Rabarbar – kwaśny skarb natury pełen zdrowotnych właściwości

Rabarbar, botanicznie klasyfikowany jako warzywo z rodziny rdestowatych, to jedna z najbardziej charakterystycznych roślin naszych przydomowych ogródków. Choć wiele osób błędnie uważa go za owoc ze względu na częste wykorzystanie w słodkich deserach, jego długie, mięsiste ogonki liściowe kryją w sobie prawdziwy skarb wartości odżywczych i właściwości prozdrowotnych. Ten niepozorny, kwaśny warzywo, znane również pod nazwą rzewień, od wieków wykorzystywane jest w medycynie tradycyjnej, szczególnie w Chinach, gdzie odkryto jego niezwykłe właściwości lecznicze. Współczesne badania naukowe potwierdzają, że rabarbar nie tylko wspiera trawienie i układ sercowo-naczyniowy, ale może także wykazywać działanie przeciwnowotworowe, przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Jego niski indeks glikemiczny i minimalna kaloryczność czynią go idealnym składnikiem diet redukcyjnych i diabetycznych. Bogactwo witamin A, C, E, potasu, wapnia, magnezu oraz unikalnych związków bioaktywnych sprawia, że rabarbar zasługuje na miano superfood. Jednak jego spożycie wymaga rozwagi ze względu na wysoką zawartość kwasu szczawiowego, który może być szkodliwy w nadmiarze. Poznaj pełen potencjał tego niezwykłego warzywa – od właściwości zdrowotnych, przez przeciwwskazania, aż po najlepsze sposoby jego przygotowania.

Historia i pochodzenie rabarbaru

Rabarbar ma fascynującą historię sięgającą tysięcy lat. Jego nazwa botaniczna Rheum pochodzi prawdopodobnie od greckiego słowa „reo”, oznaczającego „płynąć”, co nawiązuje do przeczyszczających właściwości korzenia tej rośliny. Pierwotnie rabarbar dziko rósł w górzystych terenach Azji Środkowej, szczególnie w Chinach, Tybecie i Mongolii, gdzie od ponad 4000 lat wykorzystywano go w celach leczniczych.

W tradycyjnej medycynie chińskiej rabarbar lekarski (Rheum officinale) zajmuje wyjątkowe miejsce jako jeden z 50 fundamentalnych składników chińskiej medycyny ziołowej. Chińczycy wykorzystywali korzeń rabarbaru jako środek przeczyszczający przy zaparciach oraz w leczeniu różnych dolegliwości związanych z przewodem pokarmowym.

Do Europy rabarbar dotarł w XIV wieku dzięki Marco Polo, który sprowadził go jedwabnym szlakiem. W średniowieczu był to jeden z najdroższych surowców leczniczych – jego cena przewyższała wartość cynamonu, opium czy szafranu. Wysoka cena skłoniła Europejczyków do podjęcia prób upraw na własnym kontynencie. Do Polski rabarbar trafił w XVIII wieku, gdzie szybko zyskał popularność zarówno jako roślina lecznicza, jak i składnik kulinarny.

Współcześnie wyróżniamy ponad 60 gatunków rabarbaru, z których najpopularniejszymi w naszym kraju są rabarbar ogrodowy (Rheum rhaponticum), kędzierzawy (Rheum rhabarbarum) oraz lekarski (Rheum officinale). To ostatni gatunek jest głównie wykorzystywany w farmacji i fitoterapii.

Charakterystyka botaniczna i odmiany rabarbaru

Rabarbar to bylina z rodziny rdestowatych (Polygonaceae), charakteryzująca się dużymi, sercowatymi liśćmi i grubymi, mięsistymi ogonkami liściowymi. Roślina może osiągać wysokość do 1,5 metra w przypadku odmiany ogrodowej, a nawet do 3 metrów w przypadku rabarbaru lekarskiego. Cechą charakterystyczną są duże liście o kształcie serca oraz grube ogonki o barwie od jasnozielonej, przez różową, aż po głęboki fioletowo-czerwony kolor.

