Azacytydyna – przewodnik o innowacyjnym leku przeciwnowotworowym
Azacytydyna to przełomowy lek przeciwnowotworowy z grupy antymetabolitów pirymidyny, który rewolucjonizuje leczenie nowotworów hematologicznych. Ten syntetyczny analog cytozyny odgrywa kluczową rolę w terapii zespołów mielodysplastycznych, przewlekłej białaczki mielomonocytowej oraz ostrej białaczki szpikowej. Dzięki unikalnemu mechanizmowi działania opartemu na hipometylacji DNA oraz cytotoksyczności wobec nieprawidłowych komórek krwiotwórczych, azacytydyna stanowi nadzieję dla pacjentów z agresywnymi nowotworami krwi, którzy nie kwalifikują się do przeszczepienia krwiotwórczych komórek macierzystych.
Mechanizm działania azacytydyny
Azacytydyna działa poprzez wielorakie mechanizmy przeciwnowotworowe, które czyni ją wyjątkowo skuteczną w walce z nowotworami hematologicznymi. Substancja ta jest chemicznym analogiem nukleozydu cytozyny, będącego podstawowym składnikiem budulcowym zarówno DNA jak i RNA.
Główny mechanizm działania azacytydyny opiera się na dwóch kluczowych procesach. Po pierwsze, lek wywołuje cytotoksyczność wobec nieprawidłowych komórek krwiotwórczych szpiku kostnego poprzez włączanie się w strukturę kwasów nukleinowych. To prowadzi do zahamowania syntezy DNA, RNA i białek, co ostatecznie skutkuje śmiercią komórki nowotworowej.
Po drugie, azacytydyna powoduje hipometylację DNA poprzez dezaktywację metylotransferaz DNA. Hipometylacja nieprawidłowo metylowanych genów zaangażowanych w regulację cyklu komórkowego, różnicowanie i szlaki śmierci komórkowej może prowadzić do ponownej ekspresji genów oraz przywrócenia komórkom nowotworowym zdolności do supresji nowotworu.
Ważną cechą azacytydyny jest to, że komórki nieproliferujące są względnie niewrażliwe na jej działanie, co oznacza, że lek selektywnie atakuje aktywnie dzielące się komórki nowotworowe, oszczędzając w większym stopniu zdrowe tkanki.
Wskazania do stosowania
Zespoły mielodysplastyczne (MDS)
Azacytydyna jest wskazana do leczenia pacjentów dorosłych z zespołami mielodysplastycznymi o pośrednim-2 i wysokim ryzyku zgodnie z Międzynarodowym Punktowym Systemem Rokowniczym (IPSS). MDS to grupa nowotworowych chorób krwi charakteryzujących się nieprawidłowym wytwarzaniem krwinek w szpiku kostnym.
Zespoły mielodysplastyczne najczęściej dotykają osoby starsze, z medianą wieku zachorowań wynoszącą 65-75 lat. Zapadalność wynosi 4-5 przypadków na 100 000 mieszkańców rocznie, ale u osób powyżej 70 roku życia wzrasta dramatycznie do 40-50 przypadków na 100 000 ludności rocznie.
Przewlekła białaczka mielomonocytowa (CMML)
Lek jest stosowany w leczeniu przewlekłej białaczki mielomonocytowej z 10-29% blastów w szpiku kostnym, bez choroby mieloproliferacyjnej. CMML jest rzadkim nowotworem krwi, który wpływa na określone białe krwinki.
Ostra białaczka szpikowa (AML)
Azacytydyna znajduje zastosowanie w terapii ostrej białaczki szpikowej zarówno z 20-30% blastów i wieloliniową dysplazją, jak i z ponad 30% blastów w szpiku. AML jest jednym z najbardziej agresywnych nowotworów hematologicznych, stanowiącym ponad 80% wszystkich ostrych białaczek u dorosłych.
