Acnatac to żel przeciwbakteryjny i złuszczający naskórek stosowany w dermatologii do wspomagania leczenia trądziku pospolitego. Preparat zawiera dwie substancje czynne: klindamycynę oraz tretynoinę. Klindamycyna jest antybiotykiem, który hamuje namnażanie się bakterii, odpowiadających za powstawanie trądziku. Tretynoina to pochodna witaminy A, która działa złuszczająco na naskórek, hamuje jego rogowacenie oraz zapobiega powstawaniu zaskórników.
Aknemycin Plus to lek przeciwtrądzikowy w formie płynu do stosowania miejscowego na skórę. Zawiera w swoim składzie antybiotyk – erytromycynę i substancję złuszczającą – tretynoinę. Erytromycyna działa na bakterie odpowiedzialne za rozwój trądziku, a tretynoina wspomaga złuszczanie skóry, hamuje rogowacenie naskórka i powoduje usunięcie zaskórników1. Jest zalecany w szczególności pacjentom z dużym łojotokiem.
Atrederm to lek na receptę, który zawiera tretynoinę i witaminę E. Tretynoina hamuje rogowacenie naskórka, działa silnie złuszczająco na zrogowaciały naskórek i zapobiega tworzeniu się zaskórników. Lek jest stosowany w leczeniu trądziku pospolitego, zwłaszcza postaci zaskórnikowej, grudkowej i krostkowej oraz innych odmian trądziku.
Locacid to lek na receptę, który jest stosowany w różnych postaciach trądziku, z wyjątkiem trądziku różowatego. Działa dzięki zawartości pochodnej witaminy A – tretynoiny, która wywołuje głębokie metaboliczne zmiany w nabłonku rogowaciejącym. Zwiększa aktywność proliferacyjną komórek nabłonka oraz różnicowanie komórkowe (keratynizację i rogowacenie). Lek jest dostępny w postaci kremu do stosowania miejscowego.
Vesanoid to lek zawierający substancję czynną tretynoinę, która jest pochodną witaminy A. Jest stosowany w leczeniu ostrej białaczki promielocytowej, zarówno u pacjentów z nowo rozpoznaną chorobą, jak i u tych, u których wystąpił nawrót choroby lub są oporni na chemioterapię. Lek jest dostępny na receptę.
Tretynoina – to metabolit witaminy A należący do grupy retinoidów. Mechanizm działania tretynoiny polega na hamowaniu rozmnażania się komórek zmienionych chorobowo. Wskazaniem do stosowania leku jest indukcja remisji ostrej białaczki promielocytowej u pacjentów, którzy nie byli wcześniej leczeni, pacjentów u których nastąpił nawrót choroby oraz u pacjentów opornych na chemioterapię.
Tretynoina dostępna jest w postaci kapsułek miękkich. Dokładną dawkę leku dobiera się indywidualnie do powierzchni ciała, a czas leczenia trwa do momentu uzyskania całkowitej remisji. Tretynoina występuje również w połączeniu z klindamycyną i erytromycyną w lekach stosowanych zewnętrznie na zmiany skórne.
Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): zmniejszenie łaknienia, stan splątania, lęk, depresja, bezsenność, ból głowy, zwiększone ciśnienie śródczaszkowe, łagodne nadciśnienie śródczaszkowe, zawroty głowy, parestezje, zaburzenia widzenia, osłabienie słuchu, zaburzenia rytmu serca, zaczerwienienie skóry twarzy, niewydolność oddechowa, suchość błony śluzowej nosa, suchość w ustach, nudności, wymioty, ból brzucha, biegunka, zaparcie, rumień, wysypka, świąd, łysienie, ból kości, ból w klatce piersiowej, złe samopoczucie, zwiększenie stężenia triglicerydów we krwi.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Tretynoina, znana również jako kwas all-trans retinowy lub kwas retinolowy, to jedna z najważniejszych substancji czynnych w dermatologii i onkologii. Ten naturalny metabolit witaminy A, zaliczany do grupy retinoidów, rewolucjonizuje leczenie problemów skórnych od ponad pół wieku. Odkryta w drugiej połowie XX wieku przez amerykańskiego chemika Alberta Kligmana, początkowo wykorzystywana była głównie w terapii zmian trądzikowych. Z czasem jednak jej zastosowanie znacznie się poszerzyło – tretynoina znalazła miejsce zarówno w eliminacji przebarwień wywołanych promieniowaniem słonecznym, jak i w leczeniu ostrej białaczki promielocytowej, jednej z najbardziej agresywnych postaci nowotworów krwi. Charakteryzuje się unikalnym mechanizmem działania, który wpływa na różnicowanie komórek oraz procesy regeneracyjne skóry. Dla pacjentów stosujących tretynoinę kluczowe znaczenie ma zrozumienie zarówno jej właściwości leczniczych, jak i potencjalnych działań niepożądanych oraz koniecznych środków ostrożności. Substancja ta jest dostępna wyłącznie na receptę, co podkreśla jej potężne działanie i wymóg prowadzenia terapii pod ścisłą kontrolą specjalisty.
