Walgancyklowir – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Walgancyklowir – lek o działaniu przeciwwirusowym. Mechanizm działania walgancyklowiru polega na hamowaniu replikacji herpeswirusów m.in. wirusa cytomegalii i zapalenia wątroby typu B. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie cytomegalowirusowego (CMV) zapalenia siatkówki u pacjentów z AIDS oraz w zapobieganiu chorobie spowodowanej przez CMV u pacjentów niezakażonych wirusem cytomegalii, którzy otrzymali przeszczepiony narząd od dawcy zakażonego CMV.
Walgancyklowir dostępny jest w postaci tabletek oraz proszku do sporządzania roztworu doustnego. Dawkowanie i postać leku ustala się indywidualnie w zależności od rodzaju choroby, jej ciężkości i przebiegu.
Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): niedokrwistość, małopłytkowość, duszność, biegunka, zakażenie drożdżakowe jamy ustnej, zakażenie dróg moczowych, zmniejszony apetyt, jadłowstręt, ból głowy, zawroty głowy, bezsenność, zaburzenia smaku, depresja, niepokój, ból ucha, kaszel, nudności, wymioty, ból brzucha, wzdęcia, zaburzenia połykania, ból pleców, ból mięśni, ból stawów, zaburzenia czynności nerek, zmęczenie, gorączka, dreszcze, ból w klatce piersiowej.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Walgancyklowir – kompleksowy przewodnik po przeciwwirusowym leku nowej generacji
Walgancyklowir to jeden z najważniejszych leków przeciwwirusowych stosowanych w walce z zakażeniami wywołanymi przez wirus cytomegalii (CMV). Ten innowacyjny preparat, będący prolekiem gancyklowiru, rewolucjonizuje leczenie ciężkich infekcji wirusowych u pacjentów z osłabionym układem odpornościowym. Dzięki wysokiej biodostępności i skuteczności, walgancyklowir stał się podstawą terapii przeciwwirusowej w transplantologii, onkologii oraz leczeniu pacjentów z AIDS. Jego unikalna budowa chemiczna pozwala na efektywną doustną terapię, zastępując wcześniejsze metody podawania leków wyłącznie dożylnie.
Mechanizm działania walgancyklowiru
Walgancyklowir jest L-walilowym estrem gancyklowiru, co oznacza, że funkcjonuje jako prolek. Po podaniu doustnym walgancyklowir jest szybko i w znacznym stopniu metabolizowany przez jelitowe i wątrobowe esterazy do gancyklowiru. Ten proces biotransformacji jest kluczowy dla skuteczności leku – bezwzględna dostępność biologiczna gancyklowiru powstałego z walgancyklowiru wynosi około 60%, co stanowi ogromną przewagę nad doustnym podawaniem samego gancyklowiru.
Gancyklowir jest syntetycznym analogiem 2′-deoksyguanozyny, który wykazuje selektywne działanie przeciwwirusowe. W komórkach zakażonych CMV gancyklowir ulega fosforylacji przez wirusową kinazę proteinową pUL97 do monofosforanu gancyklowiru. Dalsza fosforylacja zachodzi z udziałem kinaz komórkowych – powstaje trifosforan gancyklowiru.
Mechanizm działania na poziomie molekularnym obejmuje dwa główne procesy:
- Konkurencyjne hamowanie: Trifosforan gancyklowiru hamuje przyłączanie się trifosforanu deoksyguanozyny do DNA wirusa, powodując zahamowanie jej dalszego wydłużania
- Terminacja łańcucha DNA: Włączanie trifosforanu gancyklowiru do wirusowego DNA powoduje zakończenie syntezy nici lub ograniczenie jej dalszego wydłużania
Spektrum działania przeciwwirusowego
Walgancyklowir wykazuje aktywność wobec ludzkiego wirusa cytomegalii (HCMV), wirusa opryszczki zwykłej (HSV-1 i HSV-2), ludzkiego wirusa opryszczki 6, 7 i 8 (HHV-6, HHV-7, HHV-8), wirusa Epsteina i Barr (EBV), wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV) oraz wirusa zapalenia wątroby typu B (HBV).
