Engerix B to szczepionka stosowana w celu zapobiegania wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B). Jest dostępna na receptę. Szczepionka powoduje powstawanie w organizmie własnej odporności przez produkcję przeciwciał przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B. Stosuje się go u młodzieży od 16. roku życia i dorosłych. Szczepionka jest wskazana do czynnego uodpornienia przeciwko zakażeniom spowodowanym przez wszystkie znane podtypy wirusa zapalenia wątroby typu B (HBV).
Euvax B to szczepionka stosowana w celu zapobiegania wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B). Szczepionka powoduje powstawanie w organizmie własnej odporności przez produkcję przeciwciał przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B. Szczepionka uodparnia na wszystkie podtypy wirusa zapalenia wątroby typu B. Jest dostępna na receptę. Wskazaniem do zastosowania szczepionki Euvax B jest uodpornienie na wirusa (jego wszystkie podtypy) wywołującego WZW typ B. Szczepionka ta może być stosowana u młodzieży powyżej 16 lat oraz u osób dorosłych.
Fendrix to szczepionka na receptę, która zapobiega wirusowemu zapaleniu wątroby (WZW) typu B. Jest stosowana u pacjentów, którzy mają problemy zdrowotne z nerkami, w tym u pacjentów hemodializowanych, u których aparat do dializy usuwa szkodliwe produkty przemiany materii z krwi. Szczepionka ta jest przeznaczona dla osób w wieku 15 lat oraz starszych. Fendrix powoduje powstawanie własnej odporności przez produkcję przeciwciał przeciw wirusowi, które będą chroniły osobę zaszczepioną przed chorobą.
HBVAX PRO to szczepionka mająca na celu nabycie odporności przeciwko zapaleniu wątroby typu B. Jest zalecana osobom, które są narażone na kontakt z tym wirusem. Szczepionka może również przeciwdziałać wirusowemu zapaleniu wątroby typu D. Produkt jest dostępny na receptę.
Hepavax-Gene TF to szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B). Jest stosowana u młodzieży od 15. roku życia i u dorosłych. Celem stosowania tej szczepionki jest uzyskanie odporności i zapobieganie wystąpieniu wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Szczepionka jest dostępna na receptę.
HEPLISAV B to szczepionka ochronna przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B) dla osób dorosłych od 18 roku życia. Pomaga również chronić przed wirusowym zapaleniem wątroby typu D, które występuje tylko u osób zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu B. HEPLISAV B stymuluje układ odpornościowy do wytwarzania przeciwciał, zapewniając długotrwałą ochronę. Pełna ochrona wymaga dwóch dawek szczepionki. Nie jest to lek leczniczy dla osób już zakażonych.
PreHevbri to innowacyjna szczepionka, która chroni przed zakażeniem wirusem zapalenia wątroby typu B. Stosowana u dorosłych, zapewnia ochronę przed wszystkimi znanymi typami tego wirusa, a także przed wirusowym zapaleniem wątroby typu D, które może występować wyłącznie u osób zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu B.
Wirusowe zapalenie wątroby typu B to jedna z najgroźniejszych chorób zakaźnych, która stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego na całym świecie. Szacuje się, że na świecie przewlekle zakażonych wirusem HBV jest około 250 milionów osób, a rocznie z powodu powikłań związanych z tą infekcją umiera blisko 700 tysięcy ludzi. W Polsce, dzięki wprowadzeniu w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku powszechnych szczepień ochronnych niemowląt, sytuacja epidemiologiczna znacznie się poprawiła. Obecnie Polska należy do krajów o niskiej endemiczności zakażeń HBV, z odsetkiem zakażonych wynoszącym 1-2 procent populacji, co przekłada się na około 380-500 tysięcy osób. Wirus HBV jest około 100 razy bardziej zakaźny niż wirus HIV i cechuje się wyjątkową opornością na czynniki środowiskowe oraz środki chemiczne. Szczególnie niepokojące jest to, że zakażenie może przez wiele lat przebiegać bezobjawowo, stopniowo prowadząc do marskości wątroby oraz raka wątrobowokomórkowego. Kluczowym elementem profilaktyki jest szczepienie ochronne z wykorzystaniem antygenu powierzchniowego wirusa, zwanego HBsAg, które zapewnia długotrwałą ochronę przed tym niebezpiecznym patogenem.
Wirus zapalenia wątroby typu B należy do rodziny Hepadnaviridae i jest otoczkowym wirusem DNA o średnicy 42 nanometrów. Jego struktura składa się z zewnętrznej lipoproteinowej otoczki o grubości 7 nanometrów oraz wewnętrznego rdzenia białkowego, który otacza genom złożony z dwuniciowego kolistego DNA. Istotną cechą wirusa jest to, że jedna nić DNA jest niekompletna na odcinku stanowiącym 10-50 procent długości nici pełnej. Dodatkowo genom wirusa zawiera polimerazę DNA, która jest niezbędna do replikacji.
Na powierzchni osłonki wirusa znajduje się HBsAg, czyli antygen powierzchniowy wirusa HBV, który odpowiada za silną immunogenność patogenu. To właśnie ten antygen jest głównym celem układu odpornościowego organizmu i podstawą działania szczepionek. Wewnętrzny rdzeń wirusa zbudowany jest natomiast z antygenu rdzeniowego HBcAg. Ważnym elementem modyfikującym odpowiedź immunologiczną gospodarza jest także HBeAg, nazywany antygenem wydzielniczym, który nie stanowi części składowej wirusa, ale informuje o aktywnej replikacji patogenu.