Tretynoina należy do grupy retinoidów, czyli związków chemicznych stanowiących pochodne witaminy A. Jest naturalnym metabolitem retinolu, co oznacza, że organizm ludzki sam wytwarza tę substancję w procesach metabolicznych z witaminy A. W środowisku naukowym funkcjonuje pod wieloma nazwami, w tym kwas all-trans retinowy, kwas retinolowy czy kwas witaminy A, lecz wszystkie określenia odnoszą się do tej samej substancji czynnej.
Mechanizm działania tretynoiny, choć nie został jeszcze w pełni poznany przez naukowców, opiera się na jej zdolności do wiązania się z jądrowymi receptorami kwasu retinowego. W skórze substancja ta wywołuje szereg korzystnych zmian na poziomie komórkowym, które przekładają się na widoczne efekty terapeutyczne. Tretynoina wpływa na normalizację procesów różnicowania komórkowego oraz zwiększa aktywność proliferacyjną keratynocytów, czyli podstawowych komórek naskórka.
Działanie tretynoiny obejmuje kilka kluczowych mechanizmów, które sprawiają, że substancja ta jest tak skuteczna w leczeniu problemów dermatologicznych. Przede wszystkim zapobiega gromadzeniu się zrogowaciałych komórek w przewodach włosowych poprzez zmniejszanie spoistości komórek gruczołów łojowych. To udrażnia ujścia przewodów łojowych i pozwala na swobodny odpływ wydzieliny. Tretynoina silnie złuszcza zrogowaciały naskórek, hamuje nadmierne rogowacenie i zapobiega odkładaniu się lipidów oraz kwasów tłuszczowych w zablokowanych gruczołach łojowych. Dodatkowo zwiększa aktywność komórek warstwy kolczystej skóry, przyspieszając turnover komórkowy i sprzyjając regeneracji oraz prawidłowemu bliznowaceniu.
Długotrwałe stosowanie tretynoiny może częściowo odwracać procesy fotostarzenia się skóry poprzez zmiany w warstwie brodawkowej skóry właściwej. Substancja stymuluje syntezę kolagenu i odnowę włókien elastynowych, co pozwala ujędrnić skórę i zmniejszyć widoczność zmarszczek. Wykazuje również wyraźne właściwości przeciwzapalne, które są szczególnie istotne w terapii stanów zapalnych skóry.
W leczeniu ostrej białaczki promielocytowej mechanizm działania tretynoiny jest jeszcze bardziej specyficzny. Substancja wiąże się z jądrowymi receptorami kwasu retinowego, które u pacjentów z tym typem białaczki uległy modyfikacji pod wpływem fuzji z białkiem PML. Farmakologiczne dawki tretynoiny wywołują proteolityczną degradację tych nieprawidłowych białek chimerycznych, przywracając funkcje receptorów do normy i zwalniając blokady różnicowania komórek. Tretynoina hamuje proliferację i pobudza różnicowanie promielocytowych komórek blastycznych, co prowadzi do poprawy wskaźnika remisji i zmniejszenia nawrotowości nowotworu.
Tretynoina znajduje zastosowanie w dwóch głównych obszarach medycyny – dermatologii oraz hematologii i onkologii. W każdym z tych zastosowań substancja jest podawana w innej postaci i według różnych schematów dawkowania.
W dermatologii tretynoina stosowana jest głównie w leczeniu różnych postaci trądziku pospolitego. Preparaty miejscowe z tretynoiną są szczególnie skuteczne w terapii trądziku z grudkami, zaskórnikami i krostkami, zwłaszcza gdy towarzyszy im nasilony łojotok oraz duża liczba zmian zarówno zapalnych, jak i niezapalnych. Retinoidy, w tym tretynoina, stanowią podstawową grupę substancji leczniczych wykorzystywanych w różnych odmianach trądziku i są zalecane zarówno w monoterapii, jak i w terapii skojarzonej z miejscowymi antybiotykami.
Tretynoina wykazuje skuteczność w leczeniu trądziku zaskórnikowego, gdzie może być stosowana samodzielnie, jak również w bardziej nasilonych postaciach choroby wymagających terapii skojarzonej. Substancja działa przeciwzapalnie, redukuje tworzenie się mikrozaskórników i zaskórników oraz pośrednio zmniejsza kolonizację bakterii Propionibacterium acnes w jednostkach włosowo-łojowych. W praktyce klinicznej tretynoina najczęściej występuje w postaci preparatów skojarzonych łączących ją z antybiotykami takimi jak klindamycyna lub erytromycyna, co zwiększa skuteczność leczenia, zwłaszcza przy obecności stanów zapalnych i nadmiernym łojotoku.
Poza leczeniem trądziku tretynoina znajduje zastosowanie w terapii zaburzeń rogowacenia, takich jak rybia łuska czy rogowacenie mieszkowe. W tych schorzeniach substancja pomaga normalizować proces rogowacenia i złuszczania naskórka.
Z przeprowadzonych badań wynika, że tretynoina może mieć korzystny wpływ w profilaktyce zmian starzeniowych skóry, poprawiając jej stan oraz niwelując drobne zmarszczki i przebarwienia. Jednak biorąc pod uwagę fakt, że preparaty z tretynoiną są w Polsce dostępne jedynie na receptę oraz wiążą się z długotrwałym stosowaniem i zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych, substancji tej nie stosuje się rutynowo w profilaktyce powstawania zmarszczek. Do celów kosmetycznych zaleca się raczej preparaty z innymi pochodnymi retinolu lub czystą witaminą A dostępne bez recepty.
