Kwiat bzu czarnego jest składnikiem wielu preparatów roślinnych, które są dostępne bez recepty. Stosuje się go tradycyjnie w celu złagodzenia wczesnych objawów przeziębienia oraz jako środek napotny przy stanach gorączkowych. Niektóre preparaty zawierające kwiat bzu czarnego mogą być również stosowane jako uzupełniający lek moczopędny. Wskazaniem do stosowania jest choroba przeziębieniowa, która przebiega z podwyższoną temperaturą.
Normosan Fix to preparat roślinny w postaci ziół do zaparzania w saszetkach. Jest stosowany jako środek przeczyszczający do krótkotrwałego leczenia w zaparciach. Działanie przeczyszczające następuje przeciętnie po 6-10 godzinach. Nie zaleca się stosowania Normosanu Fix dłużej niż przez 7-10 dni i nie częściej niż 2-3 razy w tygodniu. Produkt jest dostępny bez recepty.
Owoc bzu czarnego to preparat roślinny dostępny bez recepty. Jest stosowany tradycyjnie jako łagodny środek przeczyszczający, szczególnie pomocny w przypadku zaparć. Ponadto, ze względu na zawartość antocyjanów, wykazuje działanie przeciwutleniające. Wyciąg z owoców bzu czarnego wspomaga naturalną odporność organizmu i prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego.
Raphacholin Plus to tradycyjny, roślinny produkt leczniczy, stworzony na bazie długoletnich doświadczeń. Stosowany jest przede wszystkim jako środek żółciopędny w leczeniu objawów niestrawności. Dzięki unikalnemu połączeniu składników roślinnych, Raphacholin Plus wspomaga naturalne procesy trawienne organizmu, przynosząc ulgę i komfort.
Sambucus Nigra to homeopatyczny lek, który ma działanie na błony śluzowe dróg oddechowych i gruczoły potowe. Jest zalecany w przypadkach takich jak suchy nieżyt błon śluzowych nosa, zapalenie krtani, krztusiec i duszność astmatyczna.
Syrop z lipy, bzu czarnego, wierzby i dziewanny to tradycyjny produkt leczniczy roślinny. Stosuje się go jako łagodny środek napotny w niewysokiej gorączce występującej w przebiegu przeziębienia. Pomocniczo, syrop ten jest używany w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, które przebiegają z kaszlem, gorączką i bólem gardła. Lek ten jest dostępny bez recepty.
Zioła Przeciwgorączkowe to tradycyjny produkt leczniczy roślinny, który jest stosowany do obniżania podwyższonej temperatury ciała w przypadku przeziębienia. Preparat jest dostępny w postaci ziół do zaparzania w saszetkach. W skład tego produktu wchodzą różne zioła, takie jak kwiat bzu czarnego, kora wierzby, kwiat lipy, koszyczek rumianku, czy ziele krwawnika. Produkt jest dostępny bez recepty.
Bez czarny – roślina lecznicza stosowana w medycynie ludowej od wieków. Za działanie lecznicze odpowiada kwiat bzu czarnego, który zawiera m.in. flawonoidy, glikozydy kwercetyny i kemferolu, rutynę, garbniki, sterole i olejki eteryczne. Roślina wykazuje przede wszystkim działanie napotne i moczopędne. Ponadto poprawia elastyczność naczyń włosowatych i zmniejsza ich przepuszczalność. Głównym wskazaniem do stosowania bzu czarnego jest wspomagające leczenie przeziębienia.
Bez czarny dostępny jest w postaci ziół do zaparzania i soku. Występuje również w połączeniu z innymi składnikami np. witaminą C, cynkiem, maliną, które wspomagają odporność, najczęściej w postaci tabletek, kapsułek lub syropu.
