sodu, potasu i magnezu. Całkowita dawka tego preparatu wynosi około 960 ml koncentratu, który należy rozcieńczyć i spożyć z dodatkowymi 2 litrami klarownych płynów.
Typowy schemat dawkowania obejmuje podanie preparatu w dwóch dawkach – pierwszą wieczorem przed badaniem, drugą rano w dniu kolonoskopii. Taki schemat dwudawkowy (split-dose) zapewnia lepsze oczyszczenie jelita niż podanie całej dawki wieczorem. Po przyjęciu każdej dawki siarczanów pacjent musi wypić dodatkowe 2 litry przezroczystych płynów, takich jak woda, klarowne soki czy herbata, co jest konieczne dla zapewnienia właściwego nawodnienia i skuteczności preparatu.
Badania kliniczne wykazały, że preparaty zawierające siarczany zapewniają porównywalne lub lepsze oczyszczenie jelita w porównaniu z preparatami PEG, przy podobnej lub lepszej tolerancji przez pacjentów. W jednym z kluczowych badań porównujących doustne siarczany z niskoobjętościowym PEG z kwasem askorbinowym, wykazano lepsze przygotowanie jelita w grupie otrzymującej siarczany, przy podobnej częstości działań niepożądanych.
Poza zastosowaniem w przygotowaniu do kolonoskopii, siarczan sodu występuje w kilku innych preparatach farmaceutycznych dostępnych na polskim rynku, choć ich znaczenie terapeutyczne jest obecnie mniejsze niż w przeszłości.
Sal Carolinum Factitium effervescens to preparat dostępny bez recepty, zawierający sztuczną sól karlsbadzką – mieszaninę siarczanu sodu i siarczanu potasu. Ten lek w postaci tabletek musujących charakteryzuje się działaniem przeczyszczającym, żółciotwórczym i żółciopędnym, a także właściwościami przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi. Preparat ten stosowano pomocniczo w zaparciach, przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej, zaburzeniach czynności dróg żółciowych oraz jako wsparcie w leczeniu otyłości.
Sal Ems Factitium to kolejny preparat zawierający siarczan sodu, stosowany pomocniczo w stanach zapalnych dróg oddechowych i astmie oskrzelowej. Lek ma działanie wykrztuśne i alkalizujące. Zawiera mieszaninę alkalicznych soli pobudzających wydzielanie śluzu w drogach oddechowych. Wodorowęglan sodu, który jest jednym ze składników, alkalizuje wydzielinę oskrzeli, co prowadzi do jej upłynnienia i ułatwia odkrztuszanie.
W postaci czystego proszku siarczan sodu był kiedyś powszechnie stosowany jako środek przeczyszczający w dawce 10-20 g dla dorosłych (około 2-4 łyżeczek do herbaty) rozpuszczonych w wodzie, przyjmowanych przed snem. Dla dzieci powyżej 6 lat zalecano dawkę o połowę mniejszą – 5-10 g. Obecnie jednak to zastosowanie jest mniej popularne, a siarczan sodu został wyparty przez nowsze, bezpieczniejsze środki przeczyszczające.
Najczęstszym działaniem niepożądanym występującym po zastosowaniu preparatów zawierających siarczan sodu są bóle brzucha i biegunka, co jest oczekiwanym skutkiem działania przeczyszczającego. Inne często zgłaszane objawy to nudności, wzdęcia, dyskomfort w jamie brzusznej oraz skurcze brzucha. Działania te są zazwyczaj przemijające i ustępują po zakończeniu terapii.
Poważniejsze działania niepożądane związane są głównie z zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej. Siarczan sodu może prowadzić do zaburzeń elektrolitowych, takich jak hiponatremia (obniżone stężenie sodu), hipokaliemia (obniżone stężenie potasu), hipokalcemia (obniżone stężenie wapnia) czy hipomagnezemia (obniżone stężenie magnezu). Te zaburzenia mogą być szczególnie niebezpieczne u pacjentów z wcześniejszymi problemami z równowagą elektrolitową, niewydolnością nerek czy serca.
