Szyszka chmielu – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Szyszka chmielu – surowiec farmaceutyczny wykorzystywany w lecznictwie, głównie w stanach niepokoju i nasennie. Najcenniejszym składnikiem szyszek chmielu jest ich olejek eteryczny, który zawiera m.in. żywicę, mircen, humulen, flawonoidy i związki siarkowe. Oprócz olejku równie cennymi składnikami są woski, garbniki, związki trójterpenowe oraz cholina. Mechanizm działania szyszek chmielu polega na utrudnianiu przenoszenia bodźców do układu nerwowego, przez co wykazują działanie uspokajające, ułatwiające zasypianie, przeciwdrgawkowe oraz rozkurczowe. Ponadto ułatwiają trawienie i wykazują działanie przeciwbakteryjne. Najczęstszym wskazaniem do stosowania szyszek chmielu jest nadmierna drażliwość, zmęczenie oraz trudności z zasypianiem.
Szyszki chmielu dostępne są w postaci tabletek, kapsułek oraz ziół do zaparzania. Występują również jako jeden ze składników preparatów złożonych w połączeniu m.in. z melisą, kozłkiem lekarskim, magnezem i melatoniną.
Szyszki chmielu znalazły również zastosowanie w kosmetyce jako składnik kosmetyków do pielęgnacji włosów oraz odżywczych kremów do twarzy i ciała.
Możliwe działania niepożądane: Szyszki chmielu nie wywołują gwałtownych i silnych skutków ubocznych. Zazwyczaj może dojść do reakcji nadwrażliwości i wystąpienia reakcji alergicznych. Po przyjęciu zbyt dużej ilości może pojawić się biegunka, senność, znużenie.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Szyszka chmielu – właściwości lecznicze i zastosowanie medyczne
Szyszka chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.) jest jednym z najcenniejszych surowców roślinnych wykorzystywanych w medycynie naturalnej i farmacji. Ta niewielka, szyszkowata struktura roślinna, będąca owocostanami żeńskich kwiatów chmielu, skrywa w sobie bogactwo substancji bioaktywnych o niezwykle szerokim spektrum działania terapeutycznego. Podczas gdy większość ludzi kojarzy chmiel przede wszystkim z przemysłem piwowarskim, w rzeczywistości jego właściwości lecznicze są wykorzystywane od ponad tysiąca lat w medycynie ludowej różnych kultur. Współczesne badania naukowe potwierdzają słuszność tradycyjnych zastosowań szyszek chmielu i ujawniają nowe, fascynujące możliwości ich wykorzystania w leczeniu różnorodnych schorzeń. Szczególne znaczenie mają właściwości uspokajające, nasenne, estrogenne oraz przeciwzapalne szyszek chmielu, które czynią je cennym składnikiem wielu preparatów farmaceutycznych dostępnych w polskich aptekach.
Charakterystyka botaniczna i składniki aktywne
Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.) należy do rodziny konopiowatych (Cannabinaceae) i jest rośliną wieloletnią, dwupienną, pnącą o charakterystycznym wzroście. Roślina może osiągnąć wysokość nawet do 8 metrów, wspinając się po naturalnych podporach lub specjalnie przygotowanych konstrukcjach w uprawach przemysłowych. Do celów leczniczych wykorzystuje się wyłącznie żeńskie owocostany, czyli szyszki chmielowe, które w nomenklaturze botanicznej określa się mianem strobili (Strobili Lupuli).
Szyszki chmielu mają charakterystyczną strukturę przypominającą szyszki iglastych. Osiągają długość od 2,5 do 5 cm i składają się z licznych łusek okrywających nasiona. Na powierzchni łusek znajdują się drobne włoski gruczołowe o żółtawej barwie, które wydzielają substancję żywiczną zwaną lupuliną. To właśnie w lupulinie koncentrują się najważniejsze substancje czynne odpowiedzialne za właściwości lecznicze chmielu.
Główne składniki bioaktywne szyszek chmielu:
- Kwasy goryczowe (2-17%): α-kwasy (humulony) i β-kwasy (lupulony) – główne odpowiedzialne za działanie uspokajające
- Polifenole (3-6%): w tym prenylowane chalkony jak ksantohumol i desmetyloksantohumol
- Olejki eteryczne (0,5-3%): zawierające monoterpeny i seskwiterpeny
- Prenylowane flawonoidy: szczególnie 8-prenylnaringenina – najsilniejszy znany fitoestrogen
- Glikozydy flawonolowe: rutyna, kemferol, kwercetyna
- Katechiny: w tym galusan katechiny i galusan epikatechiny
Szczególną uwagę zasługuje ksantohumol, który w badaniach naukowych wykazuje wyjątkowo silne właściwości antyoksydacyjne – nawet 15-krotnie silniejsze niż witamina E w neutralizacji tlenu singletowego.
