Abirateron – przełomowa substancja czynna w walce z rakiem prostaty
Abirateron to nowoczesna substancja czynna, która zrewolucjonizowała leczenie raka gruczołu krokowego. Wprowadzony do praktyki klinicznej w 2011 roku, ten innowacyjny lek stanowi przełom w terapii hormonalnej nowotworów prostaty, oferując nadzieję pacjentom z zaawansowanymi postaciami choroby. Substancja działa poprzez precyzyjne hamowanie kluczowego enzymu odpowiedzialnego za produkcję męskich hormonów, które napędzają rozwój komórek nowotworowych. Dzięki unikalnemu mechanizmowi działania, abirateron może skutecznie blokować wytwarzanie androgenów nie tylko w jądrach, ale także w nadnerczach i samej tkance nowotworowej prostaty. Lek ten, stosowany zawsze w połączeniu z kortykosteroidami, wykazuje udowodnioną skuteczność w wydłużaniu życia pacjentów i poprawie jakości ich funkcjonowania. Badania kliniczne potwierdziły, że może zmniejszać ryzyko zgonu nawet o 40% u mężczyzn z zaawansowanym rakiem prostaty, co czyni go jednym z najważniejszych osiągnięć współczesnej onkologii.
Charakterystyka i pochodzenie abirateronu
Abirateron, znany chemicznie jako octan abirateronu, został opatentowany przez trzech brytyjskich naukowców: Mike’a Jarmana, Elaine Barrie oraz Gerry’ego Pottera w 1993 roku w Londynie. Prawo do komercjalizacji tej substancji otrzymała początkowo brytyjska firma specjalizująca się w opiece zdrowotnej, która następnie udzieliła licencji firmie Cougar Biotechnology. W 2009 roku Cougar został przejęty przez koncern Johnson & Johnson.
Substancja czynna otrzymała oficjalne zatwierdzenie do użytku medycznego przez Europejską Agencję Medyczną (EMA) 5 września 2011 roku, natomiast amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA) wyraziła zgodę nieco wcześniej – 28 kwietnia 2011 roku. W Polsce abirateron jest dostępny pod różnymi nazwami handlowymi, między innymi jako Zytiga, Abirateron Zentiva, Abirateron STADA czy Abirateron Teva.
Mechanizm działania – jak abirateron wpływa na organizm
Abirateron jest wybiórczym inhibitorem cytochromu P450 C17 (CYP17A1), enzymu posiadającego podwójną aktywność: 17α-hydroksylazy i C17,20-liazy. Ten kluczowy enzym odgrywa niezbędną rolę w biosyntezie androgenów w trzech głównych miejscach: jądrach, nadnerczach oraz komórkach raka gruczołu krokowego.
CYP17 jest katalizatorem przemiany pregnenolonu i progesteronu do prekursorów testosteronu – DHEA (dehydroepiandrosteronu) i androstendionu. Abirateron hamuje te procesy biochemiczne, co prowadzi do dramatycznego zmniejszenia syntezy testosteronu i jego aktywnego metabolitu – 5-α-dihydrotestosteronu (DHT), który jest głównym czynnikiem pobudzającym proliferację komórek nowotworowych prostaty.
Przewaga nad konwencjonalną terapią hormonalną
Tradycyjne metody terapii hormonalnej, takie jak:
- Analogi LHRH (gonadoliberyny)
- Orchidektomia (chirurgiczne usunięcie jąder)
- Antyandrogeny pierwszej generacji
działają głównie na poziomie jąder, nie wpływając na produkcję androgenów w nadnerczach czy tkance nowotworowej. Abirateron przełamuje to ograniczenie, oferując kompleksową blokadę wszystkich źródeł produkcji męskich hormonów w organizmie.
Wskazania do stosowania abirateronu
Abirateron ma ściśle określone wskazania medyczne i jest stosowany wyłącznie u dorosłych mężczyzn w następujących sytuacjach klinicznych:
Hormonowrażliwy rak gruczołu krokowego z przerzutami (mHSPC)
- Leczenie nowo rozpoznanego hormonowrażliwego raka prostaty wysokiego ryzyka z przerzutami
- Stosowany w skojarzeniu z terapią supresji androgenowej (ADT) oraz prednizonem/prednizolonem
Oporny na kastrację rak gruczołu krokowego z przerzutami (mCRPC)
- U pacjentów bez objawów lub z objawami o niewielkim nasileniu po niepowodzeniu terapii supresji androgenowej
- U chorych, u których zastosowanie chemioterapii nie jest jeszcze wskazane klinicznie
- U mężczyzn z progresją choroby w trakcie lub po chemioterapii zawierającej docetaksel
Dawkowanie i sposób podawania
Zalecana dawka dzienna: 1000 mg (4 tabletki po 250 mg lub 2 tabletki po 500 mg) podawana jednorazowo raz na dobę.