W rzadkich przypadkach odnotowano poważniejsze powikłania, takie jak zaburzenia rytmu serca (arytmie), drgawki, a także zmiany strukturalne w jelicie – owrzodzenia błony śluzowej okrężnicy czy niedokrwienne zapalenie jelita grubego. Szczególnie narażone na te powikłania są osoby starsze, pacjenci z chorobami współistniejącymi oraz ci przyjmujący leki wpływające na czynność nerek.
Ze względu na możliwość wystąpienia odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych, podczas stosowania preparatów z siarczanem sodu kluczowe jest utrzymanie odpowiedniego nawodnienia. Pacjenci powinni pić duże ilości klarownych płynów zgodnie z zaleceniami – zwykle 2 litry po każdej dawce preparatu. U pacjentów z grup ryzyka zaleca się wykonanie badań laboratoryjnych przed i po przygotowaniu jelita, w tym oznaczenie elektrolitów, kreatyniny i mocznika.
Istnieje szereg przeciwwskazań do stosowania siarczanu sodu, które wynikają z jego mechanizmu działania i potencjalnych zagrożeń. Bezwzględnymi przeciwwskazaniami są:
Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów z umiarkowaną niewydolnością nerek, niewydolnością serca, nadciśnieniem tętniczym oraz u osób przyjmujących leki wpływające na gospodarkę elektrolitową. Do tej ostatniej grupy należą diuretyki (leki moczopędne), inhibitory konwertazy angiotensyny (ACE-I), antagoniści receptora angiotensyny II (sartany), niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz glikozydy nasercowe.
Stosowanie siarczanu sodu może również zwiększać ryzyko wystąpienia drgawek, szczególnie u pacjentów z historią epilepsji, przyjmujących leki obniżające próg drgawkowy (np. leki przeciwdepresyjne, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne) lub u osób w trakcie odstawiania alkoholu czy benzodiazepin.
Ze względu na brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa, siarczan sodu nie jest zalecany do stosowania u kobiet w ciąży oraz karmiących piersią. Decyzję o ewentualnym zastosowaniu preparatu w tych grupach powinien podjąć lekarz po dokładnej ocenie stosunku korzyści do ryzyka. Bezpieczeństwo i skuteczność siarczanu sodu u dzieci i młodzieży nie zostały w pełni ustalone.
Siarczan sodu może wchodzić w interakcje z różnymi lekami, co wynika głównie z jego wpływu na wchłanianie substancji z przewodu pokarmowego oraz potencjalnego oddziaływania na gospodarkę elektrolitową. Podczas intensywnego przeczyszczania jelita wchłanianie doustnych leków jest znacząco upośledzone, dlatego zaleca się przyjmowanie wszystkich leków doustnych co najmniej 1 godzinę przed rozpoczęciem stosowania siarczanu sodu.
W przypadku niektórych leków wymagany jest jeszcze dłuższy odstęp czasowy. Tetracykliny i fluorochinolony (antybiotyki), sole żelaza, digoksyna (glikozyd nasercowy), chlorpromazyna (lek przeciwpsychotyczny) oraz penicylamina powinny być przyjmowane co najmniej 2 godziny przed i nie wcześniej niż 6 godzin po podaniu siarczanu sodu.
Szczególnej uwagi wymagają pacjenci przyjmujący doustne leki antykoncepcyjne oraz leki przeciwpadaczkowe, gdyż przyspieszony pasaż jelitowy może znacząco zmniejszyć ich wchłanianie i skuteczność. W takich przypadkach należy rozważyć zastosowanie dodatkowych metod antykoncepcji lub konsultację z lekarzem neurologiem w sprawie ewentualnej modyfikacji dawkowania leków przeciwpadaczkowych.
Ze względu na duże utraty potasu z organizmu w wyniku biegunki, siarczan sodu może nasilać działanie glikozydów nasercowych (np. digoksyny), zwiększając ryzyko toksyczności tych leków. U pacjentów stosujących glikozydy nasercowe może być konieczne monitorowanie ich stężenia we krwi oraz ocena parametrów elektrolitowych.