Szczególną skuteczność preparat wykazuje w przypadku:
- Zakażeń wywołanych przez wirus cytomegalii (CMV) – główne wskazanie
- Herpeswirusów u pacjentów immunokompromitowanych
- Profilaktyki przeciwwirusowej po przeszczepach narządów
Wskazania do stosowania walgancyklowiru
Podstawowe wskazania terapeutyczne
Walgancyklowir stosuje się w początkowym i podtrzymującym leczeniu cytomegalowirusowego (CMV) zapalenia siatkówki u dorosłych pacjentów z zespołem nabytego niedoboru odporności (AIDS) oraz w zapobieganiu chorobie wywołanej przez CMV u niezakażonych wirusem cytomegalii dorosłych i dzieci, którzy otrzymali przeszczepiany narząd miąższowy od dawcy zakażonego CMV.
Szczegółowe zastosowania kliniczne
- Leczenie cytomegalowirusowego zapalenia siatkówki:
- Pacjenci z AIDS i aktywnym zapaleniem siatkówki
- Terapia początkowa oraz podtrzymująca
- Zapobieganie progresji choroby
- Profilaktyka po przeszczepach:
- Transplantacja nerek, serca, wątroby
- Pacjenci CMV-seronegatywni otrzymujący narządy od dawców CMV-seropozytywnych
- Zapobieganie wczesnym i późnym zakażeniom CMV
- Leczenie cytomegalii wrodzonej:
- Badania kliniczne wykazały skuteczność walgancyklowiru w leczeniu objawowej wrodzonej cytomegalii u noworodków, szczególnie w poprawie funkcji słuchu i rozwoju neurologicznego
Farmakokinetyka i dawkowanie
Właściwości farmakokinetyczne
Po podaniu doustnym walgancyklowir dobrze się wchłania z przewodu pokarmowego, a następnie w ścianie jelit i w wątrobie ulega szybkiemu przekształceniu do gancyklowiru. Przyjmowanie leku z pokarmem powoduje w porównaniu z przyjmowaniem na czczo zwiększenie AUC (około 30%) i cmax (około 14%) gancyklowiru.
Kluczowe parametry farmakokinetyczne:
- Biodostępność: około 60%
- Wiązanie z białkami osocza: 1-2%
- Okres półtrwania: około 4 godzin
- Eliminacja: głównie przez nerki (przesączanie kłębuszkowe i wydzielanie kanalikowe)
Schemat dawkowania u dorosłych
Wskazanie |
Dawka początkowa |
Dawka podtrzymująca |
Czas leczenia |
Zapalenie siatkówki CMV (leczenie) |
900 mg 2×/dziennie |
900 mg 1×/dziennie |
21 dni, następnie długotrwale |
Profilaktyka po przeszczepie |
– |
900 mg 1×/dziennie |
100-200 dni |
Cytomegalia wrodzona |
Dawka ustalana indywidualnie |
15-16 mg/kg 2×/dziennie |
6 tygodni do 6 miesięcy |
Dawka walgancyklowiru 900 mg 2×/dziennie doustnie jest równoważna dawce gancyklowiru 5 mg/kg masy ciała 2×/dziennie dożylnie.
Leczenie farmakologiczne zakażeń CMV
Terapia pierwszej linii
W leczeniu zakażeń cytomegalowirusowych stosuje się kilka grup leków przeciwwirusowych, przy czym walgancyklowir odgrywa kluczową rolę jako preparat doustny o wysokiej skuteczności.
Główne substancje czynne stosowane w terapii CMV:
- Walgancyklowir – preparat doustny pierwszego wyboru
- Gancyklowir – podawany dożylnie w ciężkich zakażeniach, szczególnie u pacjentów hospitalizowanych
- Foskarnet – stosowany jako lek drugiej linii lub w przypadku oporności na gancyklowir
- Cydofowir – zarezerwowany dla opornych przypadków zakażeń CMV
Strategie terapeutyczne
Leczenie preemptywne: Rozpoczynanie terapii na podstawie wykrycia replikacji wirusa przed wystąpieniem objawów klinicznych.
Profilaktyka uniwersalna: Stosowanie leków przeciwwirusowych, takich jak gancyklowir, walgancyklowir czy foskarnet, u wszystkich pacjentów z grupy wysokiego ryzyka.