Możliwe działania niepożądane: stosowanie preparatów z czarnym bzem w zalecanych ilościach nie powoduje działań niepożądanych.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Bez czarny (Sambucus nigra L.) to jeden z najbardziej rozpoznawalnych krzewów w polskiej przyrodzie, który od stuleci fascynuje nie tylko swoimi ozdobnymi walorami, ale przede wszystkim niezwykłymi właściwościami leczniczymi. Nazywany również bzem lekarskim, aptecznym, dzikim, gołębią pokrzywą czy po poznańsku „hyćką”, należy do rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae). Ten powszechnie występujący krzew stanowi prawdziwą apteczkę natury – jego białe, intensywnie pachnące kwiaty oraz ciemnofioletowe, lśniące owoce zawierają bogactwo substancji bioaktywnych o udowodnionym działaniu terapeutycznym. Bez czarny to roślina o niezwykłej historii wykorzystania w medycynie – starożytni Egipcjanie stosowali jego kwiaty do leczenia oparzeń i pielęgnacji skóry, Indianie wykorzystywali go w przeziębieniach i kaszu, a w tradycyjnej medycynie europejskiej był określany mianem „leku na klatkę piersiową”. Współczesne badania naukowe potwierdzają intuicyjną wiedzę przodków, udowadniając skuteczność bez czarnego w terapii infekcji górnych dróg oddechowych oraz wielu innych schorzeń. Liczba publikacji naukowych dotyczących medycznego wykorzystania tej rośliny przekracza 150 prac opisujących aż 41 różnych wskazań leczniczych.
Bez czarny to silnie rosnący krzew lub niewielkie drzewo osiągające wysokość od 3 do 10 metrów. Charakteryzuje się prosto wzniesionym pokrojem korony i łukowato odginającymi się gęstymi gałęziami bocznymi. Liście są nieparzystopierzaste, złożone z 5-7 listków o eliptycznym kształcie, długości całkowitej 15-30 cm, ciemnozielone z góry i jaśniejsze od spodu.
Kwiaty pojawiają się od maja do lipca – są to drobne, kremowobiałe kwiatki zebrane w duże, płaskie baldachogrona o średnicy nawet do 20 cm. Charakteryzują się intensywnym, często określanym jako duszący zapachem. Owoce dojrzewają od sierpnia do października – to czarne, lśniące pestkowce o średnicy 3-8 mm, zebrane w zwisające grona.
Bez czarny występuje naturalnie w całej Europie, północnej Afryce i częściach Azji. W Polsce jest gatunkiem pospolitym, często spotykanym na skrajach lasów, w zaroślach, przy drogach oraz w przydomowych ogrodach. Preferuje gleby żyzne, próchniczne, umiarkowanie wilgotne i dobrze przepuszczalne o odczynie lekko kwaśnym do zasadowego (pH 5.5-7.5).
Wartość terapeutyczna bez czarnego wynika z bogatego składu fitochemicznego, który różni się w zależności od części rośliny. Głównym surowcem farmaceutycznym są kwiaty (Sambuci flos) i owoce (Sambuci fructus).
Do charakterystycznych związków wchodzących w skład kwiatów bzu czarnego należą fenolokwasy i glikozydy flawonoidowe, w tym astragalina. Główną grupę substancji aktywnych stanowią flawonoidy od 0,7 do 3,5%, w tym rutozyd oraz pochodne kemferolu i kwercetyny.
Skład kwiatów obejmuje również:
Owoce bzu czarnego są bogate w glikozydy antocyjanowe (chryzanteminę, 3-sambubiozyd cyjanidyny), substancje garbnikowe, kwasy organiczne (jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy, octowy, walerianowy, benzoesowy). Zawierają średnio aż 485 mg antocyjanów na 100 g świeżego surowca.
Dodatkowo owoce zawierają:
Badania wykazały, że standaryzowany płynny ekstrakt z bzu czarnego wykazuje działanie przeciwko bakteriom Gram-dodatnim Streptococcus pyogenes i Streptococci grupy C i G oraz bakteriom Gram-ujemnym Branhamella catarrhalis. Wykazuje również hamujący wpływ na propagację ludzkich patogennych wirusów grypy.
