Selen

Selen – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Selen – jeden z niezbędnych pierwiastków potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Selen wpływa na zwiększenie odporności oraz chroni układ krążenia, w tym najważniejszy organ, czyli serce. Ponadto chroni komórki przed wolnymi rodnikami, co hamuje starzenie się skóry i zatrzymuje działanie komórek chorobotwórczych np. nowotworowych. Selen zmniejsza również szkodliwe działanie metali ciężkich, takich jak: kadm, ołów, rtęć i arsen, poprzez wiązanie się z nimi i tworzenie nieaktywnych związków.

Głównym wskazaniem do stosowania selenu jest pomoc w funkcjonowaniu układu odpornościowego i tarczycy. 

Selen dostępny jest w postaci tabletek i kapsułek. Występuje również w połączeniu z innymi pierwiastkami np. cynkiem, jodem oraz witaminami (A, C, E). Selen możemy dostarczać do organizmu wraz z żywnością. Bogatym źródłem tego pierwiastka jest mięso, ryby, mleko i jego przetwory, grzyby, nasiona roślin strączkowych i czosnek. 

Możliwe działania niepożądane: W przypadku spożycia dużych ilości selenu z suplementów diety może dojść do jego przedawkowania, co może powodować objawy ze strony układu pokarmowego, czosnkowy oddech, nadmierną potliwość, ból stawów, łamliwość paznokci, wypadanie włosów, nerwowość, a nawet depresje. 

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Selen – mikroelement o kluczowym znaczeniu dla zdrowia

Selen to mikroelement, który odgrywa fundamentalną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu ludzkiego, mimo że potrzebny jest w śladowych ilościach. Ten niezwykły pierwiastek chemiczny, odkryty w 1817 roku przez szwedzkiego chemika J.J. Berzeliusa, przez długie lata był uważany za substancję toksyczną. Dopiero w połowie XX wieku naukowcy udowodnili, że selen jest niezbędny dla zachowania zdrowia człowieka. Obecnie wiemy, że pełni on kluczową funkcję w systemie antyoksydacyjnym organizmu, wspiera układ odpornościowy, reguluje pracę tarczycy oraz uczestniczy w licznych procesach metabolicznych. Selen jest składnikiem ponad 20 różnych enzymów, w tym peroksydazy glutationowej i reduktazy tioredoksynowej, które chronią komórki przed destrukcyjnym działaniem wolnych rodników. Co istotne, zarówno niedobór, jak i nadmiar tego pierwiastka może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, dlatego utrzymanie odpowiedniego poziomu selenu w organizmie jest niezwykle ważne. W Polsce, ze względu na ubogie w selen gleby, niedobory tego pierwiastka dotyczą nawet 90% populacji, co czyni suplementację tematem niezwykle aktualnym i istotnym dla wielu osób.

Rola selenu w organizmie człowieka

Selen jest mikroelementem śladowym występującym w organizmie człowieka w ilościach od 3 do 20 mg, przy czym niemal połowa tych zasobów znajduje się w mięśniach. Pierwiastek ten stanowi nieodłączny element dwóch kluczowych aminokwasów: selenocysteiny oraz selenometioniny, które są fundamentem dla syntezy selenoprotein – białek odpowiedzialnych za liczne procesy życiowe.

Podstawową funkcją selenu jest jego działanie antyoksydacyjne. Pierwiastek ten wchodzi w skład enzymów o właściwościach przeciwutleniających, przede wszystkim peroksydazy glutationowej oraz reduktazy tioredoksynowej. Peroksydazy glutationowe stanowią grupę enzymów przekształcających niebezpieczny nadtlenek wodoru w wodę przy udziale zredukowanego glutationu, chroniąc tym samym struktury komórkowe przed uszkodzeniem. Z kolei reduktaza tioredoksynowa odpowiada za utrzymanie tioredoksyny w jej aktywnej formie, co umożliwia regenerację antyoksydantów i kontrolę stresu oksydacyjnego w komórkach.