Szczególnie ważne jest zastosowanie doustnej formy azacytydyny w leczeniu podtrzymującym u pacjentów z AML, którzy osiągnęli całkowitą remisję po chemioterapii indukcyjnej, ale nie kwalifikują się do przeszczepienia komórek macierzystych.
Farmakokinetyka i właściwości leku
Absorpcja i dystrybucja
Azacytydyna charakteryzuje się szybkim wchłanianiem po podaniu podskórnym. Maksymalne stężenie w osoczu (Cmax) wynoszące 750 ± 403 ng/ml występuje już po 0,5 godziny od podania dawki 75 mg/m2 powierzchni ciała. Bezwzględna dostępność biologiczna po podaniu podskórnym wynosi około 89% w porównaniu do podania dożylnego.
Po dożylnym podaniu średnia objętość dystrybucji wynosi 76 ± 26 l, a klirens układowy 147 ± 47 l/h. Pole powierzchni pod krzywą oraz maksymalne stężenie w osoczu są proporcjonalne w zakresie dawek od 25 do 100 mg/m2.
Metabolizm
Unikalną cechą azacytydyny jest jej metabolizm, który nie angażuje głównych enzymów biotransformacji leków. Substancja ta nie jest metabolizowana przez izoenzymy cytochromu P450, UDP-glukuronozylotransferazy, sulfotransferazy ani transferazy glutationowe. To minimalizuje ryzyko interakcji lekowych związanych z indukcją lub inhibicją tych enzymów.
Azacytydyna ulega spontanicznej hydrolizie oraz deaminacji z udziałem deaminazy cytydynowej. Ten proces jest niezależny od NADPH, co potwierdza brak udziału enzymów cytochromu P450 w jej metabolizmie.
Eliminacja
Lek jest szybko usuwany z osocza ze średnim czasem półtrwania eliminacji wynoszącym około 41 minut po podaniu podskórnym. Wydalanie z moczem jest główną drogą eliminacji azacytydyny i jej metabolitów – po podaniu podskórnym 50% podanej dawki jest wykrywane w moczu, podczas gdy mniej niż 1% w kale.
Dawkowanie i sposób podawania
Dawkowanie standardowe
Zalecana dawka początkowa azacytydyny dla wszystkich pacjentów wynosi 75 mg/m2 powierzchni ciała, podawana podskórnie codziennie przez 7 dni, po czym następuje okres odpoczynku trwający 21 dni. Taki 28-dniowy cykl leczenia jest standardem terapeutycznym.
Schemat leczenia
- Faza aktywna: 7 dni podawania leku podskórnie
- Faza odpoczynku: 21 dni przerwy
- Cykl całkowity: 28 dni
- Minimalna liczba cykli: 6 cykli
- Kontynuacja: do zaniku korzyści z leczenia lub progresji choroby
Modyfikacje dawkowania
W przypadku wystąpienia toksyczności hematologicznej może być konieczne opóźnienie rozpoczęcia kolejnego cyklu lub zmniejszenie dawki. Pacjenci bez obniżonej początkowej liczby krwinek wymagają szczególnego monitorowania, a dostosowanie dawki zależy od regeneracji parametrów hematologicznych.
Sposób podawania
Azacytydynę podaje się w formie wstrzyknięcia podskórnego w ramię, udo lub brzuch. Należy zmieniać miejsca wstrzyknięć – nowe wstrzyknięcie powinno być podane przynajmniej 2,5 cm od poprzedniego miejsca. Nie należy wstrzykiwać w miejsca drażliwe, zasiniaczone, zaczerwienione lub stwardniałe.
Leczenie farmakologiczne nowotworów hematologicznych
Współczesne leczenie farmakologiczne nowotworów hematologicznych opiera się na różnych grupach substancji czynnych, w zależności od rodzaju i stadium choroby. Azacytydyna stanowi element szerszej strategii terapeutycznej wykorzystywanej w hematoonkologii.