Wirus HBV charakteryzuje się unikalną zdolnością do integracji swojego materiału genetycznego z DNA komórek gospodarza, co oznacza, że całkowite wyeliminowanie wirusa z organizmu jest praktycznie niemożliwe. Może on przetrwać w hepatocytach przez całe życie zakażonej osoby, nawet po zakończeniu leczenia. Identyfikuje się cztery główne serotypy wirusa HBV: adr, adw, ayr i ayw, które występują w różnych częściach świata, ale wszystkie wywołują podobne objawy kliniczne choroby.
Do zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu B dochodzi przede wszystkim drogą krwiopochodną, płciową oraz okołoporodową. Największe znaczenie dla transmisji wirusa ma naruszenie ciągłości tkanek i kontakt uszkodzonej skóry lub śluzówek ze skażoną krwią bądź wydzielinami ciała, takimi jak surowica, sperma czy ślina. Jedynym rezerwuarem wirusa HBV jest człowiek, co sprawia, że zapobieganie zakażeniom wymaga szczególnej czujności w sytuacjach związanych z potencjalnym kontaktem z materiałem biologicznym.
Do najczęstszych dróg zakażenia należą kontakty seksualne z osobą zakażoną wirusem HBV, szczególnie penetracja analna i pochwowa bez zabezpieczenia, w mniejszym stopniu także seks oralny. Kolejnym istotnym źródłem infekcji jest używanie zanieczyszczonego, niejałowego sprzętu medycznego, igieł, narzędzi chirurgicznych oraz przyborów kosmetycznych i fryzjerskich. W gabinetach wykonujących tatuaże, piercing czy zabiegi kosmetyczne, które nie przestrzegają odpowiednich standardów sterylizacji, ryzyko zakażenia jest szczególnie wysokie.
U noworodków i dzieci możliwe jest przeniesienie zakażenia z matki na dziecko w trakcie porodu, a także przez kontakt z zakażonymi członkami rodziny przebywającymi we wspólnym gospodarstwie domowym. Dlatego tak istotne jest rutynowe badanie kobiet w ciąży w kierunku obecności antygenu HBs, które należy wykonać między 33. a 37. tygodniem ciąży. Możliwość zakażenia w trakcie transfuzji krwi lub przyjmowania czynników krwiopochodnych w krajach Unii Europejskiej jest obecnie niezwykle rzadka dzięki obowiązkowym badaniom dawców.
Do grup szczególnie narażonych na zakażenie wirusem HBV należą osoby mające bliski kontakt z chorymi na ostre lub przewlekłe zapalenie wątroby typu B, domownicy oraz osoby przebywające w zakładach opiekuńczych i wychowawczych. Wysokie ryzyko dotyczy również personelu medycznego, uczniów szkół medycznych i studentów uczelni kształcących na kierunkach medycznych, osób poddających się inwazyjnym procedurom diagnostycznym oraz pacjentów dializowanych. Pracownicy sektora ochrony zdrowia, zwłaszcza mający kontakt z krwią i materiałem biologicznym, powinni być objęci obowiązkowymi szczepieniami.
Okres wylęgania wirusowego zapalenia wątroby typu B jest stosunkowo długi i wynosi przeciętnie 60-90 dni, chociaż czasami może się wydłużyć nawet do sześciu miesięcy. Oznacza to, że pierwsze objawy choroby mogą pojawić się dopiero po około trzech-czterech miesiącach od momentu zakażenia. Infekcja może przebiegać pod dwiema postaciami: ostrą lub przewlekłą, przy czym u niemal połowy zakażonych rozwija się bezobjawowe wirusowe zapalenie wątroby typu B.
Ostre wirusowe zapalenie wątroby typu B często rozpoczyna się od niespecyficznych objawów przypominających inne choroby wirusowe. W okresie zwiastunów, który występuje u 5-15 procent zakażonych, pojawiają się złe samopoczucie, wzmożone zmęczenie, bóle mięśni i stawów, osłabienie oraz stan podgorączkowy lub łagodna gorączka. Chorzy zgłaszają nudności, wymioty, bóle brzucha, szczególnie w prawym podżebrzu, oraz brak apetytu.
Następnie może pojawić się najbardziej charakterystyczny objaw, czyli żółtaczka, przejawiająca się żółtym zabarwieniem skóry i białkówek oczu. Żółtaczce często towarzyszą ciemne zabarwienie moczu, odbarwienie stolca oraz uporczywy świąd skóry. W badaniach laboratoryjnych stwierdza się podwyższoną aktywność enzymów wątrobowych, takich jak aminotransferaza alaninowa (ALAT) i asparaginianowa (ASPAT), oraz zwiększony poziom bilirubiny w surowicy.
U około połowy zakażonych osób choroba przechodzi bezobjawowo, a jedynym markerem świadczącym o uszkodzeniu komórek wątroby jest podwyższony poziom enzymów wątrobowych. U zdrowych osób dorosłych większość przypadków ostrego zakażenia ustępuje samoistnie w ciągu kilku miesięcy, a organizm eliminuje wirusa, wytwarzając przeciwciała anty-HBs zapewniające długotrwałą odporność. Niestety, u niektórych pacjentów może rozwinąć się ostra niewydolność wątroby stanowiąca stan zagrażający życiu, dla których jedynym ratunkiem jest pilny przeszczep wątroby.
Zakażenie utrzymujące się dłużej niż sześć miesięcy może przekształcić się w przewlekłe zapalenie wątroby typu B, które stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia. Rozwój przewlekłej postaci jest odwrotnie proporcjonalny do wieku, w którym osoba została zakażona. Większość zakażonych niemowląt rozwija postać przewlekłą infekcji, natomiast u osób zakażonych w wieku dorosłym przewlekłe zakażenie rozwija się tylko w 5-10 procent przypadków. U dzieci zakażenie często przebiega bezobjawowo z tendencją do przechodzenia w postać przewlekłą.
Przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby typu B przez długi czas może nie dawać żadnych charakterystycznych dolegliwości lub objawiać się jedynie niespecyficznym uczuciem zmęczenia i gorszego samopoczucia. Większość chorych nie jest świadoma faktu zakażenia i nie odczuwa żadnych objawów przez wiele lat. Czasami pacjenci dowiadują się o chorobie dopiero wtedy, gdy pojawiają się pierwsze symptomy marskości wątroby, która u około jednej piątej chorych rozwija się zaledwie w ciągu kilku lat.
Przewlekłe zakażenie charakteryzuje się różnymi fazami, w tym fazą immunotolerancji, immunoreaktywności, nieaktywnego nosicielstwa HBV oraz zakażenia utajonego. W trakcie zakażenia trwa zapalenie i postępujące włóknienie wątroby, które po latach może prowadzić do nieodwracalnych zmian. Eliminacja przewlekłego zakażenia HBV siłami natury jest zjawiskiem rzadkim, a większość osób pozostanie zakażonymi do końca życia. Aktywne zakażenie może prowadzić do okresowych zaostrzeń o obrazie podobnym do ostrej fazy choroby.
U części chorych na pierwszy plan wysuwają się powikłania pozawątrobowe, których obecność związana jest z powstawaniem kompleksów immunologicznych. Do najczęstszych należą kłębuszkowe zapalenie nerek, guzkowe zapalenie tętnic, zespół nerczycowy oraz zapalenie stawów. Mogą również wystąpić zmiany skórne, takie jak świąd, rozszerzone naczynka krwionośne oraz krwawienia z dziąseł i nosa.
Najpoważniejszymi powikłaniami przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu B są marskość wątroby oraz rak wątrobowokomórkowy. Statystyki są niepokojące – u około 8-20 procent osób z przewlekłym zapaleniem wątroby typu B po pięciu latach trwania choroby dochodzi do marskości wątroby. Marskość znacznie zwiększa ryzyko rozwoju raka wątrobowokomórkowego, który jest jednym z najbardziej agresywnych typów nowotworów. Szacuje się, że około 30 procent chorych z rozpoznaną marskością wątroby będzie miało raka wątrobowokomórkowego w okresie swojego życia. Wirus HBV jest uznawany za jeden z najważniejszych czynników biologicznych o działaniu rakotwórczym i odpowiada za około 80 procent przypadków pierwotnego raka wątroby w krajach azjatyckich.
Serologia zakażenia HBV jest bardzo skomplikowana, a obecność wybranych antygenów i przeciwciał jest ściśle zależna od fazy zakażenia. Dlatego interpretacji wyników zawsze powinien dokonywać lekarz, który w razie potrzeby może rozszerzyć diagnostykę o interesujące go parametry.
Do diagnostyki wirusowego zapalenia wątroby typu B wykorzystuje się markery serologiczne, czyli cząstki wykrywane we krwi pacjenta. Można je podzielić na markery będące częścią wirusa oraz te produkowane przez układ immunologiczny chorego w odpowiedzi na zakażenie.
Antygen HBsAg to białko powierzchniowe wirusa zapalenia wątroby typu B, które jest podstawowym markerem laboratoryjnym wykorzystywanym w diagnostyce tej choroby. Jest to pierwszy antygen wirusa pojawiający się podczas infekcji. HBsAg pojawia się we krwi we wczesnym okresie zakażenia, średnio od trzech do sześciu tygodni po ekspozycji, często jeszcze przed wystąpieniem jakichkolwiek objawów klinicznych. Jego obecność we krwi świadczy o aktywnej replikacji wirusa w organizmie i jest kluczowym wskaźnikiem zakażenia. Utrzymywanie się HBsAg we krwi przez okres do dziesięciu tygodni wskazuje na ostrą fazę zakażenia, natomiast jego obecność przez ponad sześć miesięcy jest sygnałem przewlekłego zakażenia lub nosicielstwa wirusa.
Przeciwciała anty-HBs pojawiają się w surowicy zazwyczaj po upływie kilku miesięcy od ustąpienia antygenu HBs. Obecność przeciwciał anty-HBs przy braku HBsAg oznacza wyleczenie po zakażeniu wirusem, brak zakaźności oraz nabytą odporność. Przeciwciała te występują również u osób, które zostały zaszczepione przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Miano przeciwciał anty-HBs równe lub wyższe niż 10 jednostek międzynarodowych na litr uważa się za ochronne.
Antygen HBeAg, nazywany wydzielniczym antygenem, informuje o aktywnej replikacji wirusa, a wraz z tym o dużej zakaźności chorego i dużym ryzyku transmisji HBV. Ujawnia się we krwi wraz z antygenem HBs lub kilka dni po nim, zwykle po sześciu tygodniach od momentu zakażenia. W czasie zdrowienia zanika najwcześniej, równolegle z wirusowym DNA. Utrzymujący się dłużej niż trzy miesiące antygen HBe może wskazywać na przejście zakażenia HBV w fazę przewlekłą.
Przeciwciała anty-HBc w klasie IgM są podstawą do diagnozy ostrego zakażenia. Obecność przeciwciał anty-HBc IgM świadczy o świeżym zakażeniu lub zaostrzeniu przewlekłego zapalenia wątroby typu B. Z kolei przeciwciała anty-HBc w klasie IgG pojawiają się wczesnie w przebiegu zakażenia i utrzymują się przez całe życie, wskazując na wcześniejsze zetknięcie się z wirusem.
