Antytrombina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Antytrombina – lek o działaniu przeciwzakrzepowym. Mechanizm działania antytrombiny polega na tworzeniu się kowalencyjnych wiązań pomiędzy antytrombiną i centrum aktywnym proteazy serynowej, co w konsekwencji działa przeciwzakrzepowo. Wskazaniem do stosowania leku jest profilaktyka i leczenie powikłań zakrzepowo-zatorowych, takich jak wrodzony niedobór antytrombiny oraz nabyty niedobór antytrombiny.
Antytrombina dostępna jest w postaci proszku i rozpuszczalnika do sporządzania roztworu do infuzji. Dokładne dawkowanie zależy od ciężkości przebiegu choroby oraz stanu klinicznego pacjenta.
Możliwe działania niepożądane: reakcje alergiczno-anafilaktycznie objawiające się uczuciem chłodu, dusznością, obrzękiem, nadciśnieniem, wysypką, zaczerwienieniem, tachykardią, uczuciem bólu w klatce piersiowej, gorączką, bólem głowy, mdłościami i wymiotami.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Antytrombina – kompleksowy przewodnik dla pacjentów
Antytrombina to jedno z najważniejszych białek odpowiedzialnych za kontrolę krzepnięcia krwi w naszym organizmie. Ta niewielka cząsteczka pełni kluczową rolę w zapobieganiu powstawaniu groźnych zakrzepów, które mogą zagrażać życiu. Niedobór antytrombiny, zarówno wrodzony jak i nabyty, znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, co wymaga właściwej diagnostyki i odpowiedniego leczenia. Zrozumienie działania antytrombiny oraz jej roli w organizmie jest szczególnie istotne dla pacjentów, którzy mogą być narażeni na zaburzenia krzepnięcia krwi.
Czym jest antytrombina
Antytrombina jest jednołańcuchową glikoproteiną syntetyzowaną głównie w wątrobie oraz w mniejszym stopniu w wyściółce naczyń krwionośnych (śródbłonku), megakariocytach i trombocytach. Należy do tzw. inhibitorów proteaz serynowych. To białko o masie około 58 kDa składa się z 432 aminokwasów i jest uważane za najważniejszy naturalny inhibitor procesu krzepnięcia krwi.
Antytrombina zawiera dwie czynnościowo ważne domeny: pierwsza tworzy trwały kompleks blokujący z trombiną, druga wchodzi w interakcję z heparyną i podobnymi substancjami, co wzmaga inhibicję trombiny. Ta unikalna budowa pozwala białku na bardzo skuteczne hamowanie kluczowych czynników krzepnięcia.
Prawidłowe stężenie antytrombiny III w osoczu człowieka wynosi 20 – 29 IU/ml (czyli 20 – 50 mg/dl, dla 37°C), a jej aktywność 75 – 150%. U noworodków stężenie AT III jest o około 50% niższe. Warto dodać, że u kobiet w ciąży wartości antytrombiny są również fizjologicznie obniżone.
Mechanizm działania antytrombiny
Antytrombina działa jako naturalny „hamulec” w systemie krzepnięcia krwi. Regulowanie pracy układu krzepnięcia z udziałem antytrombiny zapobiega powstawaniu groźnych dla życia zakrzepów. Proces ten jest niezwykle ważny, ponieważ zapobiega niepotrzebnemu krzepnięciu krwi w naczyniach.
Działanie na czynniki krzepnięcia
Antykoagulacyjna aktywność antytrombiny związana jest z inaktywacją trombiny oraz aktywnego czynnika X oraz w mniejszym stopniu czynnika IXa, Xia i XIIa. Dodatkowo jest inhibitorem czynnika VIIa związanego z czynnikiem tkankowym.
ATIII neutralizuje aktywne czynniki krzepnięcia: XIa, IXa, VIIa, Xa i przede wszystkim samą trombinę poprzez tworzenie kompleksu pomiędzy miejscem aktywnym enzymu a reaktywnym centrum antytrombiny w stosunku 1:1. Powstały kompleks trombina-antytrombina (TAT) powoduje zahamowanie właściwości proteolitycznych trombiny.
Współpraca z heparyną
Jedną z najważniejszych właściwości antytrombiny jest jej zdolność do współpracy z heparyną. Jej aktywność znacząco wzrasta pod wpływem heparyny (i odwrotnie). Dzięki heparynie wydajność tworzenia kompleksu (1:1) pomiędzy antytrombiną a II czynnikiem krzepnięcia (trombiną) wzrasta tysiąckrotnie!