W onkologii tretynoina podawana doustnie stanowi fundamentalny element terapii ostrej białaczki promielocytowej. Jest to specyficzny podtyp ostrej białaczki szpikowej charakteryzujący się mutacją genu receptora kwasu retinowego i występowaniem translokacji chromosomowej t(15;17). Tretynoina w połączeniu z trójtlenkiem arsenu lub chemioterapią jest wskazana w leczeniu pacjentów z nowo rozpoznaną, nawrotową lub oporną na chemioterapię ostrą białaczką promielocytową.
Ostra białaczka promielocytowa typowo dotyka stosunkowo młodych chorych w wieku od 20 do 50 lat i stanowi około 10-15 procent przypadków ostrej białaczki szpikowej. Charakterystyczną i bardzo groźną cechą tego podtypu jest częste występowanie zespołu rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, który prowadzi do zagrażających życiu powikłań krwotocznych. Dzięki wprowadzeniu tretynoiny i trójtlenku arsenu jako leków celowanych, które działają znacznie precyzyjniej od klasycznej chemioterapii, rokowanie w tej chorobie uległo dramatycznej poprawie. Remisję po leczeniu indukcyjnym osiąga aż 90-95 procent leczonych, a pięcioletnie przeżycie całkowite obserwowane jest u około 65 procent pacjentów.
W przypadku podejrzenia ostrej białaczki promielocytowej należy wdrożyć niezwłocznie empiryczne leczenie tretynoiną bez oczekiwania na wynik badań molekularnych i cytogenetycznych. Takie postępowanie pozwala zredukować wczesną śmiertelność do około 5 procent. Obecnie standardem leczenia ostrej białaczki promielocytowej jest skojarzenie tretynoiny z trójtlenkiem arsenu, a alternatywę stanowi stosowanie tretynoiny z antracyklinami takimi jak idarubicyna.
W Polsce preparaty zawierające tretynoinę są dostępne wyłącznie na receptę lekarską, co podkreśla ich silne działanie i konieczność prowadzenia terapii pod nadzorem specjalisty. Preparaty miejscowe występują głównie w postaci żeli i płynów do stosowania na skórę, które łączą tretynoinę z antybiotykami.
| Nazwa preparatu | Postać | Skład | Zastosowanie |
|---|---|---|---|
| Acnatac | Żel | Klindamycyna 10 mg/g + Tretynoina 0,25 mg/g | Trądzik pospolity z grudkami, zaskórnikami i krostkami |
| Aknemycin Plus | Płyn | Erytromycyna 40 mg/g + Tretynoina 0,25 mg/g | Trądzik pospolity, szczególnie z nasilonym łojotokiem |
| Vesanoid | Kapsułki miękkie 10 mg | Tretynoina 10 mg | Ostra białaczka promielocytowa |
Preparaty złożone zawierające tretynoinę z antybiotykami oferują synergistyczne działanie przeciwtrądzikowe. Klindamycyna i erytromycyna działają jako antybiotyki hamujące namnażanie bakterii odpowiedzialnych za rozwój trądziku, podczas gdy tretynoina wspomaga złuszczanie skóry, hamuje rogowacenie naskórka i zapobiega powstawaniu zaskórników. Takie połączenie jest szczególnie skuteczne u pacjentów z dużym łojotokiem i obecnością stanów zapalnych.
Stosowanie miejscowe w leczeniu trądziku:
Preparaty miejscowe z tretynoiną nakłada się bezpośrednio na uprzednio umytą i dokładnie osuszoną skórę. Niewielką ilość preparatu należy aplikować raz lub maksymalnie dwa razy dziennie, omijając okolice oczu, nosa, ust i błon śluzowych. Po aplikacji koniecznie należy dokładnie umyć ręce. Lek rozprowadza się za pomocą gazowego wacika, waty lub końcami czystych palców tak, aby nieznacznie pokryć miejsca zmienione chorobowo.
Pierwsze efekty terapii miejscowej obserwowane są najczęściej po kilku tygodniach od rozpoczęcia leczenia. Terapia tretynoiną zazwyczaj trwa do 12 tygodni, zwłaszcza jeżeli jej rezultaty nie są satysfakcjonujące. Należy pamiętać, że w początkowym okresie leczenia może wystąpić przejściowe zaostrzenie zmian trądzikowych z nasileniem odczynu zapalnego, co nie stanowi wskazania do przerwania terapii. W takiej sytuacji można czasowo zmniejszyć częstość aplikacji preparatu.
Stosowanie doustne w ostrej białaczce promielocytowej:
Tretynoinę w postaci kapsułek stosuje się doustnie, połykając całą kapsułkę i popijając ją wodą. Zaleca się przyjmowanie leku w trakcie posiłku lub krótko po nim. W leczeniu ostrej białaczki promielocytowej tretynoina podawana jest w dawce 45 mg na metr kwadratowy powierzchni ciała na dobę, podzielonej na dwie dawki. Leczenie trwa do uzyskania całkowitej remisji, zwykle do 90 dni, a następnie kontynuowane jest leczenie konsolidujące i podtrzymujące.