Potwierdzeniem aktywnego zakażenia jest wykrycie materiału genetycznego wirusa we krwi poprzez oznaczenie DNA HBV metodą PCR. Badanie to umożliwia także określenie liczby cząstek wirusa i stanowi marker aktywności replikacji. Do diagnostyki i monitorowania leczenia pomocne jest badanie biochemiczne aktywności enzymów wątrobowych, takich jak aminotransferaza alaninowa (ALAT) i asparaginianowa (ASPAT). Dodatkowo oznacza się stężenie bilirubiny, albuminy oraz wykonuje morfologię krwi obwodowej.
W celu oceny stopnia uszkodzenia wątroby stosuje się biopsję wątroby oraz nieinwazyjne badanie zwane elastografią, które pozwala ocenić stopień zaawansowania włóknienia wątroby. Uzupełniającym badaniem laboratoryjnym krwi wykonywanym u chorych, u których podejrzewa się złośliwego guza wątroby, jest oznaczenie stężenia alfa-fetoproteiny (AFP), której poziom jest znacznie zwiększony u części chorych na raka wątrobowokomórkowego.
Postępowanie w przypadku ostrego wirusowego zapalenia wątroby typu B opiera się przede wszystkim na zaprzestaniu spożywania alkoholu, stosowaniu zoptymalizowanej lekkostrawnej diety, nawadnianiu organizmu oraz odpoczynku. Większość pacjentów zdrowieje bez specjalistycznej interwencji farmakologicznej, a leczenie koncentruje się na opiece wspomagającej. Dieta powinna zapewniać odpowiednie zapotrzebowanie energetyczne, w którym około 70 procent stanowią węglowodany, 10-20 procent tłuszcze oraz 10 procent białko.
W przewlekłym wirusowym zapaleniu wątroby typu B podstawę działania stanowi natomiast leczenie przeciwwirusowe mające na celu zahamowanie replikacji wirusa, zmniejszenie stanu zapalnego wątroby i jej uszkodzenia oraz ochronę przed rozwojem marskości wątroby i raka wątrobowokomórkowego. Celem terapii jest uzyskanie trwałego stłumienia replikacji wirusa, spowolnienie i cofanie się zmian zapalnych oraz włóknienia wątroby.
Obecnie dostępne leki można podzielić na działające przeciwwirusowo pośrednio oraz bezpośrednio. Do pierwszej grupy należą interferony, które wzmacniają układ odpornościowy, pomagając organizmowi eliminować wirusa. Stosowane preparaty to interferon alfa-2a i alfa-2b, pegylowany interferon alfa-2a (PegIFN) oraz naturalny interferon alfa. Terapia peginterferonem trwa zazwyczaj 48 tygodni, a cel terapeutyczny osiągany jest często wiele lat po jej zakończeniu.
Do drugiej grupy należą analogi nukleozydowe i nukleotydowe, które działają poprzez bezpośrednie zatrzymanie lub spowolnienie namnażania się wirusa. Najważniejsze substancje czynne w tej grupie to entekawir i tenofowir dizoproksyl, które są rekomendowane jako leki pierwszego wyboru ze względu na najwyższy potencjał przeciwwirusowy i bardzo niskie ryzyko rozwoju lekooporności. Po trzech latach terapii którymkolwiek z tych leków zahamowanie replikacji wirusa występuje u ponad 90 procent leczonych. Ryzyko rozwoju lekooporności po pięciu latach leczenia w przypadku tenofowiru wynosi zero procent, a entekawiru zaledwie 1,2 procenta.
Pozostałe analogi nukleozydowe i nukleotydowe to lamiwudyna, adefowir i telbiwudyna. Mają one znacznie słabszy potencjał przeciwwirusowy, a ich stosowanie łączy się z wysokim ryzykiem rozwoju lekooporności HBV, wynoszącym w przypadku adefowiru 29 procent, a lamiwudyny aż 70 procent po pięciu latach terapii. W wielu krajach europejskich nie rekomenduje się obecnie tych substancji w standardowej terapii przewlekłego zapalenia wątroby typu B.
Terapia analogami nukleozydowymi i nukleotydowymi trwa zwykle wiele lat, a zdarza się, że nawet do końca życia z uwagi na trudność w osiągnięciu celu terapeutycznego. Przyjmuje się je w postaci doustnej zazwyczaj raz dziennie. Schematy i czas trwania leczenia dobierane są indywidualnie w zależności od stanu pacjenta, obecności antygenemii HBe, poziomu wiremii oraz stopnia zaawansowania zmian w wątrobie.
Leczenie przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu B realizowane jest w Polsce w ramach Programu Lekowego Ministerstwa Zdrowia i jest bezpłatne dla osób ubezpieczonych. Wskazania do terapii oparte są na ocenie trzech kryteriów: poziomu wiremii HBV-DNA, aktywności aminotransferazy alaninowej oraz stopnia zaawansowania włóknienia wątroby ocenianego histologicznie lub za pomocą elastografii.
Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniu na wirusowe zapalenie wątroby typu B jest szczepienie ochronne. Szczepionka należy do grupy szczepionek inaktywowanych, co oznacza, że nie zawiera żadnego materiału genetycznego wirusa i dlatego nie może wywołać zakażenia HBV. Jest to rekombinowana szczepionka drugiej generacji, która zawiera oczyszczony główny antygen powierzchniowy wirusa HBV, czyli HBsAg.