Dzięki tym mechanizmom selen skutecznie neutralizuje wolne rodniki tlenowe, chroniąc błony komórkowe, DNA oraz inne struktury przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Właściwości te mają bezpośrednie przełożenie na profilaktykę chorób cywilizacyjnych, w tym miażdżycy, nowotworów oraz chorób neurodegeneracyjnych. Badania epidemiologiczne wykazały, że na obszarach o niskiej zawartości selenu w glebie obserwuje się zwiększoną umieralność z powodu chorób nowotworowych, szczególnie raka płuc, jelita grubego, odbytnicy, gruczołu krokowego, piersi i jajników.

Selen ma również kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Wpływa na wytwarzanie limfocytów T i B oraz makrofagów, które stanowią pierwszą linię obrony organizmu przed patogenami. Selenoproteiny regulują proces tzw. wybuchu tlenowego, w którym komórki odpornościowe produkują reaktywne formy tlenu do niszczenia drobnoustrojów. Odpowiedni poziom selenu wspiera również proliferację i różnicowanie limfocytów, co jest niezbędne dla prawidłowej odpowiedzi immunologicznej.

Selen a zdrowie tarczycy

Tarczyca jest jednym z narządów o najwyższej zawartości selenu w organizmie. Ten niewielki gruczoł zlokalizowany u podstawy szyi zawiera około 80% wszystkich zasobów selenu, co świadczy o jego niezwykłym znaczeniu dla funkcjonowania tego narządu. Selen odgrywa kluczową rolę w metabolizmie hormonów tarczycy, uczestnicząc w procesie konwersji nieaktywnej formy hormonu – tyroksyny (T4) – do biologicznie aktywnej formy – trójjodotyroniny (T3). Jest kofaktorem dejodinaz, enzymów odpowiedzialnych za tę przemianę.

Prawidłowy poziom selenu jest niezbędny do utrzymania równowagi hormonalnej tarczycy, co przekłada się na prawidłowe funkcjonowanie metabolizmu, regulację temperatury ciała, pracę serca oraz zdrowie psychiczne i emocjonalne. Podczas niedoboru selenu dochodzi do upośledzenia metabolizmu jodu, co może prowadzić do zaburzeń w produkcji hormonów tarczycowych.

Doniesienia naukowe wskazują na znaczącą korelację pomiędzy niskim poziomem selenu a występowaniem chorób tarczycy, w tym autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (choroby Hashimoto) oraz niedoczynności tarczycy. Badania wykazały, że u osób z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy odpowiednia suplementacja selenem może przyczyniać się do obniżenia poziomu przeciwciał skierowanych przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) oraz poprawy obrazu ultrasonograficznego tarczycy. Selen wspomaga również zmniejszenie wydzielania substancji prozapalnych w chorobie Hashimoto, co może łagodzić przebieg schorzenia.

Wpływ selenu na układ sercowo-naczyniowy

Selenoproteiny pełnią istotną funkcję ochronną w stosunku do układu sercowo-naczyniowego. Chroniąc lipidy przed reakcjami oksydacji, przyczyniają się do zahamowania nadmiernego odkładania się lipoprotein niskiej gęstości (LDL) i tym samym zmniejszają ryzyko powstawania blaszki miażdżycowej w naczyniach krwionośnych. Badania wskazują, że niedobór selenu zwiększa ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, w tym choroby niedokrwiennej serca.

Właściwości kardioprotekcyjne selenu zostały potwierdzone w badaniach klinicznych. W jednym z niewielkich badań wykazano, że przyjmowanie selenu wraz z koenzymem Q10 może zapobiegać śmiertelności z wszystkich przyczyn związanych z chorobami układu krążenia, w tym u osób z chorobą niedokrwienną serca. W przypadku osób z problemami zdrowotnymi związanymi z układem sercowo-naczyniowym, suplementacja selenu organicznego, zwłaszcza w formie selenometioniny, może stanowić istotne wsparcie terapeutyczne.