Heparyna przyłącza się do specyficznej sekwencji pentasacharydowej w cząsteczce antytrombiny, powodując zmianę konformacyjną, która znacząco (od 500 do 1000 razy) przyspiesza jej zdolność do inaktywacji serynowych proteaz. Ta synergistyczna współpraca tłumaczy, dlaczego heparyna jest tak skutecznym lekiem przeciwkrzepliwym.
Rodzaje niedoboru antytrombiny
Niedobór antytrombiny może mieć charakter wrodzony lub nabyty. Oba typy znacząco zwiększają ryzyko wystąpienia zakrzepicy żylnej.
Niedobór wrodzony
Wrodzony niedobór antytrombiny jest uwarunkowany genetyczne i występuje u 1:5000 osób. Objawy choroby w postaci nawracającej zakrzepicy żylnej pojawiają się przed 40 rokiem życia.
Wrodzony niedobór antytrombiny występuje w dwóch postaciach:
- Typ I (niedobór ilościowy) – występuje najczęściej i jest związany ze zmniejszonym stężeniem antytrombiny o ponad 50%
- Typ II (niedobór jakościowy) – wynika z utraty funkcji przez antytrombinę w wyniku punktowej mutacji. W wynikach badań ten typ niedoboru objawia się prawidłowym stężeniem antytrombiny, ale z jej obniżoną aktywnością
U osoby z jednym uszkodzonym genem i jednym prawidłowym (heterozygota) zaburzenia krzepnięcia ujawniają się zwykle pomiędzy 20 i 30 rokiem życia.
Niedobór nabyty
Niedobór nabyty może wystąpić w przebiegu wielu zaburzeń klinicznych. Do najczęstszych przyczyn należą:
- Choroby wątroby – marskość, zapalenie wątroby, toksyczne uszkodzenie wątroby
- Choroby nerek – zespół nerczycowy, przewlekła niewydolność nerek
- Stany zwiększonego zużycia antytrombiny – sepsa, DIC (zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego)
- Leczenie heparyną – długotrwałe stosowanie heparyny może prowadzić do spadku poziomu antytrombiny
- Hormony – stosowanie estrogenów, doustnej antykoncepcji
- Ciąża – fizjologiczne obniżenie poziomu antytrombiny
- Rozległe zabiegi operacyjne
- Nowotwory złośliwe
Diagnostyka niedoboru antytrombiny
Wskazania do badania
Badanie aktywności (lub stężenia) antytrombiny zleca się wraz z innymi badaniami koagulologicznymi (takimi jak białko C, białko S i antykoagulant toczniowy) wykonywanymi w celu zdiagnozowania przyczyny nawracającej zakrzepicy żylnej.
Badanie antytrombiny wykonuje się w następujących sytuacjach:
- Wystąpienie zakrzepicy żylnej bez wyraźnej przyczyny, szczególnie u młodych osób
- Nawracające epizody zakrzepicy żylnej
- Obciążenie rodzinne w kierunku zakrzepicy
- Zakrzepica w nietypowej lokalizacji
- Oporność na leczenie heparyną
- Badania przesiewowe przed zabiegami o wysokim ryzyku zakrzepowym
Rodzaje badań
Badaniem pierwszego rzutu jest oznaczenie aktywności antytrombiny. Badanie to ocenia jej funkcję i może służyć jako test przesiewowy w diagnostyce jej niedoborów. Oznaczenie stężenia antytrombiny wykonuje się tylko w przypadku, gdy jej aktywność jest niska.
Przygotowanie do badania
Badanie antytrombiny nie może być przeprowadzane w czasie leczenia heparyną, ponieważ może mieć znaczący wpływ na wynik badania. Zaleca się wykonanie badania przed rozpoczęciem leczenia lub po dziesięciu dniach od jego zakończenia.
Zalecenia przed badaniem:
- Badanie na czczo (8-12 godzin po ostatnim posiłku)
- Pobranie krwi rano (między 6:30 a 10:30)
- Unikanie stresu i intensywnego wysiłku fizycznego
- Przerwanie leczenia heparyną (jeśli to możliwe)
Interpretacja wyników
Na ogół uznaje się, że stężenie antytrombiny powinno mieścić się w granicach: 0,19-0,31 g/l przy aktywności 80-120%. Jednak wartości referencyjne mogą się różnić między laboratoriami, dlatego wyniki zawsze powinny być interpretowane przez specjalistę.