Jadalne są wyłącznie ogonki liściowe – liście zawierają wysokie stężenie kwasu szczawiowego i innych związków toksycznych, które mogą prowadzić do zatrucia. Dawniej liście rabarbaru wykorzystywano jako naturalny środek owadobójczy ze względu na ich toksyczność.

W Polsce najczęściej uprawiane są następujące odmiany rabarbaru ogrodowego:

• Przodownik Europy
• Wczesny Hosera
• Wiśniowy
• Karpow Lipskiego
• Przeworski
• Purpurat
• Sutton
• Olbrzym Amerykański
• Malinowy

Każda z tych odmian różni się nieznacznie smakiem, kolorem ogonków oraz czasem dojrzewania. Rabarbar jest rośliną wieloletnią, odporną na mróz, która może rosnąć w jednym miejscu przez wiele lat, dostarczając regularnych plonów.

Skład chemiczny i wartości odżywcze rabarbaru

Rabarbar to warzywo o wyjątkowo niskiej kaloryczności – 100 gramów świeżego produktu dostarcza zaledwie 15-21 kcal, co czyni go idealnym składnikiem diet redukcyjnych. Składa się głównie z wody (około 95%), zawiera niewielkie ilości białka (0,5-0,9 g), praktycznie nie zawiera tłuszczów (0,1 g), a węglowodany stanowią około 2,9-4,6 g na 100 g produktu.

Witaminy zawarte w rabarbarze

Witamina	Zawartość w 100g	Funkcje w organizmie
Witamina C	8-12 mg	Wsparcie odporności, synteza kolagenu
Witamina A	102 μg	Zdrowie oczu, skóry, wzrost
Witamina E	0,27 mg	Działanie antyoksydacyjne
Witamina K	29,3 μg	Krzepnięcie krwi, zdrowie kości
Kwas foliowy	7 μg	Podział komórek, synteza DNA
Witaminy z grupy B	śladowe ilości	Metabolizm energetyczny

Składniki mineralne

Rabarbar jest bogaty w wiele ważnych składników mineralnych:

• Potas (288 mg/100g) – reguluje ciśnienie krwi, wspiera pracę serca i mięśni
• Wapń (86 mg/100g) – buduje kości i zęby, reguluje skurcze mięśni
• Magnez (12 mg/100g) – uczestniczy w ponad 300 reakcjach enzymatycznych
• Fosfor (14 mg/100g) – buduje kości, uczestniczy w metabolizmie energetycznym
• Żelazo (0,22 mg/100g) – transport tlenu, zapobiega niedokrwistości
• Mangan (0,196 mg/100g) – metabolizm węglowodanów i tłuszczów
• Cynk (0,1 mg/100g) – wsparcie odporności, gojenie ran

Związki bioaktywne

Najważniejsze dla zdrowia są jednak związki bioaktywne zawarte w rabarbarze:

1. Antrachinony (emodyna, aloeemodyna, chryzofanol, reina) – odpowiedzialne za działanie przeczyszczające, przeciwzapalne i przeciwnowotworowe
2. Stilbeny (resweratrol, rapontycyna, rapontygenina) – silne antyoksydanty o działaniu przeciwnowotworowym
3. Antocyjany – nadają czerwony kolor łodyżkom, działają antyoksydacyjnie
4. Kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, szczawiowy) – odpowiedzialne za kwaśny smak
5. Błonnik pokarmowy (1,8 g/100g) – wspiera trawienie, obniża cholesterol
6. Luteina – chroni oczy i skórę przed uszkodzeniami

Właściwości zdrowotne rabarbaru

Współczesne badania naukowe potwierdzają wiele właściwości prozdrowotnych rabarbaru, które były znane medycynie tradycyjnej od tysięcy lat.

Działanie przeciwnowotworowe

Jedną z najbardziej obiecujących właściwości rabarbaru jest jego potencjalne działanie przeciwnowotworowe. Badania naukowe wykazały, że związki zawarte w rabarbarze, szczególnie rapontygenina, mogą hamować namnażanie się komórek nowotworowych.