W leczeniu zespołów mielodysplastycznych oprócz azacytydyny stosuje się inne leki hipometylujące jak dekytabina (5-aza-2′-deoksycytydyna). U pacjentów z MDS niższego ryzyka wykorzystuje się czynniki stymulujące erytropoezę, takie jak erytropoetyna alfa i beta, oraz darboepoetyna alfa. W przypadku zespołu 5q- skuteczny jest lenalidomid.
W terapii ostrej białaczki szpikowej, poza azacytydyną, kluczową rolę odgrywają klasyczne chemioterapeutyki indukcyjne. Standard stanowi połączenie cytarabiny (ara-C) z antracyklinami, takimi jak daunorubicyna czy idarubicyna. W leczeniu celowanym wykorzystuje się midostaurynę u pacjentów z mutacją FLT3, oraz inhibitory IDH1/IDH2 jak iwosydenib i enasydenib.
Przełomem w leczeniu AML jest skojarzenie azacytydyny z wentoklaksem – inhibitorem BCL-2. Ta kombinacja wykazuje wysoką skuteczność u pacjentów starszych, niekwalifikujących się do intensywnej chemioterapii. Venetoklaks w dawce 400 mg doustnie raz dziennie w skojarzeniu z azacytydyną daje odpowiedź porównywalną z intensywną chemioterapią.
W leczeniu przewlekłej białaczki mielomonocytowej oprócz azacytydyny stosuje się hydroksykarbamid w przypadkach z cechami mieloproliferacyjnymi, oraz allogeniczne przeszczepienie komórek krwiotwórczych u młodszych pacjentów w dobrym stanie ogólnym.
Działania niepożądane i profil bezpieczeństwa
Toksyczność hematologiczna
Najczęstszymi działaniami niepożądanymi azacytydyny są zaburzenia hematologiczne, występujące u 71,4% pacjentów. Obejmują one:
- Trombocytopenię – zmniejszenie liczby płytek krwi zwiększające ryzyko krwawień
- Neutropenię – obniżenie liczby neutrofilów prowadzące do zwiększonego ryzyka infekcji
- Leukopenię – zmniejszenie całkowitej liczby białych krwinek
- Niedokrwistość – obniżenie liczby czerwonych krwinek powodujące zmęczenie i bladość
Te działania niepożądane są zazwyczaj stopnia 3-4 według skali WHO i występują najczęściej podczas pierwszych dwóch cykli leczenia.
Działania niepożądane żołądkowo-jelitowe
Zaburzenia żołądkowo-jelitowe dotykają 60,6% pacjentów i obejmują nudności, wymioty, biegunkę, zaparcia oraz ból brzucha. Są to zazwyczaj działania niepożądane stopnia 1-2, które można kontrolować poprzez odpowiednią premedykację i leczenie objawowe.
Reakcje w miejscu podania
Odczyny w miejscu wstrzyknięcia występują u 77,1% pacjentów i obejmują rumień, ból, stan zapalny, świąd oraz reakcje skórne. Większość tych reakcji ma łagodny charakter i występuje podczas pierwszych dwóch cykli, zmniejszając się w następnych cyklach.
Zakażenia
Ze względu na mielosupresyjne działanie azacytydyny, u pacjentów zwiększa się ryzyko zakażeń. Mogą wystąpić poważne infekcje, takie jak posocznica neutropeniczna czy zapalenie płuc, które w niektórych przypadkach mogą być śmiertelne.
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Przeciwwskazania bezwzględne
- Nadwrażliwość na azacytydynę lub którykolwiek ze składników leku
- Zaawansowane nowotwory złośliwe wątroby
- Okres karmienia piersią
Szczególne grupy pacjentów
Pacjenci z niewydolnością nerek: Azacytydyna może być podawana bez dostosowania dawki początkowej, jednak wymaga ścisłego monitorowania ze względu na nerkową eliminację leku i jego metabolitów.
Pacjenci z niewydolnością wątroby: Nie przeprowadzono formalnych badań u pacjentów z niewydolnością wątroby. Pacjenci z ciężką niewydolnością wątroby wymagają uważnej obserwacji pod kątem wystąpienia działań niepożądanych.