Podawanie tretynoiny doustnie pacjentom z ostrą białaczką promielocytową powinno odbywać się pod ścisłym nadzorem lekarza posiadającego doświadczenie w leczeniu chorób hematologicznych lub onkologicznych. Podczas podawania tretynoiny u chorych powinno być kontynuowane leczenie wspomagające, a u pacjentów bardzo często należy przeprowadzać ocenę profilu hematologicznego, układu krzepnięcia oraz badania czynnościowe wątroby, a także kontrolować stężenie cholesterolu i triglicerydów w osoczu.
W leczeniu trądziku tretynoina jest często łączona z innymi substancjami czynnymi w celu zwiększenia skuteczności terapii. Najczęściej stosowane połączenia to tretynoina z klindamycyną lub erytromycyną. W praktyce dermatologicznej zaleca się stosowanie łączne lub naprzemienne preparatów należących do różnych grup leków o odmiennym mechanizmie działania. Najczęściej stosowany schemat to antybiotyk z nadtlenkiem benzoilu lub bez niego rano oraz retinoid wieczorem, lub jeden preparat skojarzony wieczorem łączący adapalen i nadtlenek benzoilu lub tretynoinę z klindamycyną.
W leczeniu ostrej białaczki promielocytowej tretynoina jest zawsze stosowana w terapii skojarzonej. Dla chorych o niskim lub pośrednim ryzyku zaleca się stosowanie tretynoiny w połączeniu z trójtlenkiem arsenu lub połączenia tretynoiny z daunorubicyną i cytarabiną. Dla chorych o wysokim ryzyku zaleca się połączenie tretynoiny z cytarabiną i daunorubicyną, połączenie tretynoiny z idarubicyną lub połączenie tretynoiny z idarubicyną i trójtlenkiem arsenu. W fazie konsolidacji remisji u chorych o niskim lub pośrednim ryzyku podaje się tretynoinę w połączeniu z trójtlenkiem arsenu.
Stosowanie tretynoiny jest bezwzględnie przeciwwskazane w określonych sytuacjach klinicznych. Nadwrażliwość na tretynoinę, którykolwiek składnik preparatu lub inne retinoidy stanowi podstawowe przeciwwskazanie. Ciąża, szczególnie pierwszy trymestr, oraz kobiety w wieku rozrodczym niestosujące skutecznej antykoncepcji to najważniejsze przeciwwskazanie ze względu na silne działanie teratogenne substancji. Tretynoina może doprowadzić do poważnych wad rozwojowych płodu, a ryzyko wystąpienia tych wad jest bardzo wysokie i niezależne od stosowanej dawki i czasu leczenia.
Okres karmienia piersią również stanowi przeciwwskazanie, gdyż nie wiadomo czy tretynoina przenika do mleka matki i nie można wykluczyć prawdopodobieństwa jej negatywnego wpływu na dziecko. Równoległe stosowanie innych retinoidów, tetracyklin lub witaminy A jest przeciwwskazane ze względu na ryzyko hiperwitaminozy A i nadciśnienia śródczaszkowego.
W przypadku postaci do stosowania miejscowego dodatkowymi przeciwwskazaniami są trądzik różowaty, ostre stany zapalne skóry, zwłaszcza w okolicy ust takie jak okołowargowe zapalenie skóry, oraz ostry wyprysk obecnie lub w przeszłości. Należy bezwzględnie unikać kontaktu preparatu z oczami, jamą ustną i błonami śluzowymi.
Kobiety w wieku rozrodczym stanowią grupę wymagającą szczególnej uwagi podczas terapii tretynoiną. Przed rozpoczęciem leczenia pacjentka powinna zostać poinformowana przez lekarza o zagrożeniach wynikających z zajścia w ciążę podczas leczenia tretynoiną lub w ciągu miesiąca od zaprzestania leczenia. Kobiety w wieku rozrodczym muszą stosować skuteczną antykoncepcję podczas leczenia oraz przez miesiąc po jego zakończeniu. Co miesiąc przez cały okres leczenia należy wykonywać testy ciążowe. Jeśli tretynoina jest podawana we wczesnym okresie ciąży, pacjentka musi zostać ostrzeżona o ryzyku działania teratogennego i wystąpienia ciężkich wad rozwojowych płodu.
Osoby starsze oraz pacjenci z niewydolnością nerek lub wątroby powinni stosować lek ostrożnie, często wymaga to dostosowania dawki. Ze względu na ograniczone dane zachować należy ostrożność u chorych z niewydolnością wątroby i/lub nerek i zmniejszyć dawkę dobową do 25 mg na metr kwadratowy powierzchni ciała. Stosowanie doustnej tretynoiny u dzieci i młodzieży jest ograniczone i wymaga ostrożności. W przypadku miejscowego stosowania preparatów z tretynoiną bezpieczeństwo i skuteczność są potwierdzone u pacjentów od 12 roku życia.
Tretynoina może wchodzić w interakcje z wieloma substancjami, co wymaga szczególnej ostrożności podczas stosowania terapii skojarzonej. Nie należy stosować tretynoiny jednocześnie z innymi środkami złuszczającymi mogącymi spowodować podrażnienie naskórka, takimi jak rezorcyna, kwas salicylowy, preparaty siarkowe, nadtlenek benzoilu, etanol czy kosmetyki oczyszczające skórę. U osób stosujących leki złuszczające należy zachować przerwę do czasu uzyskania prawidłowego stanu skóry.