Na rynku dostępnych jest kilka grup środków przeczyszczających stosowanych w przygotowaniu jelita przed kolonoskopią. Każda z nich charakteryzuje się odmiennym mechanizmem działania, profilem skuteczności oraz tolerancją przez pacjentów.
| Grupa preparatów | Mechanizm działania | Objętość płynów | Główne zalety | Główne wady |
|---|---|---|---|---|
| Glikol polietylenowy (PEG) | Osmotyczny | 4 litry (wersja standardowa) lub 2 litry (z kwasem askorbinowym) | Złoty standard, wysoka skuteczność, bezpieczny profil elektrolitowy | Duża objętość, nieprzyjemny smak, niska akceptacja |
| Siarczany (sodu, potasu, magnezu) | Osmotyczny | 1 litr koncentratu + 2 litry płynów | Mniejsza objętość, dobra tolerancja, wysoka skuteczność | Ryzyko zaburzeń elektrolitowych, wymaga ostrożności u pacjentów z chorobami nerek |
| Pikosiarczan sodu z cytrynianem magnezu | Osmotyczny + stymulujący | 2 saszetki + 2-3 litry płynów | Bardzo mała objętość preparatu, dobra akceptacja | Ryzyko zaburzeń elektrolitowych, nie u wszystkich pacjentów |
| Fosforany sodu | Osmotyczny | Mała objętość | Bardzo małe objętości | Wysokie ryzyko nefropatii fosforanowej, obecnie niezalecane |
Roztwory glikolu polietylenowego (PEG) pozostają złotym standardem w przygotowaniu jelita według wytycznych Europejskiego Towarzystwa Endoskopii Przewodu Pokarmowego (ESGE) oraz Amerykańskiego Towarzystwa Endoskopii Przewodu Pokarmowego (ASGE). Główną zaletą PEG jest jego bezpieczeństwo – preparat przechodzi przez przewód pokarmowy bez istotnej absorpcji ani sekrecji wody i elektrolitów, dzięki czemu ryzyko zaburzeń wodno-elektrolitowych jest minimalne. Jednak konieczność wypicia dużej objętości roztworu (do 4 litrów) oraz jego słony smak i oleista konsystencja są istotnym ograniczeniem, prowadzącym do niepełnej akceptacji i nieukończenia preparacji u znacznej części pacjentów.
Preparaty zawierające siarczany stanowią alternatywę niskoobjętościową, która łączy skuteczność porównywalną z PEG z lepszą tolerancją ze strony pacjentów. Badania kliniczne wykazały, że doustne siarczany zapewniają równie dobre lub lepsze oczyszczenie jelita niż PEG, szczególnie gdy stosowane są w schemacie dwudawkowym. Dodatkowo, pacjenci wyżej oceniają smak i łatwość przyjmowania preparatów siarczanowych w porównaniu z PEG. Głównym ograniczeniem stosowania siarczanów jest potencjalne ryzyko zaburzeń elektrolitowych oraz konieczność zachowania szczególnej ostrożności u pacjentów z chorobami nerek, serca czy u osób starszych.
Fosforany sodu, które kiedyś stanowiły popularną alternatywę dla PEG ze względu na bardzo małe objętości potrzebne do przygotowania, obecnie nie są zalecane do rutynowego stosowania. Przyczyną są zgłaszane przypadki ciężkiej nefropatii fosforanowej – trwałego uszkodzenia nerek w wyniku odkładania się kryształów fosforanu wapnia w nerkach. Zarówno FDA (Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków), jak i ESGE wydały ostrzeżenia dotyczące stosowania preparatów fosforanowych, a w niektórych krajach zostały one wycofane z rynku.
Rozwój preparatów do przygotowania jelita zmierza w kierunku zwiększenia skuteczności przy jednoczesnym poprawieniu komfortu pacjenta i minimalizacji działań niepożądanych. Siarczany jako składniki niskoobjętościowych preparatów wpisują się w ten trend, oferując kompromis między skutecznością a tolerancją.