Pacjenci w podeszłym wieku: Nie wymaga się specjalnego dostosowania dawki, jednak ze względu na większe prawdopodobieństwo występowania zmniejszonej czynności nerek, zaleca się kontrolowanie funkcji nerek.
Ciąża i płodność
Azacytydyna nie jest zalecana w okresie ciąży, szczególnie w pierwszym trymestrze, ze względu na potencjalne działanie teratogenne wykazane w badaniach na zwierzętach. Kobiety w wieku rozrodczym i mężczyźni muszą stosować skuteczną antykoncepcję w trakcie leczenia i przez 3 miesiące po jego zakończeniu.
Monitorowanie leczenia
Badania przed rozpoczęciem terapii
- Pełna morfologia krwi z rozmazem
- Próby czynnościowe wątroby
- Stężenie kreatyniny w surowicy
- Stężenie dwuwęglanów w surowicy
- Badanie cytogenetyczne szpiku kostnego
Monitorowanie w trakcie leczenia
Przed każdym cyklem leczenia należy wykonać pełną morfologię krwi oraz ocenić funkcję nerek i wątroby. W przypadku wystąpienia toksyczności hematologicznej może być konieczne opóźnienie kolejnego cyklu do czasu regeneracji parametrów krwi.
Parametr |
Częstotliwość kontroli |
Uwagi |
Morfologia krwi |
Przed każdym cyklem |
Minimum co 28 dni |
Kreatynina |
Przed każdym cyklem |
Kontrola funkcji nerek |
Próby wątrobowe |
Przed każdym cyklem |
AST, ALT, bilirubina |
Dwuwęglany |
Przed każdym cyklem |
Wykrywanie kwasicy kanalikowej |
Interakcje lekowe
Azacytydyna charakteryzuje się niskim potencjałem interakcji lekowych ze względu na unikalny profil metaboliczny. Nie uczestniczą w jej metabolizmie główne enzymy biotransformacji leków, co minimalizuje ryzyko interakcji farmakokinetycznych.
Należy jednak zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu:
- Leków mielosupresyjnych – zwiększone ryzyko supresji szpiku kostnego
- Leków nefrotoksycznych – potęgowanie uszkodzenia nerek (aminoglikozydy, cisplatyna)
- Leków hepatotoksycznych – zwiększone ryzyko uszkodzenia wątroby
- Leków immunosupresyjnych – nasilenie immunosupresji
Skuteczność kliniczną i badania
Badania w zespołach mielodysplastycznych
Kluczowe badanie AZA PH GL 2003 CL 001 wykazało przewagę azacytydyny nad konwencjonalnymi metodami leczenia. Mediana czasu przeżycia wynosiła 24,46 miesiąca w grupie azacytydyny wobec 15,02 miesiąca w grupie kontrolnej (p = 0,0001). Dwuletni czas przeżycia osiągnęło 50,8% pacjentów otrzymujących azacytydynę wobec 26,2% w grupie kontrolnej.
Leczenie podtrzymujące w AML
Przełomowe badanie QUAZAR AML-001 udowodniło skuteczność doustnej azacytydyny w leczeniu podtrzymującym. Mediana przeżycia całkowitego wynosiła 24,7 miesiąca w grupie azacytydyny wobec 14,8 miesiąca w grupie placebo, co stanowi wydłużenie o prawie 10 miesięcy.
Niezależność od przetoczeń
W badaniach klinicznych 45% pacjentów zależnych od przetoczeń czerwonych krwinek uniezależniło się od nich podczas leczenia azacytydyną, w porównaniu z 11,4% w grupie kontrolnej. Mediana czasu trwania niezależności od przetoczeń wynosiła 13 miesięcy.
Czy azacytydyna może wyleczyć nowotwory krwi?