Kluczowe zasady przyjmowania:
- Lek należy przyjmować na pusty żołądek – co najmniej 2 godziny po posiłku
- Po przyjęciu leku nie należy spożywać posiłków przez co najmniej 1 godzinę
- Tabletki należy połykać w całości, popijając wodą (nie należy ich rozkruszać)
- Pokarm może zwiększyć wchłanianie abirateronu nawet 10-17-krotnie, co zwiększa ryzyko działań niepożądanych
Leczenie skojarzone z kortykosteroidami
Abirateron zawsze stosuje się w połączeniu z prednizonem lub prednizolonem:
- W leczeniu mHSPC: prednizon/prednizolon 5 mg/dobę
- W leczeniu mCRPC: prednizon/prednizolon 10 mg/dobę
Farmakokinetyka – jak organizm radzi sobie z abirateronem
Po doustnym podaniu na czczo maksymalne stężenie abirateronu w osoczu (Tmax) osiągane jest po około 2 godzinach. Substancja bardzo silnie wiąże się z białkami osocza (99,8%) i wykazuje znaczną dystrybucję do tkanek obwodowych.
Abirateron podlega intensywnemu metabolizmowi w wątrobie, głównie poprzez:
- Sulfuryzację (tworzenie siarczanu abirateronu)
- Hydroksylację
- Utlenianie
Okres półtrwania wynosi około 15 godzin. Lek ulega wydalaniu głównie z kałem (około 88%) i w mniejszym stopniu z moczem (około 5%).
Parametr farmakokinetyczny |
Wartość |
Tmax (czas osiągnięcia maksymalnego stężenia) |
~2 godziny |
Wiązanie z białkami osocza |
99,8% |
Okres półtrwania |
~15 godzin |
Wydalanie z kałem |
~88% |
Wydalanie z moczem |
~5% |
Działania niepożądane i bezpieczeństwo stosowania
Stosowanie abirateronu może wiązać się z różnorodnymi działaniami niepożądanymi, które wynikają głównie z jego wpływu na gospodarkę hormonalną organizmu.
Najczęstsze działania niepożądane:
- Obrzęki nóg lub stóp (zatrzymanie płynów)
- Hipokaliemia (niskie stężenie potasu we krwi)
- Podwyższone wyniki testów czynnościowych wątroby
- Nadciśnienie tętnicze
- Zakażenia dróg moczowych
- Biegunka
- Zmęczenie i osłabienie
- Uderzenia gorąca
Poważne działania niepożądane (rzadkie):
- Ostra niewydolność wątroby
- Zaburzenia czynności nadnerczy
- Nieprawidłowy rytm serca (wydłużenie odstępu QT)
- Miopatia i rabdomioliza
- Niedokrwistość
Wpływ na układ mineralokortykosteroidowy
Hamowanie CYP17 przez abirateron prowadzi do zwiększenia wytwarzania mineralokortykosteroidów w nadnerczach, co może powodować:
- Nadciśnienie tętnicze (u 20,3% pacjentów w badaniach klinicznych)
- Hipokaliemię (u 10,4% pacjentów)
- Zastój płynów i obrzęki
Z tego powodu konieczne jest jednoczesne podawanie kortykosteroidów (prednizon/prednizolon), które hamują wydzielanie ACTH i zmniejszają częstość oraz nasilenie tych działań niepożądanych.