Trwają badania nad optymalizacją składu preparatów siarczanowych, w tym proporcji poszczególnych soli, dodatków smakowych oraz optymalnych schematów dawkowania. Wprowadzono także innowacje technologiczne, takie jak preparaty w postaci tabletek zamiast roztworów, co może dodatkowo poprawić akceptację leczenia przez pacjentów. Przykładem jest Sutab®, preparat tabletki zawierający siarczan sodu, siarczan magnezu i chlorek potasu, który pozwala na uniknięcie konieczności picia dużych objętości niezbyt smacznych roztworów.
Badania kliniczne oceniają również bezpieczeństwo długoterminowe preparatów siarczanowych, szczególnie w kontekście wielokrotnego stosowania u pacjentów wymagających powtarzanych kolonoskopii w ramach nadzoru medycznego. Istotne jest także lepsze zrozumienie czynników ryzyka zaburzeń elektrolitowych oraz opracowanie strategii prewencji tych powikłań.
Sól glauberska to potoczna nazwa dekahydratu siarczanu sodu (Na₂SO₄·10H₂O), który zawiera dziesięć cząsteczek wody związanych w strukturze krystalicznej. Bezwodny siarczan sodu (Na₂SO₄) nie zawiera związanej wody. Obie formy wykazują podobne działanie farmakologiczne, jednak bezwodna jest bardziej stabilna i nie ulega rozpadowi w suchym powietrzu. W preparatach farmaceutycznych stosuje się głównie formę bezwodną ze względu na jej lepsze właściwości technologiczne i możliwość dokładniejszego dawkowania.
To zależy od postaci preparatu. Czysta sól glauberska w proszku jako ogólnodostępny środek przeczyszczający może być dostępna bez recepty w niektórych aptekach, choć jej stosowanie w tej formie jest obecnie rzadsze. Natomiast preparaty złożone zawierające siarczan sodu przeznaczone do przygotowania jelita przed kolonoskopią, takie jak Eziclen, wymagają recepty lekarskiej. Zaleca się zawsze konsultację z lekarzem lub farmaceutą przed zastosowaniem jakiegokolwiek środka przeczyszczającego.
Efekt przeczyszczający po podaniu siarczanu sodu pojawia się zazwyczaj w ciągu 30 minut do 6 godzin po przyjęciu dawki. Czas ten może się różnić w zależności od indywidualnej wrażliwości przewodu pokarmowego, dawki preparatu oraz tego, czy został on przyjęty na pusty żołądek. Podczas przygotowania do kolonoskopii biegunka utrzymuje się przez kilka godzin i powinna ustąpić w ciągu 2-3 godzin po zakończeniu picia drugiej dawki preparatu. Ostatnie wypróżnienia powinny mieć charakter wodnisty i być zabarwione na jasny, przezroczysty lub żółtawy kolor.
Osoby starsze mogą stosować preparaty zawierające siarczan sodu, jednak wymagają szczególnej ostrożności. U pacjentów w podeszłym wieku częściej występują choroby współistniejące, takie jak niewydolność nerek, choroby serca czy nadciśnienie, które zwiększają ryzyko zaburzeń elektrolitowych i odwodnienia. Dlatego u osób starszych zaleca się dokładną ocenę stanu zdrowia przed zastosowaniem preparatu, zapewnienie odpowiedniego nawodnienia oraz ewentualnie kontrolę parametrów elektrolitowych we krwi. Decyzję o zastosowaniu siarczanu sodu powinien podjąć lekarz po rozważeniu stosunku korzyści do ryzyka.
Łagodne bóle brzucha i skurcze są normalnym objawem podczas oczyszczania jelita i wynikają z wzmożonej perystaltyki. Jeśli jednak ból jest silny, ostry, nie ustępuje lub towarzyszy mu gorączka, krwiste wypróżnienia czy krwawienie z odbytu, należy natychmiast przerwać stosowanie preparatu i skontaktować się z lekarzem lub udać się na pogotowie. Takie objawy mogą wskazywać na poważne powikłania, takie jak niedokrwienne zapalenie jelita czy perforację jelita, wymagające pilnej interwencji medycznej.