Ponieważ tretynoina jest metabolizowana w wątrobie przez układ cytochromu P450, istnieje możliwość zmiany parametrów farmakokinetycznych u pacjentów otrzymujących jednocześnie inne leki, które pobudzają lub hamują ten układ enzymatyczny. Jednoczesne podawanie doustnych leków przeciwgrzybiczych pochodnych imidazolu i triazolu może zwiększać toksyczność równolegle podawanej tretynoiny, dlatego zaleca się zachowanie szczególnej ostrożności podczas jednoczesnego stosowania tych leków.
Należy zachować ostrożność podczas równoległego stosowania leków przeciwfibrynolitycznych takich jak kwas traneksamowy, kwas aminokapronowy czy aprotynina. Nie należy podawać tretynoiny równolegle z tetracyklinami ze względu na ryzyko nadciśnienia śródczaszkowego, innymi retinoidami ani z witaminą A ze względu na ryzyko hiperwitaminozy A.
Ze względu na mechanizm działania tretynoiny w trakcie stosowania leku należy zachować szczególną ostrożność zwłaszcza w zakresie intensywnej ekspozycji na promieniowanie słoneczne i rentgenowskie. Mogą one zwiększać ryzyko wystąpienia podrażnienia skóry, a nawet oparzeń. Należy unikać kontaktu z innymi źródłami promieniowania nadfioletowego i stosować kremy z wysokim filtrem przeciwsłonecznym SPF 50. Po zabiegach z użyciem tretynoiny należy wstrzymać się z opalaniem na około cztery tygodnie.
Należy unikać częstego mycia leczonych okolic skóry, wystarczy dwa razy na dobę z zastosowaniem łagodnego mydła, a skórę należy osuszać bez wycierania. Ze względu na zwiększone złuszczanie i suchość skóry zaleca się stosowanie odpowiednich kremów nawilżających, które mogą zmniejszyć dyskomfort związany z terapią.
Tretynoina może wpływać na zdolność prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn poprzez zaburzenia widzenia, szczególnie widzenia nocnego oraz zawroty głowy lub silne bóle głowy. Należy zachować ostrożność podczas takich czynności, szczególnie w początkowym okresie leczenia.
W przypadku zewnętrznego stosowania tretynoiny najczęściej zgłaszane działania niepożądane dotyczą miejscowych reakcji skórnych. Bardzo często występują suchość lub łuszczenie się skóry, które mogą utrzymywać się podczas całej kuracji. Często pojawiają się uczucie pieczenia, oparzenia, podrażnienie, rumień, świąd oraz wysypka. Możliwe jest również przemijające niedobarwienie skóry lub nadmierna pigmentacja. Rzadko może wystąpić powstawanie pęcherzyków lub strupów na skórze.
Ciężkie podrażnienie skóry może wystąpić podczas ekspozycji na promieniowanie słoneczne jak i na inne źródła promieniowania nadfioletowego. Niezbyt często obserwuje się nadwrażliwość na promieniowanie UV. Bardzo rzadko może wystąpić nadwrażliwość w postaci wyprysku kontaktowego. Z nieznaną częstością zgłaszano ostrą uogólnioną osutkę krostkową.
W początkowym okresie leczenia może nastąpić przejściowe zaostrzenie zmian trądzikowych z nasileniem odczynu zapalnego. Reakcje skórne występują zwykle na początku leczenia i z wyjątkiem suchości lub złuszczania się skóry ulegają osłabieniu w czasie kontynuowania terapii. Nie jest to wskazanie do przerwania leczenia, można jedynie czasowo zmniejszyć częstość aplikacji preparatu.
Doustne stosowanie tretynoiny może powodować znacznie poważniejsze działania niepożądane wymagające ścisłego monitorowania. Bardzo często może dojść do zwiększenia stężenia triglicerydów we krwi, zwiększenia stężenia kreatyniny we krwi, zwiększenia stężenia cholesterolu we krwi oraz zwiększenia aktywności aminotransferaz. Ponadto może wystąpić zwiększenie stężenia histaminy we krwi.
Stosowanie tretynoiny może także wpływać na wyniki badań laboratoryjnych, w tym zwiększenie stężenia kreatyniny oraz zwiększenie stężenia cholesterolu i triglicerydów. W badaniach klinicznych często obserwowanym działaniem niepożądanym tretynoiny była hiperleukocytoza, która czasami związana była z zespołem różnicowania.
Tretynoina może powodować wystąpienie samoistnego nadciśnienia śródczaszkowego z obrzękiem mózgu, znanego jako guz rzekomy mózgu. Stosowanie tretynoiny w skojarzeniu z antybiotykiem tetracyklinowym może zwiększać ryzyko jego wystąpienia. W razie objawów guza rzekomego mózgu takich jak ból głowy, tarcza zastoinowa, podwójne widzenie czy przemijające stany utraty przytomności zalecane jest zmniejszenie dawki tretynoiny i podawanie diuretyków, kortykosteroidów lub leków przeciwbólowych. Guz rzekomy mózgu występuje częściej u dzieci i młodzieży niż u osób dorosłych.