Działanie farmakologiczne i mechanizmy
Działanie uspokajające i nasenne
Główną działalnością farmakologiczną szyszek chmielu jest wpływ na ośrodkowy układ nerwowy poprzez zwiększanie aktywności neurotransmittera GABA (kwas gamma-aminomasłowy). Mechanizm ten polega na aktywacji receptorów GABA-A przez kwasy goryczowe zawarte w chmielu, szczególnie przez lupulony i humulony. To działanie jest zbliżone do mechanizmu działania leków nasennych, ale o znacznie łagodniejszym profilu bezpieczeństwa.
Badania kliniczne wykazały, że 4-tygodniowa suplementacja ekstraktem z chmielu w dawce 400 mg dziennie może znacząco złagodzić objawy depresji, lęku i stresu u zdrowych młodych dorosłych. Substancja czynna 2-metylo-3-buten-2-ol, będąca składnikiem olejków eterycznych, bezpośrednio wpływa na rytmy okołodobowe i ułatwia zasypianie.
Właściwości estrogenne
Szyszki chmielu zawierają fitoestrogeny, które są związkami roślinnymi o strukturze i działaniu podobnym do ludzkich estrogenów. 8-prenylnaringenina zawarta w chmielu jest uważana przez Światową Organizację Zdrowia za najsilniej działający spośród wszystkich poznanych do tej pory fitoestrogenów. Związek ten wykazuje powinowactwo do receptorów estrogenowych α i β, naśladując działanie estradiolu.
Działanie przeciwutleniające
Szyszki chmielu są źródłem potężnych antyoksydantów. Ksantohumol wykazuje zdolność neutralizacji wolnych rodników porównywalną do polifenonu 60 z zielonej herbaty, a jego wartość ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity) jest znacznie wyższa niż witamin C i E. To działanie przeciwutleniające chroni komórki przed stresem oksydacyjnym i może spowalniać procesy starzenia.
Działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne
Badania wykazały silną aktywność hamującą lupulonów i ksantohumolu wobec bakterii wywołujących trądzik, w tym Propionibacterium acnes, Staphylococcus epidermidis i Staphylococcus aureus. Minimalne stężenia hamujące tych związków są porównywalne do powszechnie stosowanych antybiotyków.
Zastosowanie medyczne i wskazania
Bezsenność i zaburzenia snu
Szyszki chmielu stanowią podstawę wielu preparatów nasennych dostępnych bez recepty w polskich aptekach. Europejska Agencja Leków (EMA) klasyfikuje preparaty ziołowe zawierające chmiel jako tradycyjne ziołowe produkty lecznicze stosowane w celu łagodzenia łagodnych objawów stresu psychicznego i wspomagania snu.
Preparaty zawierające szyszki chmielu stosowane w bezsenności:
- Tabletki i kapsułki z ekstraktem z szyszek chmielu
- Kombinacje z melisą lekarską, kozłkiem lekarskim i lawendą
- Napary i herbatki ziołowe
- Krople i nalewki
Objawy menopauzy
Właściwości estrogenne szyszek chmielu czynią je szczególnie cennym składnikiem preparatów przeznaczonych dla kobiet w okresie menopauzy. Badania z udziałem kobiet w okresie menopauzy wykazały, że stosowanie chmielu wiązało się z niższymi wskaźnikami indeksu Kuppermana oraz że przyjmowanie suplementów z chmielem przez minimum 4 tygodnie może istotnie zmniejszać częstość występowania uderzeń gorąca.
Objawy menopauzy łagodzone przez szyszki chmielu:
- Uderzenia gorąca i nocne poty
- Wahania nastroju i drażliwość
- Problemy ze snem
- Suchość błon śluzowych
- Zaburzenia koncentracji
Stany lękowe i napięcie nerwowe
Ekstrakty z szyszek chmielu są szeroko stosowane w preparatach przeciwlękowych ze względu na ich łagodne działanie uspokajające bez ryzyka uzależnienia. Są szczególnie wskazane w stanach:
- Łagodnego i umiarkowanego napięcia nerwowego
- Nadpobudliwości psychoruchowej
- Stresu związanego z codziennym funkcjonowaniem
- Nerwowych bólów głowy
Zaburzenia trawienne
Związki goryczowe zawarte w szyszkach chmielu stymulują wydzielanie soków trawiennych i poprawiają motorykę przewodu pokarmowego. Są pomocne w:
- Zaburzeniach apetytu
- Niestrawności funkcjonalnej
- Wzdęciach i dyskomforcie poposiłkowym
- Spazmach mięśni gładkich przewodu pokarmowego
Leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem szyszek chmielu
W polskiej farmakoterapii szyszki chmielu są wykorzystywane jako substancja czynna w różnych postaciach preparatów dostępnych bez recepty:
Preparaty jednoskładnikowe:
Tabletki i kapsułki:
- Szyszka chmielu (Aflofarm) – tabletki powlekane 30 szt.