Zawiera on rapontygeninę, która jest odpowiedzialna za spowolnienie namnażania się komórek nowotworowych, szczególnie w przypadku rozwijającego się raka piersi oraz prostaty. Badania prowadzone przez uczonych z Sheffield Hallam University i Scottish Crop Research Institute wykazały, że antrachinony zawarte w rabarbarze hamują wzrost różnych typów komórek nowotworowych.

Wykazano, że ekstrakty z rabarbaru wykazują działanie przeciwnowotworowe w układzie pokarmowym (rak żołądka, trzustki), oddechowym (rak nosogardła i płuc) i rozrodczym (rak jajnika) u ludzi. Mechanizm takiego działania polega na hamowaniu wzrostu komórek nowotworowych, zmniejszeniu inwazji i migracji nowotworu oraz utrudnieniu tworzenia się naczyń krwionośnych guza.

Interesujące jest również odkrycie, że po 20 minutach pieczenia wzrasta stężenie związków, które niszczą komórki rakowe lub uniemożliwiają ich dalszy wzrost. Oznacza to, że obróbka termiczna może zwiększać właściwości przeciwnowotworowe rabarbaru.

Wpływ na układ sercowo-naczyniowy

Rabarbar wywiera korzystny wpływ na układ krążenia poprzez kilka mechanizmów:

1. Obniżanie cholesterolu – Błonnik z rabarbaru wiążąc kwasy żółciowe, zwiększa wydalanie cholesterolu z kałem, co prowadzi do obniżenia jego stężenia we krwi. Wykazano, że takie działanie błonnika z rabarbaru jest ponad dwukrotnie wyższe niż błonnika z otrąb zbożowych.
2. Działanie przeciwzapalne na naczynia – substancje zawarte w rabarbarze mogą łagodzić stan zapalny naczyń krwionośnych, co zmniejsza ryzyko miażdżycy.
3. Regulacja ciśnienia krwi – wysoka zawartość potasu wspiera utrzymanie prawidłowego ciśnienia tętniczego.

Działanie przeciwcukrzycowe

Odkryto, że substancje zawarte w rabarbaru mogą obniżać poziom glukozy we krwi, co stanowi obiecującą informację dla pacjentów zmagających się z cukrzycą. Rabarbar ma niski indeks glikemiczny, co oznacza, że nie powoduje gwałtownych skoków poziomu cukru we krwi.

Regularne spożywanie rabarbaru może przyczynić się do lepszej kontroli glikemii, szczególnie u osób z cukrzycą typu 2. Błonnik zawarty w rabarbarze spowalnia wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego, co dodatkowo stabilizuje poziom cukru we krwi.

Wsparcie trawienia

Tradycyjnie rabarbar był wykorzystywany jako środek wspomagający trawienie. Antrachinony zawarte w korzeniu rabarbaru wykazują działanie przeczyszczające, wspomagając skurcze i ruchy jelit. Działanie to jest szczególnie wyraźne w przypadku większych dawek.

Błonnik pokarmowy zawarty w ogonkach liściowych:

• Reguluje pracę jelit
• Zapobiega zaparciom
• Wspiera rozwój korzystnej mikroflory jelitowej
• Zwiększa objętość stolca i ułatwia jego wydalanie

Działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne

Rabarbar wykazuje silne działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne dzięki zawartości polifenoli, które chronią komórki organizmu przed stresem oksydacyjnym i uszkodzeniami. Antyoksydanty zawarte w rabarbarze, takie jak antocyjany, resweratrol i luteina, neutralizują szkodliwe wolne rodniki, spowalniając procesy starzenia i chroniąc przed chorobami cywilizacyjnymi.

Łagodzenie objawów menopauzy

Szczególnie interesujące są właściwości rabarbaru w łagodzeniu objawów menopauzy. Ekstrakt z korzenia rabarbaru o nazwie ERr 731® został zarejestrowany jako bioaktywny składnik suplementów stosowanych w łagodzeniu objawów menopauzy, jako alternatywa dla konwencjonalnej terapii hormonalnej.