Podczas stosowania ogólnego w ostrej białaczce promielocytowej może wystąpić hiperleukocytoza, niekiedy związana z zespołem różnicowania. Pełnoobjawowy zespół różnicowania jest stanem zagrażającym życiu, dlatego istotne jest jego wczesne rozpoznanie i leczenie. Zwiększony współczynnik BMI jest czynnikiem prognostycznym zespołu różnicowania, dlatego chorych ze zwiększonym BMI należy monitorować podczas leczenia, szczególnie pod kątem czynności układu oddechowego, diurezy i stężenia kreatyniny.
U pacjentów leczonych retinoidami o działaniu ogólnoustrojowym zgłaszano przypadki depresji, nasilenia depresji, lęku i wahań nastroju. Należy zachować szczególną ostrożność u chorych z depresją w wywiadzie. W pierwszym miesiącu leczenia istnieje ryzyko wystąpienia zakrzepów. Podczas leczenia należy kontrolować stężenie wapnia w surowicy ze względu na możliwość wystąpienia hiperkalcemii.
W razie przedawkowania tretynoiny mogą wystąpić odwracalne objawy hiperwitaminozy A, takie jak bóle głowy, nudności, wymioty oraz objawy śluzówkowo-skórne. Przy podaniu zewnętrznym działanie ogólnoustrojowe leku jest mało prawdopodobne ze względu na niską adsorpcję tretynoiny przez skórę. Jednak przy stosowaniu bardzo wysokich dawek może dojść do zaczerwieniania i łuszczenia się skóry oraz ostrego zapalenia skóry, któremu towarzyszą nadżerki i obrzęki.
Brak swoistego sposobu leczenia w przypadku przedawkowania, ważne jest jednak, aby pacjent był leczony na specjalistycznym oddziale hematologicznym. Zalecana dawka w ostrej białaczce promielocytowej wynosi jedną czwartą maksymalnej dawki tolerowanej u pacjentów z guzami litymi i jest mniejsza niż maksymalna dawka tolerowana u dzieci.
Tretynoina podana doustnie wchłania się dobrze z przewodu pokarmowego, a maksymalne stężenie leku w osoczu osiągane jest po około trzech godzinach od podania. Lek wiąże się w znacznym stopniu z białkami osocza. Po miejscowym zastosowaniu na skórę tretynoina wchłania się do organizmu w zakresie od 0,5 do 24 procent. Lek stosowany miejscowo w postaci roztworów etanolowych lub w glikolu propylenowym wchłania się nieco lepiej niż w preparatach o podłożu tłuszczowym.
Tretynoina jest następnie szybko metabolizowana w wątrobie przez układ cytochromu P450 i wydalana z moczem i kałem. Nie ulega kumulacji w wątrobie. Kwas all-trans-retinowy ulega izomeryzacji do kwasu 13-cis retinowego i jest utleniany do metabolitów 4-oksy. Okres półtrwania w fazie eliminacji wynosi około 0,7 godziny.
Wydalanie metabolitów następuje z moczem w 60 procentach i z kałem w 30 procentach. Nie obserwuje się kumulacji leku po podaniu dawek wielokrotnych, jednak metabolity mają dłuższe okresy półtrwania niż tretynoina i mogą się kumulować. Ciągłe podawanie leku może prowadzić do zwiększenia jego klirensu, prawdopodobnie w związku z indukcją enzymów cytochromu P450.
Nie należy oczekiwać ogólnoustrojowego działania tretynoiny w następstwie leczenia miejscowego, zwłaszcza podczas stosowania preparatów złożonych z antybiotykami. Erytromycyna zastosowana miejscowo nie jest wykrywalna w surowicy krwi, z czego można wnioskować, że ulega ona wchłanianiu do organizmu w niewielkich ilościach.
W praktyce dermatologicznej stosuje się kilka różnych retinoidów, które różnią się mechanizmem działania, siłą efektu oraz profilem bezpieczeństwa. Warto zrozumieć różnice między najczęściej stosowanymi substancjami z tej grupy.
Tretynoina i izotretynoina to dwie substancje, które są często mylone przez pacjentów, choć mają istotne różnice. Tretynoina jest substancją o działaniu głównie miejscowym, która zwiększa produkcję kolagenu oraz zmniejsza widoczność blizn. Ma najczęściej formę kremu, maści lub żelu. Izotretynoina natomiast działa ogólnoustrojowo po podaniu doustnym, zmniejszając produkcję sebum oraz redukując stany zapalne. Jest stosowana podczas leczenia bardziej uciążliwych postaci trądziku, które nie reagują na inne terapie, a jej stosowanie wiąże się z wieloma potencjalnymi skutkami ubocznymi.
Adapalen to jeden z nowszych retinoidów, który jest obecnie uważany za najlepiej tolerowany retinoid miejscowy o największym potencjale przeciwzapalnym i immunoregulacyjnym. Lek wpływa selektywnie na receptory naskórkowe i powoduje mniej działań niepożądanych niż tretynoina i izotretynoina. Jest dostępny bez recepty w niższych stężeniach, co czyni go popularnym wyborem w łagodniejszych postaciach trądziku.