- Suplement diety z ekstraktem z szyszek chmielu 300 mg
- Kapsułki z suchym ekstraktem standaryzowanym
Płyny i krople:
- Nalewki i wyciągi płynne z szyszek chmielu
- Krople o działaniu uspokajającym
Preparaty złożone:
Na bezsenność i uspokojenie:
- Nervosol – kombinacja z melisą, kozłkiem i arcydzięgielem
- NervoCalm Sen – z melatoniną i melisą
- Doppelherz Na sen – kompleksowy preparat z chmielem
Na objawy menopauzy:
- Preparaty zawierające chmiel w połączeniu z izoflawonom soi
- Kompozycje z czerwoną koniczyną i szałwią lekarską
- Kompleksy witaminowo-mineralne wzbogacone o ekstrakt z chmielu
Dawkowanie i sposób stosowania:
Dorośli:
- Tabletki/kapsułki: zazwyczaj 1-2 sztuki dziennie
- Krople: 20-30 kropli, 2-3 razy dziennie
- Napar: 1 łyżeczka suszu na szklankę wody, 2-3 razy dziennie
Czas stosowania: Preparaty z chmielem można stosować przez 4-6 miesięcy, po czym zalecana jest przerwa.
Działania niepożądane i przeciwwskazania
Szyszki chmielu charakteryzują się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, jednak jak każdy surowiec farmaceutyczny mogą wywoływać działania niepożądane:
Możliwe działania niepożądane:
- Nadmierna senność (szczególnie przy przekroczeniu zalecanej dawki)
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe (ból brzucha, nudności)
- Reakcje alergiczne skórne u osób uczulonych
- Zaburzenia cyklu menstruacyjnego u kobiet w wieku rozrodczym
Przeciwwskazania:
Bezwzględne:
- Uczulenie na chmiel lub inne rośliny z rodziny konopiowatych
- Ciąża i okres karmienia piersią
- Wiek poniżej 12 lat
- Nowotwory hormonozależne (bez konsultacji z lekarzem)
Względne:
- Depresja (może nasilać objawy)
- Choroby wątroby (ostrożność przy długotrwałym stosowaniu)
- Współstosowanie z lekami nasennymi i uspokajającymi
Interakcje lekowe:
Chmiel może nasilać działanie leków o podobnym mechanizmie:
- Benzodiazepiny i inne leki nasenne
- Leki przeciwdepresyjne (SSRI, SNRI)
- Leki antyestrogenowe i estrogenowe
- Antykoncepcja hormonalna
Badania naukowe i dowody kliniczne
Skuteczność w bezsenności
Badania przeprowadzone na modelu zwierzęcym wykazały, że stężenie 2 mg ekstraktu z chmielu skutecznie zmniejszało nocną aktywność w rytmie okołodobowym. Mechanizm działania opiera się na zwiększaniu aktywności GABA w ośrodkowym układzie nerwowym.
Właściwości przeciwnowotworowe
Ksantohumol wykazuje silną aktywność przeciwnowotworową przeciwko różnym typom komórek nowotworowych, blokując procesy angiogenezy i indukując apoptozę komórek nowotworowych. Związek ten hamuje również działanie enzymów mikrosomalnych CYP450 zaangażowanych w metabolizm ksenobiotyków.
Działanie na układ sercowo-naczyniowy
Badania przedkliniczne wskazują, że ekstrakty z szyszek chmielu mogą wpływać korzystnie na układ krążenia poprzez:
- Rozszerzanie naczyń krwionośnych
- Obniżanie poziomu cholesterolu
- Redukcję ryzyka miażdżycy
- Łagodne obniżanie ciśnienia tętniczego
Działanie przeciwbakteryjne
Wykazano, że ekstrakt z szyszek chmielu ma właściwości przeciwbakteryjne wobec bakterii próchnicotwórczych jamy ustnej, szczególnie Streptococcus mutans i Streptococcus sobrinus, co może mieć znaczenie w profilaktyce próchnicy.