Flawonoidy zawarte w bez czarnym hamują namnażanie się wirusów grypy typu A i B poprzez blokowanie wnikania wirusów do komórek gospodarza. Badania kliniczne wykazały, że suplementacja ekstraktu z czarnego bzu zmniejsza ryzyko infekcji dróg oddechowych, czas choroby i nasilenie objawów.
Etanolowy wyciąg z kwiatów Sambucus nigra wykazuje korzystne działanie przeciwzapalne poprzez hamowanie syntezy mediatorów stanu zapalnego: interleukin-1α i 1β oraz czynnika martwicy nowotworu TNF-α.
Polisacharydy kwiatów oraz owoców bzu czarnego wpływają modulująco na funkcjonowanie układu odpornościowego, aktywując komórki żerne i zwiększając produkcję przeciwciał IgA.
Antocyjany mają silne właściwości antyoksydacyjne – silniejsze niż witamina E, witamina C i β-karoten. Działają regulująco na procesy apoptozy, aktywują wiele enzymów i receptorów, indukują sygnały i odpowiedzi komórkowe.
Flawonoidy, zwłaszcza rutyna, mają zdolność poprawiania elastyczności naczyń krwionośnych i utrzymania zdrowego ciśnienia krwi. Antocyjany korzystnie wpływają na układ krążenia: uszczelniają naczynia krwionośne, nadają elastyczność naczyniom włosowatym, zmniejszają nadreaktywność płytek krwi, obniżają ciśnienie krwi.
W badaniach na szczurach wykazano zwiększoną diurezę po podaniu ekstraktów z bez czarnego. Flawonoidy obniżają próg pobudzenia ośrodków termoregulacji i podnoszą stopień uwrażliwienia gruczołów potowych.
Bez czarny jest szczególnie ceniony w terapii infekcji dróg oddechowych. Metaanaliza przeprowadzona przez Hawkinsa i wsp., obejmująca łącznie 180 pacjentów, wykazała, że suplementacja ekstraktów z czarnego bzu znacząco redukuje nasilenie objawów infekcji dróg oddechowych i skraca czas hospitalizacji.
Badanie Zakay-Rones wykazało, że u pacjentów z potwierdzoną infekcją wirusem grypy typu A lub B, którzy otrzymywali 15 ml ekstraktu z bez czarnego, objawy ustępowały średnio o 3-4 dni wcześniej niż w grupie placebo.
Kwiaty bzu czarnego działają napotnie poprzez obniżenie progu pobudzenia ośrodków termoregulacji. Triterpeny zwiększają namnażanie oraz wydzielanie wodnistego śluzu w drogach oddechowych, co prowadzi do odruchu kaszlu i ułatwia usuwanie zalegającej wydzieliny.
Owoce bzu czarnego są zarejestrowane jako lek wskazany do stosowania w łagodnych zaparciach. W postaci złożonego płynu doustnego owoce bzu są używane jako środek żółciopędny w przypadku niestrawności.
Wysoka zawartość witaminy C, antocyjanów i flawonoidów czyni bez czarny naturalnym immunostymulantem. Regularne stosowanie może zmniejszać częstotliwość infekcji, szczególnie w okresie jesienno-zimowym.
Wysuszone kwiaty Sambucus nigra są zarejestrowane jako produkt leczniczy w postaci ziół do zaparzania o działaniu napotnym i moczopędnym w stanach przeziębieniowych. Kwiaty wchodzą w skład ziołowego płynu leczniczego stosowanego tradycyjnie w stanach podgorączkowych towarzyszących stanom zapalnym, głównie górnych dróg oddechowych.
Na rynku dostępne są liczne suplementy zawierające ekstrakt z bez czarnego w formie:
Napar z kwiatów: 1 łyżka stołowa suszonych kwiatów na szklankę wrzątku, zaparzać 10-15 minut, pić 2-3 razy dziennie.
Sok z owoców: 1 łyżka stołowa soku 2-3 razy dziennie.
Ekstrakt standaryzowany: zgodnie z zaleceniami producenta, zwykle 300-400 mg ekstraktu dziennie.