Tazaroten to lek o działaniu selektywnym na receptory naskórkowe, który działa przeciwzapalnie głównie poprzez hamowanie prozapalnych czynników transkrypcyjnych. Przenika i gromadzi się w skórze właściwej oraz w niewielkim stopniu jest wykrywany w naczyniach krwionośnych i limfatycznych. W Polsce preparat jest zarejestrowany głównie do leczenia łuszczycy, ale może być stosowany off-label w terapii trądziku.
Przed nałożeniem leku należy dokładnie oczyścić skórę łagodnym środkiem myjącym i całkowicie ją osuszyć. Należy poczekać kilka minut po umyciu, aby skóra była całkowicie sucha przed aplikacją preparatu. Niewielką ilość preparatu należy nanosić równomiernie na obszary zmienione chorobowo, unikając okolic oczu, powiek, nozdrzy, ust i błon śluzowych. W razie kontaktu z tymi miejscami należy je ostrożnie przemyć wodą.
Preparat najlepiej stosować wieczorem przed snem, gdyż tretynoina jest fotolabilna i może być rozkładana przez światło słoneczne. Po aplikacji koniecznie należy dokładnie umyć ręce. W początkowym okresie stosowania można rozważyć zastosowanie mniejszej ilości kremu lub jego rozcieńczenie z łagodnym kremem nawilżającym, aby skóra mogła stopniowo przyzwyczaić się do działania tretynoiny.
Podczas stosowania tretynoiny szczególnie ważna jest odpowiednia pielęgnacja i ochrona skóry. Należy bezwzględnie stosować kremy z wysokim filtrem przeciwsłonecznym SPF 50 każdego dnia, nawet w dni pochmurne. Konieczne jest unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce oraz solariów. Skóra powinna być regularnie nawilżana łagodnymi kremami, które pomogą zmniejszyć suchość i złuszczanie będące częstymi skutkami ubocznymi terapii.
Należy unikać agresywnych zabiegów kosmetycznych, peelingów mechanicznych i chemicznych podczas stosowania tretynoiny. Kosmetyki stosowane równolegle powinny być łagodne, nieperfumowane i dedykowane skórze wrażliwej. Warto ograniczyć liczbę używanych produktów do minimum, aby nie przeciążać skóry.
Pacjent powinien niezwłocznie skontaktować się z lekarzem w przypadku wystąpienia ciężkiego podrażnienia skóry, które nie ustępuje po zmniejszeniu częstości aplikacji preparatu. Niepokojące są również objawy mogące świadczyć o reakcji alergicznej, takie jak obrzęk twarzy, trudności w oddychaniu czy nasilona wysypka. W przypadku stosowania doustnego należy zgłosić silne bóle głowy niereagujące na leczenie, zaburzenia widzenia, nudności i wymioty.
Kobiety przyjmujące tretynoinę, które podejrzewają ciążę lub potwierdziły stan ciąży, powinny natychmiast przerwać stosowanie leku i skontaktować się z lekarzem. Każde nietypowe lub niepokojące objawy podczas terapii powinny być konsultowane ze specjalistą prowadzącym leczenie.
Tretynoina pozostaje przedmiotem intensywnych badań klinicznych, które mają na celu odkrycie nowych zastosowań tej substancji oraz optymalizację istniejących protokołów terapeutycznych. W dermatologii prowadzone są badania nad wykorzystaniem tretynoiny w połączeniu z innymi substancjami aktywnymi, takimi jak dapson czy różne formy antyoksydantów, w celu zwiększenia skuteczności i zmniejszenia działań niepożądanych w leczeniu trądziku.
Badania nad zastosowaniem tretynoiny w profilaktyce i leczeniu fotostarzenia skóry wykazały, że miejscowo stosowana tretynoina jest substancją o najskuteczniejszym działaniu przeciwstarzeniowym wśród dostępnych retinoidów. Stanowi jedyny składnik dopuszczony przez amerykańską agencję FDA jako lek przeciwstarzeniowy. Długotrwałe stosowanie tretynoiny może częściowo odwracać procesy fotostarzenia się skóry, zmniejszać widoczność zmarszczek i poprawiać teksturę skóry poprzez stymulację syntezy kolagenu.
W onkologii tretynoina jest badana w różnych połączeniach terapeutycznych nie tylko w ostrej białaczce promielocytowej, ale również w innych typach nowotworów. Prowadzone są badania nad jej zastosowaniem w połączeniu z nowoczesnymi immunoterapiami w leczeniu niedrobnokomórkowego raka płuca oraz czerniaka. Mechanizm działania tretynoiny na różnicowanie komórek nowotworowych otwiera nowe możliwości w terapii celowanej różnych nowotworów.
Najnowsze odkrycia sugerują, że odpowiednie nawilżenie skóry oraz stosowanie wysokich filtrów przeciwsłonecznych mogą znacząco zmniejszyć działania niepożądane związane ze stosowaniem tretynoiny. Badania wskazują również na możliwość synergii tretynoiny z innymi składnikami aktywnymi, co może poprawić tolerancję i efektywność leczenia przy jednoczesnym zmniejszeniu ryzyka podrażnień.