Rapontycyna zawarta w rabarbarze stymuluje działanie estrogenów i równoważy ich nadmiar, co może pomóc w łagodzeniu uderzeń gorąca, potów nocnych i innych nieprzyjemnych objawów menopauzy.

Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem rabarbaru

W farmakoterapii wykorzystuje się głównie rabarbar lekarski (Rheum officinale) oraz rabarbar dłoniasty (Rheum palmatum), które zawierają wyższe stężenia substancji czynnych niż rabarbar ogrodowy.

Preparaty przeczyszczające

Główne zastosowanie farmakologiczne rabarbaru to leczenie zaparć. Substancje czynne odpowiedzialne za to działanie to:

1. Emodyna – najsilniej działająca substancja przeczyszczająca, która zwiększa perystaltykę jelit i hamuje wchłanianie wody
2. Aloeemodyna – wykazuje działanie przeczyszczające i przeciwzapalne
3. Chryzofanol – wspiera działanie pozostałych antrachinonów
4. Reina – ma działanie nefroochronne i przeciwzapalne

Te związki są często wykorzystywane w preparatach złożonych do leczenia zaparć, dostępnych bez recepty w aptekach.

Preparaty przeciwzapalne

Coraz większą uwagę zwraca się na przeciwzapalne właściwości rabarbaru. Antrachinony zawarte w rabarbarze wykazują m.in. działanie przeczyszczające, przeciwzapalne i przeciwnowotworowe, dlatego są szeroko stosowane w farmakoterapii.

Preparaty zawierające ekstrakty z rabarbaru są testowane jako:

• Leki przeciwmalaryczne
• Preparaty przeciwwirusowe
• Środki przeciwgrzybicze
• Leki wspomagające w chorobach wątroby

Suplementy diety

Na rynku dostępne są suplementy diety zawierające standaryzowane ekstrakty z rabarbaru, przeznaczone do:

• Wsparcia trawienia
• Łagodzenia objawów menopauzy
• Wspomagania odchudzania
• Obniżania poziomu cholesterolu

Warto pamiętać, że tego typu preparaty powinny być stosowane pod nadzorem specjalisty, szczególnie przy długotrwałym używaniu.

Przeciwwskazania i działania niepożądane

Pomimo licznych właściwości prozdrowotnych, rabarbar nie jest odpowiedni dla wszystkich osób. Główne przeciwwskazania wynikają z wysokiej zawartości kwasu szczawiowego.

Kamica nerkowa

Ze względu na obecność kwasu szczawiowego rabarbar nie jest zalecany u osób chorujących na kamice nerkowe, zwłaszcza w przypadku kamicy szczawianowo-wapniowej. Kwas szczawiowy łączy się z jonami wapnia, tworząc trudno rozpuszczalny szczawian wapnia, który może osadzać się w nerkach i tworzyć kamienie.

Osteoporoza i niedobory wapnia

Kwas szczawiowy może wiązać wapń, utrudniając jego wchłanianie i przyczyniając się do niedoborów tego ważnego minerału. Kwas szczawiowy wypłukuje wapń z kości, co może nasilać osteoporozę u osób predysponowanych.

Ciąża i karmienie piersią

Specjaliści nie zalecają spożywania rabarbaru kobietom w ciąży. Jeśli karmisz piersią, również powinnaś zrezygnować w rabarbaru w swojej diecie. Warzywo to może bowiem wpływać drażniąco na układ pokarmowy dziecka. Dodatkowo, działanie przeczyszczające może być niepożądane w tym okresie.

Inne przeciwwskazania

Rabarbar powinny również unikać osoby z:

• Dną moczanową
• Reumatyzmem
• Chorobami zapalnymi jelit w fazie ostrej
• Zaburzeniami krzepnięcia krwi (ze względu na zawartość witaminy K)
• Niskim poziomem testosteronu u mężczyzn

Przygotowanie i zastosowanie kulinarne rabarbaru

Rabarbar jest wszechstronnym składnikiem kulinarnym, który można przygotowywać na wiele sposobów. Najważniejsze jest właściwe przygotowanie – należy dokładnie umyć ogonki liściowe i usunąć wszystkie fragmenty liści.