Zaleca się przyjęcie wszystkich regularnie stosowanych leków co najmniej 1 godzinę przed rozpoczęciem oczyszczania jelita preparatem zawierającym siarczan sodu. Niektóre leki, takie jak antybiotyki (tetracykliny, fluorochinolony), sole żelaza, digoksyna czy leki przeciwpadaczkowe, wymagają dłuższego odstępu – co najmniej 2 godziny przed i 6 godzin po podaniu siarczanów. W przypadku przyjmowania leków o krytycznym znaczeniu dla zdrowia (np. leki na serce, leki przeciwpłytkowe, leki na cukrzycę) należy skonsultować się z lekarzem, który ustali indywidualny schemat dawkowania.
Ze względu na brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania siarczanu sodu u kobiet w ciąży, preparat ten nie jest zalecany w tej grupie pacjentów. Jeśli kolonoskopia jest niezbędna u kobiety w ciąży, decyzję o rodzaju preparatu do oczyszczania jelita powinien podjąć lekarz ginekolog-położnik wspólnie z gastroenterologiem po dokładnej ocenie stosunku korzyści do ryzyka. Podobnie, matki karmiące piersią powinny skonsultować się z lekarzem przed zastosowaniem siarczanu sodu, gdyż nie wiadomo, czy substancja przenika do mleka matki.
Preparaty zawierające siarczany mogą mieć nieprzyjemny, gorzkawy lub słony smak. Aby poprawić palatyczność roztworu, można schłodzić go przed wypiciem, pić przez słomkę (co ogranicza kontakt z kubkami smakowymi na języku) lub dodać niewielką ilość soku z cytryny bądź grejpfruta, jeśli instrukcja preparatu na to zezwala. Ważne jest jednak, aby nie dodawać mleka, napojów gazowanych barwionych na czerwono lub fioletowo ani alkoholu. Po wypiciu preparatu można przepłukać usta wodą lub zjeść cukierka o smaku cytrusowym (jeśli jest to dozwolone). Kluczowe jest wypicie całej zalecanej dawki, nawet jeśli smak jest nieprzyjemny, gdyż od tego zależy skuteczność przygotowania jelita.
Podczas stosowania preparatów z siarczanem sodu należy pić duże ilości klarownych, przezroczystych płynów. Dozwolone są: woda niegazowana, przezroczyste soki owocowe bez miąższu (jabłkowy, winogronowy, z białych owoców), klarowne buliony, „słaba” herbata bez mleka, kawa bez mleka i fusów, napoje gazowane o jasnym kolorze oraz napoje izotoniczne. Absolutnie zabronionych jest picie: mleka i produktów mlecznych, napojów barwionych na czerwono lub fioletowo (mogą one symulować krew podczas badania), napojów alkoholowych oraz jakichkolwiek płynów z miąższem czy cząstkami stałymi. Należy wypić co najmniej 2 litry klarownych płynów po każdej dawce preparatu.
Przygotowanie do kolonoskopii wymaga przestrzegania ścisłych zasad dietetycznych. Na 3 dni przed badaniem należy wykluczyć pokarmy zawierające drobne pestki i ziarna (winogrona, kiwi, truskawki, maliny, pomidory, pieczywo ziarniste), mak oraz suplementy żelaza. W dniu poprzedzającym badanie można spożyć mały, płynny, lekkostrawny posiłek (np. bulion, kaszkę manną) na 6-8 godzin przed rozpoczęciem przyjmowania preparatu. Od momentu rozpoczęcia oczyszczania jelita aż do zakończenia badania obowiązuje dieta płynna – dozwolone są tylko klarowne płyny wymienione wcześniej. Spożywanie pokarmów stałych podczas oczyszczania jelita uniemożliwi prawidłowe przygotowanie i może skutkować koniecznością powtórzenia całej procedury.