Monitorowanie pacjentów podczas terapii
Bezpieczne stosowanie abirateronu wymaga regularnego monitorowania stanu zdrowia pacjenta:
Badania laboratoryjne:
- Aktywność aminotransferaz (ALT, AST) przed rozpoczęciem leczenia, następnie co 2 tygodnie przez pierwsze 3 miesiące, a potem co miesiąc
- Stężenie potasu w surowicy – kontrola miesięczna (poziom powinien być ≥4,0 mM)
Ocena kliniczna:
- Ciśnienie tętnicze – pomiar co miesiąc
- Ocena zastoju płynów (przyrost masy ciała, obrzęki)
- U pacjentów z ryzykiem zastoinowej niewydolności serca – badania co 2 tygodnie przez pierwsze 3 miesiące
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Nadwrażliwość na abirateron lub którykolwiek składnik preparatu
- Ciężkie zaburzenia czynności wątroby (klasa C według skali Child-Pugh)
- Stosowanie u kobiet (szczególnie w ciąży – lek może wyrządzić szkodę płodowi)
Szczególna ostrożność wymagana u pacjentów z:
- Chorobami układu sercowo-naczyniowego
- Niewydolnością serca lub historią problemów kardiologicznych
- Zaburzeniami czynności wątroby
- Zaburzeniami czynności nerek
- Cukrzycą (konieczne częstsze monitorowanie poziomu glukozy)
Leczenie farmakologiczne raka prostaty – przegląd substancji czynnych
Abirateron stanowi jeden z elementów współczesnej farmakoterapii raka gruczołu krokowego. W Polsce dostępne są różne grupy leków stosowanych w zależności od stadium choroby:
Analogi LHRH (agonisty gonadoliberyny):
- Leuprorelina (Eligard, Lupron) – zastrzyki co 1, 3 lub 6 miesięcy
- Gozerelina (Zoladex) – implant podskórny co 1 lub 3 miesiące
- Tryptorelin (Decapeptyl) – iniekcje co 1 lub 3 miesiące
- Buserelina (Suprefact) – w postaci iniekcji lub sprayu donosowego
Antagoniści LHRH:
- Degarelix (Firmagon) – iniekcje co miesiąc, szybsze osiągnięcie kastracyjnego poziomu testosteronu
Antyandrogeny nowej generacji:
- Enzalutamid (Xtandi) – antagonista receptora androgenowego
- Apalutamid (Erleada) – stosowany w raku niepoddającym się kastracji bez przerzutów
- Darolutamid (Nubeqa) – najnowszy z grupy, z dobrym profilem bezpieczeństwa
Inhibitory biosyntezy androgenów:
- Abirateron (Zytiga, Abirateron Zentiva) – opisywany w niniejszym artykule
Antyandrogeny pierwszej generacji:
- Bikalutamid (Casodex) – często stosowany w monoterapii
- Flutamid – rzadziej używany ze względu na hepatotoksyczność
- Nilutamid – ograniczone zastosowanie
Chemioterapia:
- Docetaksel (Taxotere) – cytostatyk pierwszego wyboru w mCRPC
- Kabazitaksel (Jevtana) – po niepowodzeniu leczenia docetakselem
Terapie celowane i innowacyjne:
- Ra-223 chlorek (Xofigo) – radiofarmaceutyk do przerzutów kostnych
- Inhibitory PARP w skojarzeniu z abirateronem (np. niraparib + abirateron jako Akeega)
Efektywność kliniczna – wyniki badań
Skuteczność abirateronu została potwierdzona w kilku przełomowych badaniach klinicznych III fazy:
Badanie LATITUDE
W tym międzynarodowym badaniu wzięło udział 1199 pacjentów z hormonowrażliwym przerzutowym rakiem prostaty wysokiego ryzyka. Wyniki wykazały:
- Obniżenie ryzyka zgonu o 38% w porównaniu z placebo
- Wydłużenie czasu przeżycia bez progresji z 14,8 miesiąca do 33 miesięcy
- 3-letnie przeżycie: 66% w grupie abirateronu vs 49% w grupie kontrolnej
Badanie STAMPEDE
Największe badanie pierwszego rzutu z użyciem abirateronu objęło 1917 pacjentów. Rezultaty:
- Obniżenie względnego ryzyka zgonu o 37%
- Poprawa przeżycia bez progresji o 71%
- 3-letnie przeżycie: 83% z abirateronem vs 76% bez abirateronu
- Zmniejszenie problemów kostnych o 55%
Interakcje z innymi lekami
Abirateron może wchodzić w interakcje z wieloma substancjami, co wymaga szczególnej uwagi:
Silne induktory CYP3A4 (zmniejszają skuteczność abirateronu):
- Fenytoina, karbamazepina
- Ryfampicyna, ryfabutyna
- Fenobarbital
- Ziele dziurawca zwyczajnego
Substraty CYP2D6 i CYP2C8:
- Abirateron może zwiększać stężenie tych leków w organizmie
- Konieczne może być zmniejszenie dawek leków metabolizowanych przez te enzymy
Leki wydłużające odstęp QT:
- Szczególna ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu z lekami przeciwarytmicznymi
- Metadon, moksyfloksacyna, leki przeciwpsychotyczne
Czy abirateron można stosować u wszystkich mężczyzn z rakiem prostaty?
Nie, abirateron ma ściśle określone wskazania. Stosuje się go głównie u mężczyzn z hormonowrażliwym rakiem prostaty z przerzutami wysokiego ryzyka oraz u pacjentów z rakiem opornym na kastrację. Decyzję o zastosowaniu tego leku zawsze podejmuje onkolog na podstawie dokładnej oceny stanu pacjenta.
Dlaczego abirateron trzeba przyjmować na pusty żołądek?