Antygen powierzchniowy HBsAg stosowany w szczepionkach jest otrzymywany z komórek drożdży Saccharomyces cerevisiae poddanych genetycznej rekombinacji i hodowanych na wybiórczym podłożu. Dzięki technologii rekombinacji DNA komórki drożdży produkują białko HBsAg identyczne z tym występującym na powierzchni wirusa. Do produkcji szczepionki nie używa się żadnych substancji pochodzenia ludzkiego, co znacznie zwiększa jej bezpieczeństwo. Oczyszczony antygen jest następnie adsorbowany na związkach glinu, najczęściej wodorotlenku glinu lub fosforanie glinu, które pełnią rolę adiuwantu wzmacniającego odpowiedź immunologiczną.
Szczepionka jest wysoce oczyszczona i spełnia wymagania Światowej Organizacji Zdrowia ustalone dla rekombinowanych szczepionek przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Składnik zawierający antygen HBV jest zawieszony w buforowanym fosforanami roztworze soli fizjologicznej. Nowoczesne szczepionki nie zawierają tiomersalu, czyli organicznego związku rtęci, który w przeszłości był stosowany jako konserwant.
Szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B indukuje wytwarzanie swoistych przeciwciał przeciwko antygenowi HBsAg, zwanych przeciwciałami anty-HBs. Kiedy oczyszczony antygen powierzchniowy zostaje wprowadzony do organizmu, układ immunologiczny rozpoznaje go jako obcy i rozpoczyna produkcję specyficznych przeciwciał. Stężenie przeciwciał anty-HBs równe lub wyższe niż 10 milijednostek międzynarodowych na mililitr jest poziomem chroniącym przed zachorowaniem na wirusowe zapalenie wątroby typu B.
Szczepionka zapewnia skuteczną ochronę przed zachorowaniem u 80-100 procent noworodków, dzieci i dorosłych należących do grup ryzyka, w zależności od wieku badanych i innych czynników warunkujących odpowiedź na szczepienie. Skuteczność szczepienia zmniejsza się z wiekiem. Działanie ochronne szczepionki występuje dwa-cztery tygodnie po szczepieniu. U zdrowych osób po pełnym cyklu szczepienia nie wymaga się podawania dawek przypominających, ponieważ pamięć immunologiczna utrzymuje się przez wiele lat, prawdopodobnie przez całe życie.
W Polsce szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B jest obowiązkowe dla wszystkich niemowląt oraz zalecane dla osób dorosłych z grup ryzyka wcześniej nieszczepionych. U zdrowych osób wystarczą trzy dawki szczepionki podawane według schematu 0-1-6 miesięcy, co oznacza, że druga dawka szczepienia podawana jest w odstępie miesiąca od pierwszej, a trzecia po sześciu miesiącach od dawki początkowej. Taki schemat pozwala na uzyskanie optymalnej ochrony w siódmym miesiącu po podaniu pierwszej dawki oraz indukuje wysoki poziom przeciwciał.
Noworodkom dawkę początkową podaje się w szpitalu w ciągu 24 godzin od urodzenia. Dzieci z niską masą urodzeniową, poniżej 2000 gramów, należy szczepić zgodnie z czterodawkowym schematem 0-1-2-12 miesięcy. W wyjątkowych sytuacjach, na przykład przed planowanym zabiegiem chirurgicznym czy wyjazdem do strefy endemicznego występowania wirusa, można zastosować przyspieszony schemat szczepienia: 0-7-21 dni z dawką uzupełniającą po 12 miesiącach albo 0-1-2 miesiące z dawką uzupełniającą po 12 miesiącach.
Dostępne są preparaty zawierające różne dawki antygenu w zależności od grupy wiekowej. Dawka 10 mikrogramów w 0,5 mililitrach zawiesiny jest przeznaczona dla noworodków, niemowląt i dzieci do ukończenia 15 lub 16 roku życia w zależności od producenta. Dawka 20 mikrogramów w 1 mililitrze zawiesiny jest przeznaczona dla osób w wieku od 16 lat. Szczepionkę podaje się domięśniowo w mięsień naramienny, a u noworodków, niemowląt i małych dzieci w przednioboczną część uda. Wyjątkowo u osób ze zwiększonym ryzykiem krwawienia można podać szczepionkę podskórnie.
Obecny schemat szczepień przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B w Polsce ukształtował się na przestrzeni lat 2000-2003. Program wprowadzano stopniowo, począwszy od 1989 roku, kiedy objęto obowiązkowymi szczepieniami noworodki urodzone przez matki zakażone HBV i osoby narażone na zakażenia w związku z wykonywaną pracą zawodową. W latach 1994-1996 wprowadzono powszechne szczepienia wszystkich noworodków i niemowląt, realizując program kolejno w poszczególnych województwach.
W ramach szczepień bezpłatnych w Polsce obowiązkowe szczepienia obejmują obecnie dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia, osoby wykonujące zawody medyczne stwarzające ryzyko zakażenia, uczniów szkół medycznych i studentów uczelni wyższych kształcących na kierunkach medycznych w ciągu pierwszego roku nauki, osoby szczególnie narażone na zakażenie w wyniku styczności z osobą zakażoną HBV, pacjentów dializowanych oraz chorych z postępującą przewlekłą chorobą nerek, a także osoby zakażone wirusem zapalenia wątroby typu C.
Dla pozostałych osób szczepionka jest odpłatna, ale jej podanie jest zalecane osobom, które ze względu na tryb życia lub wykonywane zajęcia są narażone na zakażenia związane z uszkodzeniem ciągłości tkanek lub poprzez kontakt seksualny, przewlekle chorym o dużym ryzyku zakażenia HBV, w tym z niedoborem odporności, osobom w wyniku leczenia immunosupresyjnego, chorym na przewlekłe choroby wątroby i cukrzycę, nieszczepionym wcześniej w ramach szczepień obowiązkowych oraz chorym przygotowywanym do zabiegów operacyjnych i inwazyjnych procedur medycznych.