Fascynujące są również wyniki badań dotyczących wpływu selenu na poziom cholesterolu. Eksperymenty wykazały, że jednorazowe podanie 4 orzechów brazylijskich powodowało spadek poziomu złego cholesterolu LDL o 20% już po 9 godzinach, a efekt ten utrzymywał się przez 30 dni. To niezwykłe odkrycie pokazuje, jak potężny wpływ na zdrowie sercowo-naczyniowe może mieć odpowiednia podaż selenu.

Selen w profilaktyce chorób neurodegeneracyjnych

Korzystne właściwości selenu na układ nerwowy są ściśle związane z jego aktywnością antyoksydacyjną. Pierwiastek ten chroni komórki nerwowe przed destrukcyjnym wpływem stresu oksydacyjnego, który jest jednym z głównych czynników przyczyniających się do rozwoju chorób neurodegeneracyjnych.

Selen odgrywa szczególną rolę w zapobieganiu chorobie Alzheimera. Ogranicza odkładanie się pozakomórkowych płytek β-amyloidowych w mózgu, które są jednym z głównych czynników odpowiedzialnych za powstawanie demencji. Pierwiastek ten wykazuje działanie protekcyjne w stosunku do neuronów poprzez ograniczenie niekorzystnego wpływu produktów peroksydacji lipidów, które mogą uszkadzać błony komórkowe komórek nerwowych.

W badaniach na zwierzętach wykazano również, że selen przeciwdziała wystąpieniu choroby Parkinsona oraz wspomaga jej leczenie. Następuje to poprzez hamowanie procesu spowolnienia ruchowego oraz zmniejszenie uszkodzenia DNA białych krwinek. Chroniąc mitochondria i wspomagając ich prawidłowe funkcjonowanie, selen przyczynia się do utrzymania zdrowia neuronów i prawidłowego przekazywania impulsów nerwowych.

Wpływ selenu na funkcje poznawcze jest również znaczący. Odpowiedni poziom tego pierwiastka w organizmie korzystnie wpływa na nastrój i samopoczucie psychiczne, podczas gdy jego niedobór może przyczyniać się do obniżenia nastroju, zaburzeń koncentracji oraz tzw. mgły mózgowej.

Selen a płodność i zdrowie reprodukcyjne

Selen odgrywa niezwykle istotną rolę w zachowaniu płodności, szczególnie u mężczyzn. Pierwiastek ten uczestniczy w syntezie testosteronu oraz rozwoju plemników, wpływając na ich strukturę i funkcjonalność. Niski poziom selenu może wiązać się ze zmniejszoną ruchliwością plemników oraz nieprawidłowościami w obrębie witki, co w konsekwencji prowadzi do zaburzenia ich zdolności poruszania się i zmniejszenia męskiej płodności.

Dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym selen chroni plemniki przed uszkodzeniami spowodowanymi stresem oksydacyjnym. Wolne rodniki mogą bowiem powodować fragmentację DNA plemników oraz uszkodzenie błon komórkowych, co negatywnie wpływa na ich jakość i zdolność do zapłodnienia komórki jajowej. Odpowiednia podaż selenu w diecie lub poprzez suplementację może zatem wspierać procesy spermatogenezy i poprawiać parametry nasienia.

U kobiet selen również odgrywa ważną rolę, szczególnie w okresie planowania ciąży. Jest on istotny dla prawidłowego procesu poczęcia i zdrowia komórek jajowych. W czasie ciąży zapotrzebowanie na selen wzrasta do 60 µg dziennie, a w okresie laktacji do 70 µg, co związane jest z koniecznością zapewnienia odpowiedniego poziomu tego pierwiastka dla rozwijającego się płodu oraz dziecka karmionego piersią.

Normy i zapotrzebowanie na selen

Określenie optymalnego poziomu selenu we krwi oraz dziennego zapotrzebowania na ten pierwiastek jest zagadnieniem złożonym, ponieważ wartości te są zależne od wielu czynników, w tym wieku, płci, stanu zdrowia oraz regionu geograficznego zamieszkania.