Terapia ukierunkowana: Leczenie po wystąpieniu objawów klinicznych zakażenia CMV.
Działania niepożądane i bezpieczeństwo
Najczęstsze działania niepożądane
Bardzo często występują: (ciężka) neutropenia, niedokrwistość, duszność oraz biegunka. Walgancyklowir może powodować działania niepożądane u ponad 10% pacjentów: neutropenia, niedokrwistość, duszność oraz biegunka, natomiast u ponad 1% występują objawy o różnym nasileniu ze strony układu krwiotwórczego, nerwowego, pokarmowego, moczowego, mięśniowego, skóry oraz narządów wzroku i słuchu.
Działania niepożądane według układów
Układ krwiotwórczy:
- Neutropenia (najczęstsze)
- Niedokrwistość
- Trombocytopenia
- Pancytopenia
Układ pokarmowy:
- Biegunka
- Nudności
- Wymioty
- Bóle brzucha
Układ nerwowy:
- Zawroty głowy
- Bóle głowy
- Splątanie
- Rzadko: drgawki
Układ oddechowy:
Monitorowanie bezpieczeństwa
Ze względu na to, że w wyniku leczenia walgancyklowirem mogą wystąpić działania niepożądane takie jak: leukopenia, niedokrwistość, trombocytopenia, neutropenia, pancytopenia, zahamowanie czynności szpiku i niedokrwistość aplastyczna, przed rozpoczęciem terapii i w jej trakcie należy ściśle monitorować wyniki laboratoryjne krwi.
Zalecane badania kontrolne:
- Morfologia krwi z rozmazem – co tydzień przez pierwsze 2 tygodnie, następnie co 2 tygodnie
- Parametry nerkowe – regularnie ze względu na nefrotoksyczność
- Funkcje wątroby – okresowo
Przeciwwskazania i ograniczenia stosowania
Bezwzględne przeciwwskazania
Nadwrażliwość na walgancyklowir, gancyklowir, którykolwiek składnik preparatu, jak również nadwrażliwość na acyklowir lub walacyklowir ze względu na możliwość reakcji krzyżowej.
Nie należy rozpoczynać leczenia u chorych z bezwzględną liczbą neutrofili <500/μl lub liczbą płytek krwi <25 000/μl albo stężeniem hemoglobiny <8 g/dl.
Szczególne populacje pacjentów
Niewydolność nerek: Należy zachować szczególną ostrożność u chorych z niewydolnością nerek; dawkowanie należy dostosować w zależności od klirensu kreatyniny; nie stosować leku u chorych poddawanych hemodializie.
Ciąża i laktacja: Walgancyklowiru nie należy stosować w okresie ciąży, chyba że korzyść dla matki przewyższa potencjalne ryzyko uszkodzenia płodu. Gancyklowir jest substancją mutagenną, embriotoksyczną, teratogenną i rakotwórczą.
Dzieci i młodzież: Istnieją ograniczone dane dotyczące stosowania leku u dzieci i młodzieży, jednak badania farmakokinetyczne u dzieci po przeszczepieniu wskazują na konieczność indywidualnego doboru dawek.
Interakcje lekowe
Najważniejsze interakcje
Walgancyklowir jest szybko i w znacznym odsetku metabolizowany do gancyklowiru, dlatego oczekuje się, że interakcje będą podobne do obserwowanych w przypadku gancyklowiru.
Kluczowe interakcje:
- Imipenem z cilastatyną: U chorych przyjmujących równolegle gancyklowir z imipenemem i cilastatyną notowano występowanie drgawek. Leków tych nie należy stosować równolegle, jeśli korzyści nie przewyższają potencjalnego ryzyka.
- Probenecyd: Probenecyd zmniejsza o 20% klirens nerkowy gancyklowiru i powoduje zwiększenie ekspozycji na gancyklowir o 40%.
- Zydowudyna: W trakcie równoległego stosowania gancyklowiru i zydowudyny AUC zydowudyny zwiększa się o 17%. Ponadto obydwa leki mogą powodować neutropenię i niedokrwistość – skojarzone leczenie pełnymi dawkami może nie być tolerowane przez niektórych pacjentów.