Na polskim rynku dostępne są szczepionki monowalentne zawierające różne dawki antygenu w zależności od producenta, takie jak Engerix B, Euvax B oraz HBVAX PRO. Preparaty te wymagają podania trzech dawek według schematu 0-1-6 miesięcy. Dostępne są również szczepionki skojarzone uodparniające przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i typu B w jednym wkłuciu, które również wymagają podania trzech dawek w cyklu 0-1-6 miesięcy. Dla szczepionki skojarzonej istnieje również przyspieszony schemat szczepienia: 0-7-21 dzień oraz jednorazowa dawka uzupełniająca po 12 miesiącach.
Szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B występuje także jako składnik preparatów wieloskładnikowych, czyli szczepionek wysoce skojarzonych 6 w 1, które są przeznaczone dla niemowląt i dzieci. Preparaty takie zawierają ochronę przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, zakażeniu bakterią Haemophilus influenzae typu b oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Dostępne w Polsce szczepionki wysoce skojarzone to między innymi Infanrix Hexa i Hexacima.
Standardowe szczepienie zapewnia ochronę u ponad 96 procent zdrowych noworodków, dzieci i młodzieży, a także u ponad 90 procent zdrowych osób dorosłych. Miesiąc po podaniu pierwszej dawki szczepionki swoiste przeciwciała anty-HBs występują u około 70-94 procent szczepionych, natomiast miesiąc po podaniu trzeciej dawki – u 100 procent. Ze względu na tak wysoką skuteczność każda osoba niezaszczepiona powinna zrobić to jak najszybciej.
Niższą skuteczność na poziomie 60-70 procent obserwuje się w grupach osób starszych, z zakażeniem HIV, przewlekłą niewydolnością nerek, przewlekłym zapaleniem wątroby, cukrzycą, u osób otyłych ze wskaźnikiem masy ciała powyżej 30 kilogramów na metr kwadratowy oraz palących papierosy. Czynniki takie jak starszy wiek, płeć męska, otyłość, nikotynizm oraz droga podania szczepionki, jak również niektóre współistniejące przewlekłe schorzenia mogą osłabiać odpowiedź immunologiczną na szczepienie. U takich osób należy rozważyć wykonanie badań serologicznych w celu sprawdzenia pozionu przeciwciał oraz ewentualne podanie dodatkowych dawek.
U osób poddanych hemodializie oraz z upośledzoną odpornością szczepionka może nie wywołać spodziewanej odpowiedzi immunologicznej, dlatego konieczne może być podanie dodatkowych dawek lub stosowanie wyższych dawek antygenu. U osób z chorobami przewlekłymi lub zaburzeniami układu odpornościowego po szczepieniu konieczne jest sprawdzanie poziomu przeciwciał i ewentualne podawanie dawek przypominających.
Szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B jest bardzo bezpieczna i rzadko wywołuje niepożądane odczyny. Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi są miejscowe reakcje występujące bardzo często, czyli u więcej niż jednej na dziesięć osób szczepionych. Należą do nich przemijający ból, zaczerwienienie i stwardnienie w miejscu podania. Rzadziej występują objawy ogólne, takie jak zmęczenie, ból głowy, zawroty głowy, senność, nudności, wymioty, biegunka czy bezsenność. Działania niepożądane są zazwyczaj łagodne i przemijające.
Głównym przeciwwskazaniem do szczepienia jest nadwrażliwość na którykolwiek składnik preparatu. Nie należy stosować szczepionki u osób, u których wystąpiły objawy nadwrażliwości po uprzednim jej podaniu lub po podaniu jednoskładnikowych szczepionek przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A lub B. W przypadku ostrej i ciężkiej choroby przebiegającej z gorączką szczepienie należy przełożyć do czasu poprawy stanu zdrowia.
Nie ma dowodów na niekorzystny wpływ szczepionki na przebieg ciąży, jednak zaleca się odłożenie szczepienia do czasu po porodzie, o ile nie występuje pilna potrzeba uodpornienia matki przeciwko zakażeniu HBV. Szczepionka może być podana kobiecie w ciąży jedynie w przypadku, gdy istnieją wyraźne wskazania do uodpornienia ze względu na możliwość zakażenia, a korzyści dla matki przeważają nad możliwym ryzykiem dla płodu. Ze względu na brak odpowiednich badań nie ustalono przeciwwskazań do szczepienia matek w okresie karmienia piersią, jednak należy wziąć pod uwagę korzyści wynikające ze szczepienia dla matki oraz korzyści z karmienia piersią dla dziecka.
Szczepionkę przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B można stosować jednocześnie z innymi szczepionkami, należy je wówczas podawać w różne miejsca ciała i nie mieszać w jednej strzykawce. Równoczesne podanie szczepionki i standardowej dawki immunoglobuliny anty-HBs (HBIG) w różne miejsca ciała nie powoduje uzyskania mniejszego miana przeciwciał anty-HBs. Immunoglobulinę HBIG stosuje się w profilaktyce poekspozycyjnej osób nieszczepionych, noworodków, których matka jest nosicielem replikującym HBV oraz u osób szczepionych, u których miano swoistych przeciwciał anty-HBs jest niższe niż 10 jednostek międzynarodowych na litr.
Leki immunosupresyjne mogą zmniejszać skuteczność szczepienia, dlatego u osób przyjmujących takie preparaty należy szczególnie monitorować odpowiedź na szczepienie. Szczepionka nie chroni przed zakażeniem powodowanym innymi niż HBV wirusami hepatotropowymi, takimi jak wirus zapalenia wątroby typu A, C, D czy E. Warto jednak podkreślić, że szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B pośrednio chroni przed wirusowym zapaleniem wątroby typu D, ponieważ wirus HDV namnaża się jedynie w obecności HBV.