Interpretacja wyników:
Typ niedoboru |
Aktywność AT |
Stężenie AT |
Charakterystyka |
Typ I |
Obniżona |
Obniżone |
Niedobór ilościowy |
Typ II |
Obniżona |
Prawidłowe |
Niedobór jakościowy |
Prawidłowy |
80-120% |
0,19-0,31 g/l |
Norma |
Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa a niedobór antytrombiny
Niedobór antytrombiny został opisany już w 1965 roku. Związany jest z najwyższym ryzykiem rozwoju żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej (ŻChZZ) w porównaniu z pozostałymi inhibitorami, a ryzyko to wzrasta wraz z wiekiem.
Objawy zakrzepicy żylnej
Zakrzepica żył głębokich może objawiać się:
- Ból i obrzęk kończyny – najczęściej jednostronny
- Zaczerwienienie skóry nad miejscem zakrzepu
- Uczucie ciepła w okolicy zakrzepu
- Bolesność przy ucisku mięśni łydki
- Ograniczenie ruchomości kończyny
Powikłania
Najgroźniejszym powikłaniem zakrzepicy żył głębokich jest zatorowość płucna, która może objawiać się:
- Nagłą dusznością
- Bólem w klatce piersiowej
- Suchym kaszlem, niekiedy z krwiopluciami
- Przyspieszonym tętnem
- Zasinieniem skóry
Leczenie farmakologiczne niedoboru antytrombiny
Leczenie ostrej zakrzepicy
W przypadku wystąpienia ostrej zakrzepicy u pacjentów z niedoborem antytrombiny stosuje się standardowe leczenie przeciwkrzepliwe, jednak z pewnymi modyfikacjami:
Heparyny niefrakcjonowane i drobnocząsteczkowe:
- Enoksaparyna (Clexane) – 1 mg/kg mc. podskórnie co 12 godzin
- Dalteparyna (Fragmin) – 100 j.m./kg mc. podskórnie co 12 godzin
- Nadroparyna (Fraxiparine) – 85 j.m./kg mc. podskórnie co 12 godzin
Pacjenci z niedoborem antytrombiny mogą wykazywać oporność na leczenie heparyną niefrakcjonowaną i drobnocząsteczkową, ponieważ działanie przeciwkrzepliwe heparyny jest zależne od obecności antytrombiny. Aby osiągnąć efekt terapeutyczny należy w takich przypadkach zwiększyć dawkę leku.
Doustne antykoagulanty:
- Acenokumarol (Syncumar)
- Warfaryna (Warfin)
- Nowe doustne antykoagulanty (NOAC): dabigatran (Pradaxa), riwaroksaban (Xarelto), apiksaban (Eliquis)
Koncentraty antytrombiny
W przypadkach ciężkiego niedoboru antytrombiny można stosować koncentraty tej substancji:
Dostępne preparaty:
- Antithrombin III NF Takeda – koncentrat antytrombiny ludzkiej pochodzącej z osocza
- Antytrombina alfa – rekombinowana antytrombina ludzka
Przeciętna dawka początkowa w niedoborze wrodzonym wynosi 30-50 j.m. antytrombiny/kg mc. Następnie, wielkość dawki, częstotliwość podawania i długość okresu leczenia zależy od wyników badań i stanu klinicznego pacjenta.
Sposób obliczania dawki: Wymagana ilość antytrombiny (j.m.) = masa ciała (kg) × (poziom docelowy – obecna aktywność antytrombiny [%]) × 0,5
Leczenie długoterminowe
Profilaktyka pierwotna:
- U pacjentów z wrodzonym niedoborem antytrombiny bez przebytej zakrzepicy stosuje się profilaktykę w sytuacjach wysokiego ryzyka (zabiegi operacyjne, ciąża, długotrwałe unieruchomienie)
Profilaktyka wtórna:
- Po przebytej zakrzepicy pacjenci z niedoborem antytrombiny zazwyczaj wymagają długoterminowego leczenia przeciwkrzepliwego
Interakcje lekowe i ostrzeżenia
Najistotniejszą klinicznie interakcją antytrombiny jest jej jednoczesne stosowanie z heparyną. Uzupełnianie poziomu antytrombiny podczas równoczesnego podawania heparyny w dawce terapeutycznej powoduje wyraźny wzrost ryzyka krwawienia.