- Leki nefrotoksyczne: Równoległe stosowanie walgancyklowiru z lekami oddziałowującymi na nerki (cydofowir, foskarnet) zwiększa ryzyko toksyczności.
Oporność wirusowa
Mechanizmy rozwoju oporności
W wyniku przedłużonego leczniczego lub zapobiegawczego stosowania walgancyklowiru może dojść do rozwoju oporności CMV na gancyklowir w mechanizmie selekcji wirusów ze zmutowanym genem kinazy białka wirusowego (UL97), warunkującej monofosforylację gancyklowiru i (lub) z genem polimerazy wirusowej (UL54).
Najczęstsze mutacje oporności:
- M460V/I
- H520Q
- C592G
- A594V
- L595S
- C603W
Wirusy z mutacją UL97 są oporne wyłącznie na gancyklowir, podczas gdy wirusy z mutacją genu UL54 mogą wykazywać krzyżową oporność na inne leki przeciwwirusowe działające również na polimerazę wirusa.
Preparaty dostępne w Polsce
W Polsce dostępne są różne preparaty zawierające walgancyklowir:
- Ceglar – tabletki powlekane 450 mg
- Valcyte – tabletki powlekane 450 mg, proszek do roztworu 50 mg/ml
- Valhit – tabletki powlekane 450 mg
- Valdamin – tabletki powlekane 450 mg
Walgancyklowir znajduje się na wzorcowej liście podstawowych leków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO Model Lists of Essential Medicines) oraz jest dopuszczony do obrotu w Polsce.
Znaczenie kliniczne w transplantologii
Badania porównawcze wskazują na skuteczność walgancyklowiru w profilaktyce CMV u pacjentów po przeszczepach, choć niektóre analizy sugerują możliwość zwiększonego ryzyka późnych zakażeń CMV oraz większej toksyczności hematologicznej w porównaniu z innymi opcjami terapeutycznymi.
Zalety w transplantologii:
- Doustna forma podawania
- Wysoka biodostępność
- Długotrwała skuteczność profilaktyczna
- Możliwość ambulatoryjnego stosowania
Ograniczenia:
- Ryzyko późnych zakażeń CMV
- Toksyczność hematologiczna
- Konieczność regularnego monitorowania
- Wysokie koszty terapii
Perspektywy rozwoju i nowe wskazania
Cytomegalia wrodzona
Wyniki najnowszych badań klinicznych potwierdzają skuteczność walgancyklowiru w leczeniu objawowej wrodzonej cytomegalii. Leczenie przez 6 miesięcy, w porównaniu z 6 tygodniami, wykazuje lepsze długoterminowe efekty w zakresie poprawy słuchu i rozwoju neurologicznego dzieci.
Nowe strategie dozowania
Badania farmakokinetyczne u dzieci wskazują na potrzebę indywidualnego dostosowywania dawek na podstawie powierzchni ciała i funkcji nerek, co może poprawić skuteczność i bezpieczeństwo terapii.
Czym różni się walgancyklowir od gancyklowiru?
Walgancyklowir to prolek gancyklowiru – po podaniu doustnym zostaje przekształcony w aktywny gancyklowir. Główną przewagą walgancyklowiru jest znacznie wyższa biodostępność (około 60%) w porównaniu z doustnym gancyklowirem (5-9%), co pozwala na efektywną terapię doustną zamiast wyłącznie dożylnej.
Jak długo trwa leczenie walgancyklowirem?
Czas leczenia zależy od wskazania:
- Zapalenie siatkówki CMV: 21 dni leczenia początkowego, następnie długotrwała terapia podtrzymująca
- Profilaktyka po przeszczepie: zazwyczaj 100-200 dni
- Cytomegalia wrodzona: od 6 tygodni do 6 miesięcy według najnowszych zaleceń
Czy walgancyklowir można stosować w ciąży?
Walgancyklowir jest przeciwwskazany w ciąży ze względu na działanie teratogenne, embriotoksyczne i mutagenne. Kobiety w wieku rozrodczym powinny stosować skuteczną antykoncepcję podczas leczenia i przez co najmniej 30 dni po zakończeniu terapii.
Jakie są najpoważniejsze działania niepożądane walgancyklowiru?