Oprócz szczepienia ochronnego istnieje szereg innych metod profilaktyki przed zakażeniem wirusem zapalenia wątroby typu B. Do najważniejszych należy przestrzeganie zasad higieny poprzez stosowanie jałowych narzędzi i sprzętów medycznych oraz kosmetycznych. Gabinety fryzjerskie, kosmetyczne i studia tatuażu powinny przestrzegać rygorystycznych standardów sterylizacji lub stosować jałowe jednorazowe akcesoria.
Należy odpowiednio zabezpieczać przedmioty skażone krwią i unikać współdzielenia przyborów higienicznych, takich jak szczoteczki do zębów, maszynki do golenia czy obcinaczki do paznokci. Ważne jest badanie honorowych dawców krwi oraz dawców do przeszczepu pod kątem obecności HBV. Osoby aktywne seksualnie powinny unikać przypadkowych kontaktów seksualnych i stosować zabezpieczenie podczas stosunków, szczególnie z partnerami o nieznanym statusie serologicznym.
Wielorazowy sprzęt oraz narzędzia, które uszkadzają ciągłość skóry i innych tkanek, powinny być sterylizowane, a sprzęt jednorazowy nie może być stosowany u więcej niż jednego pacjenta czy klienta. W przypadku narażenia na zakażenie, na przykład po zakłuciu igłą skażoną krwią osoby zakażonej, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza w celu oceny ryzyka i ewentualnego wdrożenia profilaktyki poekspozycyjnej.
Kobiety w ciąży powinny być rutynowo badane pod kątem obecności antygenu HBs między 33. a 37. tygodniem ciąży. Jeśli matka jest zakażona wirusem HBV, noworodek wymaga po urodzeniu specjalnego postępowania w celu ochrony przed zakażeniem tym wirusem, w tym podania immunoglobuliny anty-HBs oraz rozpoczęcia cyklu szczepień według schematu czterodawkowego.
W Polsce dzięki wprowadzeniu powszechnych szczepień ochronnych niemowląt w latach 1994-1996 liczba zachorowań na wirusowe zapalenie wątroby typu B zmalała dramatycznie. W latach 1993-2001 liczba zachorowań zmniejszyła się o 82 procent przede wszystkim dzięki upowszechnieniu szczepień. Na początku lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku rozpoznawano objawy zapalenia wątroby typu B u 45 osób na 100 tysięcy mieszkańców. Aktualnie liczba nowych zgłoszeń waha się w zakresie 4-9 na 100 tysięcy mieszkańców, co świadczy o znaczącej poprawie sytuacji epidemiologicznej.
Przypadki ostrych zachorowań w grupie dzieci i młodzieży, dzięki realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych, zdarzają się obecnie sporadycznie. Przyjmuje się, że populacja osób do 25 roku życia jest uodporniona na zakażenie tym wirusem. Nowe zachorowania obserwuje się głównie wśród młodzieży i młodych dorosłych, którzy nie byli szczepieni przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B w ramach powszechnego programu.
W 2019 roku odnotowano w Polsce 46 przypadków ostrego wirusowego zapalenia wątroby typu B oraz 2814 nowo rozpoznanych przypadków przewlekłego zapalenia, co oznacza, że często są to zakażenia nabyte wiele lat wcześniej. W 2021 roku zarejestrowano 2457 nowych przypadków przewlekłego zapalenia wątroby typu B, co daje zapadalność na poziomie 6,44 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców. Liczba przewlekle zakażonych HBV w Polsce nie jest dokładnie określona, szacuje się ją na 0,67-1,3 procenta populacji.
Sytuację epidemiologiczną w zakresie wirusowego zapalenia wątroby typu B w Polsce należy uznać za dobrą, szczególnie w porównaniu z sytuacją globalną. Na świecie około 257 milionów osób choruje na przewlekłe zakażenie, a 887 tysięcy osób każdego roku umiera z powodu ostrego zakażenia i powikłań w przebiegu choroby, takich jak pierwotny rak wątroby i marskość wątroby. Światowa Organizacja Zdrowia podkreśla, że szczepienie ochronne jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania tej poważnej chorobie i zaleca kontynuację programów szczepień we wszystkich krajach.
Tak, szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B jest bardzo bezpieczna i zaliczana do jednych z najbezpieczniejszych szczepionek. Należy do grupy szczepionek inaktywowanych, co oznacza, że nie zawiera żadnego materiału genetycznego wirusa i nie może wywołać zakażenia. Nie istnieje możliwość zakażenia się wirusowym zapaleniem wątroby typu B poprzez szczepionkę, ponieważ zawiera ona jedynie jedno z białek strukturalnych wirusa – antygen powierzchniowy HBsAg. Działania niepożądane są zazwyczaj łagodne i przemijające, najczęściej obejmują ból, zaczerwienienie i stwardnienie w miejscu podania.
U zdrowych osób po przyjęciu pełnego cyklu szczepienia odporność utrzymuje się przez wiele lat, prawdopodobnie przez całe życie. Nie wymaga się podawania dawek przypominających u zdrowych osób bez zaburzeń odporności. Światowa Organizacja Zdrowia nie zaleca dawek przypominających po szczepieniu przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, argumentując to wieloletnim utrzymywaniem się wytworzonych przeciwciał oraz pamięcią immunologiczną. U osób z chorobami przewlekłymi lub zaburzeniami układu odpornościowego może być konieczne sprawdzanie poziomu przeciwciał i ewentualne podawanie dawek przypominających.