Ważne interakcje:
- Heparyna – znaczne zwiększenie ryzyka krwawienia
- Antykoagulanty doustne – addytywne działanie przeciwkrzepliwe
- Leki przeciwpłytkowe – zwiększone ryzyko krwawienia
- Alkohol – może nasilać powikłania krwotoczne
Monitorowanie leczenia
Parametry do kontroli
Durante terapii niezbędne jest regularne monitorowanie:
- Aktywność antytrombiny – kontrola skuteczności suplementacji
- APTT (czas częściowej tromboplastyny po aktywacji) – kontrola działania heparyny
- INR (międzynarodowy współczynnik znormalizowany) – kontrola antykoagulantów doustnych
- Morfologia krwi – kontrola liczby płytek krwi
- Objawy krwawienia – obserwacja kliniczna
Częstotliwość kontroli
- W ostrym okresie – codziennie lub co drugi dzień
- W leczeniu przewlekłym – co 4-6 tygodni
- Przed zabiegami – na 1-2 dni przed planowanym zabiegiem
Postępowanie w ciąży
Ciąża stanowi szczególne wyzwanie u kobiet z niedoborem antytrombiny ze względu na fizjologiczne obniżenie poziomu tego białka oraz zwiększone ryzyko zakrzepowe.
Zalecenia w ciąży:
- Regularne monitorowanie poziomu antytrombiny
- Profilaktyka heparynami drobnocząsteczkowymi
- Rozważenie suplementacji koncentratami antytrombiny
- Szczególna opieka podczas porodu i połogu
Czy niedobór antytrombiny jest dziedziczny?
Tak, wrodzony niedobór antytrombiny jest chorobą genetyczną dziedziczoną w sposób autosomalny dominujący. Oznacza to, że jeśli jeden z rodziców ma tę mutację, istnieje 50% prawdopodobieństwo, że dziecko ją odziedziczy.
Czy niedobór antytrombiny można wyleczyć?
Wrodzonego niedoboru antytrombiny nie można wyleczyć, ale można go skutecznie kontrolować poprzez odpowiednie leczenie przeciwkrzepliwe i unikanie czynników ryzyka zakrzepicy. Nabyty niedobór często można skorygować poprzez leczenie choroby podstawowej.
Jakie są objawy niedoboru antytrombiny?
Niedobór antytrombiny sam w sobie nie daje objawów. Objawy pojawiają się dopiero, gdy dojdzie do zakrzepicy żylnej – wtedy mogą wystąpić obrzęk kończyny, ból, zaczerwienienie skóry i ograniczenie ruchomości.
Czy przy niedoborze antytrombiny można uprawiać sport?
Umiarkowana aktywność fizyczna jest zazwyczaj zalecana, ponieważ poprawia krążenie krwi. Należy jednak unikać sportów kontaktowych ze względą na zwiększone ryzyko krwawienia podczas leczenia przeciwkrzepliwego. Decyzję o rodzaju aktywności powinien podjąć lekarz.
Jakie badania należy wykonywać regularnie?
Pacjenci z niedoborem antytrombiny powinni regularnie kontrolować aktywność antytrombiny, morfologię krwi, parametry krzepnięcia (APTT, INR) oraz funkcje wątroby i nerek. Częstotliwość badań zależy od stosowanego leczenia.
Czy niedobór antytrombiny wpływa na ciążę?
Niedobór antytrombiny zwiększa ryzyko powikłań zakrzepowych w ciąży, może też zwiększać ryzyko poronień. Kobiety z tym niedoborem wymagają szczególnej opieki ginekologicznej i hematologicznej podczas ciąży.
Jakie są przeciwwskazania do stosowania koncentratów antytrombiny?
Głównym przeciwwskazaniem jest uczulenie na składniki preparatu. W przypadku koncentratów pochodzących z osocza przeciwwskazaniem może być także trombocytopenia poheparynowa w wywiadzie.
Czy można prowadzić normalne życie z niedoborem antytrombiny?
Tak, przy odpowiednim leczeniu i przestrzeganiu zaleceń lekarskich większość pacjentów z niedoborem antytrombiny może prowadzić normalne, aktywne życie. Ważne jest regularne przyjmowanie leków, unikanie długotrwałego unieruchomienia i regularne kontrole lekarskie.
Bibliografia
- Bravo-Pérez C, Vicente V, Corral J. Management of antithrombin deficiency: an update for clinicians. Expert Rev Hematol. 2019;12(6):397-405. DOI: 10.1080/17474086.2019.1611424 PMID: 31116611
- Zhang X, Guo F, Wang Q, Bai W, Zhao A. Management of heparin resistance due to antithrombin deficiency in a Chinese pregnant woman: a case report. J Int Med Res. 2021;49(11):03000605211058355. DOI: 10.1177/03000605211058355 PMID: 34851773 PMC: PMC8647273