Najpoważniejszym działaniem niepożądanym jest neutropenia (zmniejszenie liczby neutrofili), która może prowadzić do zwiększonego ryzyka zakażeń. Inne istotne działania to niedokrwistość, trombocytopenia oraz potencjalna nefrotoksyczność. Konieczne jest regularne monitorowanie morfologii krwi.
Czy można prowadzić pojazd podczas leczenia walgancyklowirem?
Walgancyklowir może powodować zawroty głowy, splątanie, a w rzadkich przypadkach drgawki. Pacjenci powinni zachować ostrożność przy prowadzeniu pojazdów i obsłudze maszyn, szczególnie na początku terapii.
Jak postępować w przypadku pominięcia dawki?
W przypadku pominięcia dawki należy ją przyjąć jak najszybciej, o ile nie jest to czas bliski kolejnej planowanej dawki. Nie należy podwajać dawki. Regularne przyjmowanie leku jest kluczowe dla utrzymania skutecznych stężeń przeciwwirusowych.
Czy walgancyklowir może być stosowany u dzieci?
Walgancyklowir może być stosowany u dzieci, szczególnie w profilaktyce po przeszczepieniu narządów i leczeniu wrodzonej cytomegalii. Dawkowanie musi być dokładnie dostosowane do masy ciała i funkcji nerek dziecka. Dostępna jest specjalna postać w proszku do sporządzania roztworu doustnego.
Jak długo po zakończeniu leczenia walgancyklowir działa w organizmie?
Okres półtrwania gancyklowiru (aktywnego metabolitu) wynosi około 4 godzin u pacjentów z prawidłową funkcją nerek. Jednak ze względu na długotrwałe wewnątrzkomórkowe działanie, efekt przeciwwirusowy może utrzymywać się dłużej. U pacjentów z zaburzoną czynnością nerek okres eliminacji wydłuża się.
Czy istnieją naturalne sposoby wspomagania leczenia CMV?
Chociaż walgancyklowir pozostaje podstawą leczenia zakażeń CMV, wspomagająco można stosować ogólne metody wzmacniania odporności – odpowiednią dietę bogatą w witaminy i minerały, unikanie stresu, wystarczającą ilość snu. Jednak żadne naturalne metody nie zastępują specyficznej terapii przeciwwirusowej.
Jakie badania należy wykonywać podczas leczenia?
Podczas terapii walgancyklowirem konieczne jest regularne monitorowanie:
- Morfologia krwi z rozmazem (co tydzień przez pierwsze 2 tygodnie, następnie co 2 tygodnie)
- Parametry nerkowe (kreatynina, klirens kreatyniny)
- Czasami funkcje wątroby (transaminazy)
- U kobiet – test ciążowy przed rozpoczęciem leczenia
Bibliografia
- Kimberlin DW, Jester PM, Sánchez PJ, Ahmed A, Arav-Boger R, Michaels MG, Ashouri N, Englund JA, Estrada B, Jacobs RF, Romero JR, Sood SK, Whitworth MS, Abzug MJ, Caserta MT, Fowler S, Lujan-Zilbermann J, Storch GA, DeBiasi RL, Han JY, Palmer A, Weiner LB, Bocchini JA, Dennehy PH, Finn A, Griffiths PD, Luck S, Gutierrez K, Halasa N, Homans J, Shane AL, Sharland M, Simonsen K, Vanchiere JA, Woods CR, Sabo DL, Aban I, Kuo H, James SH, Prichard MN, Griffin J, Giles D, Acosta EP, Whitley RJ; National Institute of Allergy and Infectious Diseases Collaborative Antiviral Study Group. Valganciclovir for symptomatic congenital cytomegalovirus disease. N Engl J Med. 2015;372(10):933-943. DOI: 10.1056/NEJMoa1404599 PMID: 25738669
- Åsberg A, Humar A, Rollag H, Jardine AG, Kumar D, Aukrust P, Ueland T, Bignamini AA, Hartmann A. Lessons Learned From a Randomized Study of Oral Valganciclovir Versus Parenteral Ganciclovir Treatment of Cytomegalovirus Disease in Solid Organ Transplant Recipients: The VICTOR Trial. Clin Infect Dis. 2016;62(9):1154-1160. DOI: 10.1093/cid/ciw084 PMID: 26908810