Szczepionka zapewnia bardzo wysoką skuteczność ochrony przed zakażeniem wirusem HBV. U zdrowych osób skuteczność wynosi ponad 90-96 procent, co oznacza, że zdecydowana większość osób szczepionych jest chroniona przed zakażeniem. W rzadkich przypadkach może dojść do zakażenia u osób, które nie wytworzyły wystarczającej ilości przeciwciał po szczepieniu. Dlatego w niektórych sytuacjach, na przykład u osób z grup wysokiego ryzyka, zaleca się sprawdzenie poziomu przeciwciał anty-HBs po zakończeniu cyklu szczepień.
U zdrowych osób rutynowe sprawdzanie poziomu przeciwciał anty-HBs po szczepieniu nie jest zalecane. Badanie kontrolne jest wskazane jedynie w określonych sytuacjach, takich jak u osób z upośledzoną odpornością, pacjentów dializowanych, osób zakażonych HIV, personelu medycznego narażonego na kontakt z krwią oraz u noworodków matek zakażonych HBV. W takich przypadkach poziom przeciwciał należy sprawdzić jeden-dwa miesiące po podaniu ostatniej dawki szczepionki.
Nie ma dowodów na niekorzystny wpływ szczepionki na przebieg ciąży. Podobnie jak w przypadku innych inaktywowanych szczepionek, ryzyko uważa się za nieistotne. Szczepionka może być podana kobiecie w ciąży jedynie w przypadku, gdy istnieją wyraźne wskazania do uodpornienia ze względu na możliwość zakażenia, a korzyści dla matki przeważają nad możliwym ryzykiem dla płodu. Zaleca się jednak odłożenie szczepienia do czasu po porodzie, o ile nie występuje pilna potrzeba uodpornienia.
Tak, szczepienie niemowląt i małych dzieci jest nie tylko możliwe, ale wręcz zalecane i obowiązkowe w ramach Programu Szczepień Ochronnych. Pierwszą dawkę szczepionki podaje się noworodkowi w szpitalu w ciągu 24 godzin od urodzenia. Układ odpornościowy niemowląt bardzo dobrze reaguje na szczepionkę, a skuteczność szczepienia w tej grupie wiekowej przekracza 96 procent. Wczesne szczepienie jest szczególnie ważne, ponieważ zakażenie we wczesnym dzieciństwie znacznie częściej przechodzi w postać przewlekłą niż zakażenie w wieku dorosłym.
Osoby, które przebyły zakażenie wirusem HBV i wyzdrowiały, wytwarzają naturalną odporność i nie wymagają szczepienia. U takich osób we krwi wykrywalne są przeciwciała anty-HBs oraz przeciwciała anty-HBc w klasie IgG, które świadczą o przebytym zakażeniu. Natomiast osoby z przewlekłym zakażeniem HBV, u których wykrywalny jest antygen HBs, również nie powinny być szczepione, ponieważ są już nosicielami wirusa.
W przypadku narażenia na zakażenie, na przykład po zakłuciu igłą skażoną krwią osoby zakażonej lub po kontakcie seksualnym z nosicielem wirusa, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. W zależności od statusu szczepienia osoby narażonej i czasu, który upłynął od ekspozycji, lekarz może zalecić profilaktykę poekspozycyjną. U osób nieszczepionych stosuje się równoczesne podanie immunoglobuliny anty-HBs oraz pierwszej dawki szczepionki, najlepiej w ciągu 24 godzin od ekspozycji, nie później niż w ciągu siedmiu dni.
Szczepionka przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B chroni wyłącznie przed zakażeniem wirusem HBV. Nie zapewnia ochrony przed zakażeniem innymi wirusami hepatotropowymi, takimi jak wirus zapalenia wątroby typu A, C czy E. Pośrednio chroni jednak przed wirusowym zapaleniem wątroby typu D, ponieważ wirus HDV namnaża się jedynie w obecności wirusa HBV. Dla osób wyjeżdżających do krajów o wysokiej endemiczności zalecane jest również szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A lub stosowanie szczepionki skojarzonej chroniącej jednocześnie przed typem A i B.
Zakażenie wirusem HBV często przebiega bezobjawowo, szczególnie w fazie ostrej. Kiedy objawy występują, mogą obejmować wzmożone zmęczenie, osłabienie, brak apetytu, nudności i wymioty, bóle brzucha, bóle mięśni i stawów, ciemne zabarwienie moczu, odbarwienie stolca oraz żółtaczkę, czyli żółte zabarwienie skóry i białkówek oczu. W przewlekłej postaci choroba przez długi czas może nie dawać żadnych charakterystycznych objawów lub objawiać się jedynie niespecyficznym uczuciem zmęczenia. Dlatego regularne badania przesiewowe są tak ważne u osób z grup ryzyka.
Niestety, całkowite wyeliminowanie wirusa HBV z organizmu jest praktycznie niemożliwe ze względu na jego zdolność do integracji materiału genetycznego z DNA komórek gospodarza. Obecnie dostępne leki mogą jednak zatrzymać replikację wirusa, zmniejszyć stan zapalny wątroby i zapobiec rozwojowi powikłań, takich jak marskość wątroby czy rak wątrobowokomórkowy. Nowoczesne leki przeciwwirusowe, takie jak entekawir i tenofowir, są bardzo skuteczne w zahamowaniu namnażania się wirusa – po trzech latach terapii zahamowanie replikacji występuje u ponad 90 procent leczonych. Chociaż nie prowadzi to do całkowitego wyleczenia, pozwala na kontrolę zakażenia i zapobieganie poważnym powikłaniom.