Wpływ obróbki termicznej

Obróbka termiczna zmniejsza zawartość kwasu szczawiowego w rabarbarze, co czyni go bezpieczniejszym do spożycia. Jednocześnie Pod wpływem wysokiej temperatury uwalniają się polifenole o działaniu przeciwnowotworowym.

Tradycyjne zastosowania

1. Kompoty – klasyczny sposób przygotowania, idealny na gorące dni
2. Ciasta i desery – tarty, placki z kruszonką, ciasta drożdżowe
3. Dżemy i marmolady – długotrwałe przechowywanie walorów smakowych
4. Kisiele i galaretki – lekkie desery o niskiej kaloryczności

Nowoczesne zastosowania

Współczesna kuchnia odkrywa nowe możliwości wykorzystania rabarbaru:

• Smoothie i koktajle
• Sosy do mięs (szczególnie dziczyzny)
• Sałatki (młode ogonki na surowo)
• Zupy (szczególnie w kuchni skandynawskiej)
• Fermentowane napoje i wina

Uprawa rabarbaru

Rabarbar to roślina stosunkowo łatwa w uprawie, idealna dla początkujących ogrodników. Jest wieloletnia, mrozoodporna i może rosnąć w jednym miejscu przez wiele lat.

Wymagania glebowe i klimatyczne

• Gleba: żyzna, próchnicza, przepuszczalna, o pH 6,0-7,0
• Stanowisko: słoneczne lub półcieniste
• Podlewanie: regularne, szczególnie w okresie wzrostu (maj-sierpień)
• Odporność: bardzo dobra na mróz (do -30°C)

Sadzenie i pielęgnacja

Rabarbar można uprawiać z nasion lub sadzonek. Sadzenie najlepiej przeprowadzać wczesną wiosną lub jesienią. Rośliny należy sadzić w odległości 1-1,5 metra od siebie, gdyż potrafią się znacznie rozrastać.

Zbiór i przechowywanie

Pierwsze ogonki można zbierać w drugim roku uprawy. Sezon zbiorów trwa od maja do lipca. Ogonki obrywa się (nie tnie!), wybierając najgrubsze i najdłuższe. Świeży rabarbar można przechowywać w lodówce przez około tydzień, a po blanszowaniu i zamrożeniu – przez cały rok.

Bibliografia

1. Huang Q, Lu G, Shen HM, Chung MC, Ong CN. Anti-cancer properties of anthraquinones from rhubarb. Med Res Rev. 2007;27(5):609-630. DOI: 10.1002/med.20094 PMID: 17022020
2. Goel V, Ooraikul B, Basu TK. Cholesterol lowering effects of rhubarb stalk fiber in hypercholesterolemic men. J Am Coll Nutr. 1997;16(6):600-604. PMID: 9430089
3. Kaszkin-Bettag M, Beck S, Richardson A, Heger PW, Beer AM. Efficacy of the special extract ERr 731 from rhapontic rhubarb for menopausal complaints: a 6-month open observational study. Altern Ther Health Med. 2008;14(6):32-38. PMID: 19043936
4. Kolodziejczyk-Czepas J, Liudvytska O. A Review on Rhubarb-Derived Substances as Modulators of Cardiovascular Risk Factors-A Special Emphasis on Anti-Obesity Action. Nutrients. 2022;14(10):2053. DOI: 10.3390/nu14102053 PMID: 35631194
5. Cheema SK, Goel V, Basu TK, Agellon LB. Dietary rhubarb (Rheum rhaponticum) stalk fibre stimulates cholesterol 7 alpha-hydroxylase gene expression and bile acid excretion in cholesterol-fed C57BL/6J mice. Br J Nutr. 1999;81(1):65-71. DOI: 10.1017/s0007114599000124 PMID: 10341678