Nie należy spożywać niedojrzałych i nieprzetworzonych owoców czarnego bzu, a także świeżych kwiatów. Zawierają one sambunigrynę – glikozyd cyjanogenny, który może powodować nudności, wymioty, biegunkę i ogólne osłabienie.
Cukrzyca stanowi przeciwskazanie względne. Osoby przyjmujące leki przeciwcukrzycowe powinny skonsultować stosowanie z lekarzem, gdyż bez czarny może obniżać poziom glukozy we krwi.
Europejska Agencja ds. Leków (EMA) nie zaleca podawania przetworów z kwiatów bzu czarnego dzieciom poniżej 12 r.ż., a z owoców poniżej 18 r.ż.
Czarny bez może wchodzić w interakcje z chemioterapią raka, lekami immunosupresyjnymi, diuretykami i środkami przeczyszczającymi. Pacjenci przyjmujący leki moczopędne z powodu nadciśnienia, zastoinowej niewydolności serca i zaburzeń czynności nerek powinni skonsultować się z lekarzem.
Nie zaleca się spożywania produktów na bazie czarnego bzu co najmniej na 2 tygodnie przed planowaną operacją, ponieważ może zakłócać kontrolę poziomu cukru we krwi.
Jak każda roślina bez czarny może wywołać reakcje alergiczne (zaczerwienienie, świąd, pieczenie skóry, wyprysk, podrażnienie spojówek, kaszel, katar sienny, duszności) zarówno na skutek podania doustnego surowców, jak i po kontakcie ze skórą i błonami śluzowymi.
Ekstrakty z bez czarnego są cenione w przemyśle kosmetycznym ze względu na właściwości:
Napar z kory lub owoców można wykorzystać do przemywania trudno gojących się ran i owrzodzeń oraz na obrzęki i cienie pod oczami.
Z owoców bzu czarnego produkuje się:
Kwiaty wykorzystuje się do aromatyzowania napojów i deserów oraz produkcji win kwiatowych.
Zgodnie z wytycznymi EMA, preparaty z kwiatów bzu czarnego nie są zalecane dla dzieci poniżej 12 lat, a z owoców poniżej 18 lat. Jednak w aptekach dostępne są gotowe preparaty dedykowane najmłodszym już od 6. miesiąca życia, które zostały odpowiednio opracowane i przebadane.
Nie, nie należy spożywać surowych owoców ani świeżych kwiatów bez czarnego. Zawierają one toksyczną sambunigrynę, która może powodować zatrucie. Obróbka termiczna (gotowanie, suszenie) neutralizuje te szkodliwe związki.
W stanach ostrych (przeziębienie, grypa) można stosować do 10 dni. W przypadku stosowania profilaktycznego zaleca się cykliczność – kuracje 2-3 tygodniowe z przerwami.
Nie, bez czarny nie może zastąpić antybiotyków w bakteryjnych infekcjach wymagających takiego leczenia. Może być stosowany wspomagająco lub w łagodnych infekcjach wirusowych.
Kwiaty działają głównie napotnie, przeciwzapalnie i wykrztuśnie, są bogate w flawonoidy i rutynę. Owoce zawierają więcej antocyjanów i witaminy C, działają antyoksydacyjnie i immunostymulująco.
Tak, flawonoidy zawarte w bez czarnym mogą obniżać ciśnienie krwi poprzez poprawę elastyczności naczyń. Osoby przyjmujące leki na nadciśnienie powinny skonsultować stosowanie z lekarzem.
Dojrzałe owoce są czarnofioletowe, lśniące, miękkie i soczyste. Niedojrzałe owoce są zielone lub czerwonawe i nie powinny być zbierane ani spożywane.
Badania wskazują na potencjalne działanie hipoglikemiczne, ale diabetycy powinni być ostrożni ze względu na możliwość nadmiernego obniżenia poziomu cukru, szczególnie w połączeniu z lekami przeciwcukrzycowymi.