Azacytydyna rzadko prowadzi do całkowitego wyleczenia, ale znacząco wydłuża czas przeżycia i poprawia jakość życia pacjentów. W przypadku doustnej formy stosowanej w leczeniu podtrzymującym AML, lek może nawet prowadzić do wyleczenia u niektórych pacjentów, mimo braku przeszczepienia szpiku kostnego.
Jak długo trwa leczenie azacytydyną?
Standardowo zaleca się podawanie minimum 6 cykli leczenia, jednak terapię kontynuuje się tak długo, jak pacjent odnosi z niej korzyści lub do progresji choroby. Niektórzy pacjenci otrzymują leczenie przez wiele miesięcy lub nawet lat.
Czy można prowadzić normalne życie podczas leczenia?
Doustna forma azacytydyny umożliwia leczenie ambulatoryjne bez konieczności hospitalizacji. Pacjenci mogą prowadzić względnie normalne życie, unikając jedynie sytuacji zwiększających ryzyko infekcji ze względu na obniżoną odporność.
Jakie są najpoważniejsze działania niepożądane?
Najpoważniejszymi działaniami niepożądanymi są mielosupresja prowadząca do neutropenii, trombocytopenii i niedokrwistości, co zwiększa ryzyko infekcji, krwawień i niedotlenienia tkanek. Mogą również wystąpić poważne infekcje, w tym posocznica neutropeniczna.
Czy azacytydyna wpływa na płodność?
Tak, azacytydyna może wpływać na płodność zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. Mężczyznom zaleca się rozważenie zdeponowania nasienia przed rozpoczęciem leczenia. Obie płcie muszą stosować skuteczną antykoncepcję podczas terapii i przez 3 miesiące po jej zakończeniu.
Co to znaczy, że lek działa poprzez hipometylację DNA?
Hipometylacja DNA to proces, w którym azacytydyna usuwa grupy metylowe z cytozyny w DNA. Te grupy metylowe często wyciszają geny supresorowe nowotworów. Usuwając je, azacytydyna może przywrócić działanie genów, które pomagają kontrolować wzrost komórek i zapobiegać nowotworom.
Czy można łączyć azacytydynę z innymi lekami przeciwnowotworowymi?
Tak, azacytydynę często łączy się z innymi lekami. Szczególnie skuteczne jest skojarzenie z wentoklaksem w leczeniu AML u pacjentów starszych. Decyzję o terapii skojarzonej zawsze podejmuje lekarz hematolog na podstawie indywidualnej sytuacji pacjenta.
Jak często trzeba wykonywać badania kontrolne?
Przed każdym cyklem leczenia (co 28 dni) należy wykonać morfologię krwi, badania funkcji nerek i wątroby. W przypadku wystąpienia działań niepożądanych kontrole mogą być częstsze. Regularne monitorowanie jest kluczowe dla bezpiecznego prowadzenia terapii.
Bibliografia
- DiNardo CD, Jonas BA, Pullarkat V, Thirman MJ, Garcia JS, Wei AH, Konopleva M, Döhner H, Letai A, Fenaux P, Koller E, Havelange V, Leber B, Esteve J, Wang J, Pejsa V, Hájek R, Porkka K, Illés Á, Lavie D, Lemoli RM, Yamamoto K, Yoon SS, Jang JH, Yeh SP, Turgut M, Hong WJ, Zhou Y, Potluri J, Pratz KW. Azacitidine and Venetoclax in Previously Untreated Acute Myeloid Leukemia. N Engl J Med. 2020;383(7):617-629. DOI: 10.1056/NEJMoa2012971 PMID: 32786187
- Musto P, Maurillo L, Spagnoli A, Gozzini A, Rivellini F, Lunghi M, Villani O, Aloe-Spiriti MA, Venditti A, Santini V; Ad Hoc Italian Cooperative Study Group on Azacitidine in Myelodysplastic Syndromes Acute Leukemias. Azacitidine for the treatment of lower risk myelodysplastic syndromes: a retrospective study of 74 patients enrolled in an Italian named patient program. Cancer. 2010;116(6):1485-94. DOI: 10.1002/cncr.24894 PMID: 20151429