Nie, w Polsce wszystkie preparaty zawierające tretynoinę są dostępne wyłącznie na receptę lekarską. Wynika to z silnego działania substancji oraz konieczności prowadzenia terapii pod kontrolą specjalisty. Dla osób szukających podobnych efektów bez recepty dostępne są preparaty z innymi pochodnymi retinolu, takimi jak retinol czy adapalen w niższych stężeniach.
Pierwsze efekty terapii miejscowej z użyciem tretynoiny w leczeniu trądziku są zazwyczaj widoczne po kilku tygodniach systematycznego stosowania. Pełne efekty mogą być obserwowane dopiero po dwóch do trzech miesiącach regularnej terapii. Ważne jest, aby nie przerywać leczenia przedwcześnie, nawet jeśli w początkowym okresie nastąpi przejściowe zaostrzenie zmian trądzikowych.
Absolutnie nie. Tretynoina ma silne działanie teratogenne i jest bezwzględnie przeciwwskazana podczas ciąży oraz u kobiet w wieku rozrodczym niestosujących skutecznej antykoncepcji. Substancja może powodować ciężkie wady rozwojowe płodu niezależnie od dawki i czasu leczenia. Kobiety w wieku rozrodczym muszą stosować skuteczną antykoncepcję podczas leczenia oraz przez miesiąc po jego zakończeniu.
Przejściowe zaostrzenie zmian trądzikowych w początkowym okresie leczenia jest normalnym zjawiskiem i nie stanowi wskazania do przerwania terapii. Wynika ono z przyspieszenia procesów złuszczania i odnowy skóry, co prowadzi do wypychania na powierzchnię dotychczas ukrytych zaskórników. To zjawisko zwykle ustępuje po kilku tygodniach stosowania. W razie potrzeby można czasowo zmniejszyć częstość aplikacji preparatu.
Nie, należy bezwzględnie unikać nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne podczas stosowania tretynoiny. Substancja zwiększa wrażliwość skóry na światło słoneczne i promieniowanie UV, co może prowadzić do ciężkich podrażnień, a nawet oparzeń. Konieczne jest codzienne stosowanie kremów z wysokim filtrem przeciwsłonecznym SPF 50 oraz unikanie solariów. Po zabiegach z użyciem tretynoiny zaleca się wstrzymanie się z opalaniem na około cztery tygodnie.
Tak, tretynoina wykazuje udokumentowane działanie przeciwstarzeniowe. Długotrwałe stosowanie substancji może częściowo odwracać procesy fotostarzenia się skóry, zmniejszać widoczność drobnych linii i zmarszczek oraz poprawiać teksturę skóry poprzez stymulację syntezy kolagenu i odnowę włókien elastynowych. Tretynoina jest jedynym składnikiem dopuszczonym przez FDA jako lek przeciwstarzeniowy. Jednak w Polsce preparaty z tretynoiną są dostępne wyłącznie na receptę i nie są stosowane rutynowo w celach kosmetycznych ze względu na ryzyko działań niepożądanych.
Podczas stosowania tretynoiny nie należy używać innych środków złuszczających, takich jak preparaty z kwasem salicylowym, rezorcyną, preparatami siarkowymi czy nadtlenkiem benzoilu w tym samym czasie. Jeśli lekarz zaleci stosowanie preparatu złożonego łączącego tretynoinę z antybiotykiem, wówczas drugi składnik aktywny jest już odpowiednio dobrany. Można stosować łagodne środki myjące i kremy nawilżające dedykowane skórze wrażliwej. Najlepiej stosować tretynoinę wieczorem, a inne produkty rano, zawsze po konsultacji z dermatologiem.
Tretynoina nie jest lekiem, który definitywnie eliminuje przyczyny trądziku, ale skutecznie kontroluje jego objawy podczas stosowania. Po zakończeniu terapii zmiany trądzikowe mogą powrócić, szczególnie jeśli nie zostaną wyeliminowane podstawowe czynniki wywołujące chorobę, takie jak zaburzenia hormonalne czy nieprawidłowa pielęgnacja skóry. Dlatego często zaleca się długotrwałą terapię podtrzymującą lub stosowanie innych metod profilaktycznych po zakończeniu intensywnego leczenia.
Ceny preparatów z tretynoiną dostępnych w Polsce wahają się w zależności od postaci i producenta. Żel Acnatac kosztuje około 120 złotych za 30 gramów, a płyn Aknemycin Plus około 65 złotych za 25 mililitrów. Kapsułki Vesanoid stosowane w leczeniu ostrej białaczki promielocytowej są znacznie droższe, ale ich koszt jest zazwyczaj pokrywany w ramach programów lekowych. Warto pamiętać, że wszystkie te preparaty są dostępne wyłącznie na receptę.
W przypadku stosowania miejscowego w leczeniu trądziku można przerwać terapię, choć zaleca się konsultację z lekarzem prowadzącym, szczególnie jeśli pojawiły się działania niepożądane. Nagłe przerwanie leczenia nie powoduje szkodliwych efektów, jednak może prowadzić do powrotu objawów trądziku. W przypadku stosowania doustnego w ostrej białaczce promielocytowej decyzję o przerwaniu lub modyfikacji leczenia może podjąć wyłącznie lekarz hematolog lub onkolog, gdyż przedwczesne zakończenie terapii może być niebezpieczne dla zdrowia i życia pacjenta.