Jeśli po 6 godzinach od wypicia pierwszej dawki preparatu z siarczanem sodu nie pojawia się żadne wypróżnienie, nie należy przyjmować kolejnej dawki i trzeba niezwłocznie skontaktować się z lekarzem lub placówką, gdzie planowane jest badanie. Brak wypróżnienia może świadczyć o niedrożności jelit lub innych problemach wymagających pilnej oceny medycznej. Lekarz może zalecić modyfikację preparacji, zastosowanie dodatkowych środków lub przełożenie badania. Nigdy nie należy samodzielnie zwiększać dawki preparatu ani stosować dodatkowych środków przeczyszczających bez konsultacji z lekarzem.
Siarczan sodu może przejściowo wpływać na wyniki niektórych parametrów laboratoryjnych. Po jego zastosowaniu może wystąpić przemijające podwyższenie stężenia kwasu moczowego w surowicy, co u pacjentów z dną moczanową może sprowokować ostry atak choroby. Mogą także pojawić się zmiany w stężeniu elektrolitów – obniżenie poziomu sodu, potasu, wapnia czy magnezu. Te zmiany są zazwyczaj przejściowe i normalizują się po zakończeniu oczyszczania i odpowiednim nawodnieniu. Jednak u pacjentów z grup ryzyka zaleca się wykonanie badań elektrolitowych przed i po zastosowaniu preparatu. Jeśli planujesz wykonanie badań laboratoryjnych, poinformuj lekarza o niedawnym stosowaniu siarczanu sodu.
Siarczan sodu nie powinien być stosowany jako długoterminowy środek na zaparcia. Przewlekłe stosowanie środków przeczyszczających może prowadzić do uzależnienia (jelito „leniwienie się” i wymaga coraz większych dawek), zaburzeń elektrolitowych, uszkodzenia nerwów jelitowych oraz tzw. jelita melanotycznego. Jako środek do przygotowania jelita przed kolonoskopią siarczan sodu można stosować tak często, jak jest to medycznie uzasadnione – zazwyczaj kolonoskopie kontrolne wykonuje się co 3-10 lat w zależności od wskazań. Jeśli potrzebujesz regularnego stosowania środków przeczyszczających z powodu przewlekłych zaparć, skonsultuj się z lekarzem, który zaproponuje bezpieczniejsze, długoterminowe rozwiązanie.
Sam siarczan sodu nie wpływa bezpośrednio na zdolność prowadzenia pojazdów. Jednak podczas oczyszczania jelita może występować osłabienie, zawroty głowy czy uczucie zmęczenia związane z częstymi wypróżnieniami i możliwym odwodnieniem. Ponadto, jeśli kolonoskopia wykonywana jest w znieczuleniu lub sedacji, po badaniu przez kilka do kilkunastu godzin nie wolno prowadzić pojazdów ani obsługiwać maszyn. Zaleca się, aby w dniu przyjmowania preparatu i badania pacjent przebywał w domu lub miał zapewniony transport przez osobę towarzyszącą. W przypadku wykonywania kolonoskopii w znieczuleniu konieczne jest zorganizowanie transportu do domu przez inną osobę.
Istnieje kilka alternatywnych metod przygotowania jelita przed kolonoskopią. Złotym standardem pozostają preparaty z glikolem polietylenowym (PEG), dostępne w wersji wysokoobjętościowej (4 litry) lub niskoobjętościowej z kwasem askorbinowym (2 litry). Inną opcją są preparaty łączące pikosiarczan sodu z cytrynianem magnezu, które wymagają wypicia najmniejszej objętości preparatu, ale również wiążą się z ryzykiem zaburzeń elektrolitowych. W niektórych przypadkach stosuje się również kombinacje różnych środków przeczyszczających z lekami stymulującymi perystaltykę, takimi jak bisakodyl. Wybór preparatu powinien być indywidualnie dostosowany do stanu zdrowia pacjenta, chorób współistniejących oraz wcześniejszych doświadczeń z przygotowaniem jelita. Ostateczną decyzję o wyborze metody podejmuje lekarz gastroenterolog.