Zastosowanie w kosmetologii i pielęgnacji
Szyszki chmielu znalazły również zastosowanie w przemyśle kosmetycznym dzięki swoim właściwościom:
Pielęgnacja skóry:
- Działanie przeciwzapalne w trądziku
- Właściwości seboregulujące dla cery tłustej
- Efekt przeciwstarzeniowy (anti-aging)
- Ochrona przed wolnymi rodnikami
Pielęgnacja włosów:
- Wzmacnianie cebulek włosowych
- Regulacja wydzielania łoju
- Działanie przeciwłupieżowe
- Nadawanie połysku i miękkości
Przygotowanie i przechowywanie
Zbiór surowca:
Szyszki chmielu zbiera się pod koniec lata (sierpień-wrzesień), gdy osiągają pełną dojrzałość i charakterystyczny żółtozłoty kolor. Najlepszy czas zbioru to okres, gdy szyszki są jędrne, ale jeszcze nie przesuszone.
Suszenie i przechowywanie:
- Suszenie w temperaturze nie przekraczającej 40°C
- Przechowywanie w suchym, ciemnym miejscu
- Termin przydatności suszu: 2 lata
- Zabezpieczenie przed wilgocią i światłem
Przygotowanie naparu:
1 łyżeczka suszu na 200 ml wrzątku, zaparzać pod przykryciem 10-15 minut, następnie przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie, najlepiej wieczorem ze względu na działanie nasenne.
Czy szyszki chmielu można stosować długotrwale?
Preparaty z szyszek chmielu można bezpiecznie stosować przez 4-6 miesięcy. Po tym okresie zalecana jest przerwa w leczeniu, po której można wznowić terapię. Długotrwałe stosowanie bez przerw może prowadzić do osłabienia skuteczności oraz zwiększenia ryzyka działań niepożądanych.
Czy chmiel może uzależniać?
Nie, szyszki chmielu nie mają potencjału uzależniającego. W przeciwieństwie do syntetycznych leków nasennych, ekstrakty z chmielu nie powodują uzależnienia fizycznego ani psychicznego. Można bezpiecznie przerwać ich stosowanie bez objawów odstawiennych.
Od kiedy można spodziewać się efektów leczniczych?
Pierwsze efekty uspokajające można odczuć już po kilku dniach stosowania. W przypadku bezsenności poprawa jakości snu występuje zazwyczaj po tygodniu regularnego przyjmowania. Przy objawach menopauzy pełne efekty widoczne są po 4-6 tygodniach regularnej suplementacji.
Czy można łączyć chmiel z innymi ziołami?
Tak, chmiel doskonale komponuje się z innymi ziołami o podobnym działaniu. Najczęstsze kombinacje to połączenia z melisą lekarską, kozłkiem lekarskim, lawendą czy rumiankiem. Takie kompozycje często wykazują działanie synergistyczne, zwiększając skuteczność terapeutyczną.
Czy szyszki chmielu są bezpieczne dla osób starszych?
Preparaty z chmielu są zazwyczaj dobrze tolerowane przez osoby starsze, jednak ze względu na możliwość wystąpienia nadmiernej sedacji, zaleca się rozpoczęcie od mniejszych dawek. Osoby przyjmujące leki na serce lub ciśnienie powinny skonsultować stosowanie z lekarzem.
Jak rozpoznać wysokiej jakości preparat z chmielem?
Wysokiej jakości preparaty powinny zawierać standaryzowany ekstrakt z określoną zawartością substancji czynnych. Na opakowaniu powinna być podana informacja o współczynniku ekstrakcji (DER – Drug Extract Ratio) oraz zawartości głównych składników aktywnych, takich jak kwasy goryczowe czy ksantohumol.
Czy można stosować chmiel w ciąży?
Nie, szyszki chmielu są przeciwwskazane w ciąży ze względu na swoje właściwości estrogenne, które mogą wpływać na przebieg ciąży. Podobnie nie zaleca się ich stosowania w okresie karmienia piersią, ponieważ brak jest wystarczających badań dotyczących bezpieczeństwa dla dziecka.
Czy osoby z alergiami mogą stosować preparaty z chmielem?
Osoby z alergią na rośliny z rodziny konopiowatych nie powinny stosować preparatów z chmielem. Również osoby z alergiami pokarmowymi powinny zachować ostrożność i przed rozpoczęciem terapii skonsultować się z alergologiem lub lekarzem prowadzącym.
Bibliografia
- Kyrou I, Christou A, Panagiotakos D, Stefanaki C, Skenderi K, Katsana K, Tsigos C. Effects of a hops (Humulus lupulus L.) dry extract supplement on self-reported depression, anxiety and stress levels in apparently healthy young adults: a randomized, placebo-controlled, double-blind, crossover pilot study. Hormones (Athens). 2017;16(2):171-180. DOI: 10.14310/horm.2002.1738 PMID: 28742505
- Zanoli P, Zavatti M. Pharmacognostic and pharmacological profile of Humulus lupulus L. J Ethnopharmacol. 2008;116(3):383-396. DOI: 10.1016/j.jep.2008.01.011 PMID: 18308492