Pokarm dramatycznie zwiększa wchłanianie abirateronu – nawet 10-17 razy. Takie gwałtowne zwiększenie stężenia leku w organizmie może prowadzić do poważnych działań niepożądanych. Dlatego lek należy przyjmować co najmniej 2 godziny po posiłku i nie jeść przez godzinę po jego zażyciu.
Czy można przerwać stosowanie prednizonu podczas terapii abirateronem?
Absolutnie nie! Prednizon lub prednizolon są nieodłączną częścią terapii abirateronem. Kortykosteroidy zmniejszają ryzyko nadciśnienia, obrzęków i niskiego poziomu potasu we krwi. Przerwanie ich stosowania może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych.
Jak długo trwa leczenie abirateronem?
Czas leczenia zależy od odpowiedzi na terapię i tolerancji leku. Niektórzy pacjenci przyjmują abirateron przez kilka miesięcy, inni przez lata. Lekarz monitoruje skuteczność leczenia poprzez regularne badania PSA, obrazowe i ogólny stan zdrowia pacjenta.
Czy abirateron powoduje utratę włosów?
Utrata włosów nie jest częstym działaniem niepożądanym abirateronu, w przeciwieństwie do chemioterapii. Jednak ze względu na drastyczne obniżenie poziomu testosteronu, niektórzy mężczyźni mogą doświadczyć pewnego przerzedzenia włosów.
Czy można prowadzić samochód podczas przyjmowania abirateronu?
Abirateron zazwyczaj nie wpływa bezpośrednio na zdolność prowadzenia pojazdów. Jednak niektóre działania niepożądane, takie jak zmęczenie czy zawroty głowy, mogą wpływać na koncentrację. Pacjenci powinni ocenić swoją reakcję na lek przed prowadzeniem.
Co robić, jeśli zapomni się przyjąć dawkę?
Jeśli pacjent zapomni przyjąć dawkę dobową abirateronu i prednizonu, powinien wznowić leczenie zwyczajną dawką następnego dnia. Nie należy podwajać dawki, aby nadrobić pominięte przyjęcie leku.
Czy abirateron może wpływać na płodność?
Tak, abirateron może znacząco wpływać na płodność męską poprzez drastyczne obniżenie poziomu testosteronu. Mężczyźni w wieku rozrodczym powinni omówić z lekarzem opcje zachowania płodności przed rozpoczęciem terapii.
Jakie badania trzeba wykonywać podczas leczenia?
Pacjenci muszą regularnie wykonywać badania krwi sprawdzające czynność wątroby (co 2 tygodnie przez pierwsze 3 miesiące, potem co miesiąc) oraz poziom potasu. Konieczne są również regularne pomiary ciśnienia tętniczego i ocena ewentualnych obrzęków.
Czy można pić alkohol podczas stosowania abirateronu?
Choć nie ma bezpośrednich przeciwwskazań, zaleca się ograniczenie spożycia alkoholu, ponieważ może on dodatkowo obciążyć wątrobę. Abirateron może wpływać na czynność wątroby, więc dodatkowe obciążenie alkoholem nie jest wskazane. Zawsze należy skonsultować to z lekarzem prowadzącym.
Bibliografia
- Fizazi K, Tran N, Fein L, Matsubara N, Rodriguez-Antolin A, Alekseev BY, Özgüroğlu M, Ye D, Feyerabend S, Protheroe A, Sulur G, Luna Y, Li S, Mundle S, Chi KN. Abiraterone acetate plus prednisone in patients with newly diagnosed high-risk metastatic castration-sensitive prostate cancer (LATITUDE): final overall survival analysis of a randomised, double-blind, phase 3 trial. Lancet Oncol. 2019;20(5):686-700. DOI: 10.1016/S1470-2045(19)30082-8 PMID: 30987939
- James ND, de Bono JS, Spears MR, Clarke NW, Mason MD, Dearnaley DP, Ritchie AWS, Amos CL, Gilson C, Jones RJ, Matheson D, Millman R, Attard G, Chowdhury S, Cross WR, Gillessen S, Parker CC, Russell JM, Berthold DR, Brawley C, Adab F, Aung S, Birtle AJ, Bowen J, Brock S, Chakraborti P, Ferguson C, Gale J, Gray E, Hingorani M, Hoskin PJ, Lester JF, Malik ZI, McKinna F, McPhail N, Money-Kyrle J, O’Sullivan J, Parikh O, Protheroe A, Robinson A, Srihari NN, Thomas C, Wagstaff J, Wylie J, Zarkar A, Parmar MKB, Sydes MR; STAMPEDE Investigators. Abiraterone for Prostate Cancer Not Previously Treated with Hormone Therapy. N Engl J Med. 2017;377(4):338-351. DOI: 10.1056/NEJMoa1702900 PMID: 28578639