Według Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) zalecane dzienne spożycie selenu dla osoby dorosłej wynosi 70 µg. Niektóre opracowania naukowe sugerują jednak, że dzienna dawka selenu powinna być nieco wyższa i dla osób dorosłych powinna wynosić około 90 µg dziennie. Szczegółowe normy żywienia dla populacji polskiej przedstawiają się następująco:

Grupa wiekowa	Zapotrzebowanie na selen
Niemowlęta (do 1 roku życia)	15-20 µg/dobę
Dzieci 1-3 lata	20 µg/dobę
Dzieci 4-9 lat	30 µg/dobę
Dzieci 10-12 lat	40 µg/dobę
Młodzież od 13 lat i dorośli	55 µg/dobę
Kobiety w ciąży	60 µg/dobę
Kobiety karmiące	70 µg/dobę

Prawidłowe stężenie selenu w surowicy krwi jest kluczowym wskaźnikiem jego statusu w organizmie. Optymalne dla zdrowia wartości są zależne od płci i wieku. U kobiet, bez względu na wiek, odpowiedni poziom selenu we krwi wynosi 98-108 µg/l. U mężczyzn poniżej 60. roku życia optymalne stężenie mieści się w zakresie 75-85 µg/l, natomiast po ukończeniu 60 lat powinno wzrosnąć do 110-120 µg/l.

Warto podkreślić, że selen charakteryzuje się wąskim indeksem terapeutycznym, co oznacza, że różnica między dawką zalecaną a toksyczną jest niewielka. Przyjmuje się, że zatrucie pojawia się po przyjęciu powyżej 400 µg selenu na dobę, natomiast maksymalna bezpieczna dawka wynosi 200 µg dziennie. Z tego względu przed rozpoczęciem suplementacji zawsze zaleca się wykonanie badania poziomu selenu we krwi oraz konsultację z lekarzem.

Niedobór selenu – przyczyny, objawy i konsekwencje zdrowotne

Niedobór selenu może prowadzić do licznych zaburzeń w organizmie o różnym stopniu nasilenia. Problem ten jest szczególnie istotny w Polsce oraz innych krajach europejskich, gdzie gleby są ubogie w selen. Szacuje się, że niedobory selenu w naszym kraju dotyczą ponad 90% populacji, a Polacy realizują zaledwie około połowy dziennego zapotrzebowania na ten pierwiastek.

Przyczyny niedoboru selenu są wielorakie. Najczęściej wynikają z niskiej zawartości tego pierwiastka w środowisku naturalnym, szczególnie w glebie i wodzie, co przekłada się na jego niewielkie ilości w produktach spożywczych. Dodatkową przyczyną może być nieprawidłowo zbilansowana, nieróżnorodna i niezdrowa dieta. Osoby na diecie wegetariańskiej lub wegańskiej, a także osoby z celiakią lub nietolerancją glutenu mogą mieć trudności w przyjmowaniu wystarczających ilości selenu z pożywienia.

Niedobory selenu mogą również występować w przebiegu różnych schorzeń. Choroby zapalne jelit i inne zaburzenia prowadzące do upośledzonego wchłaniania jelitowego, takie jak zespół krótkiego jelita, niewydolność nerek czy wątroby oraz schorzenia nowotworowe mogą przyczyniać się do zmniejszenia poziomu selenu w organizmie. W przypadku chorób przewlekłych związanych z utrzymującym się stanem zapalnym niedobory selenu stwierdzane są częściej, ponieważ pierwiastek ten jest intensywnie zużywany w procesach łagodzenia stanów zapalnych.

Objawy niedoboru selenu obejmują szeroki wachlarz dolegliwości:

• Wzmożone wypadanie włosów i ich osłabienie
• Zwiększona łamliwość paznokci oraz ich odbarwienie
• Osłabienie koncentracji i tzw. mgła mózgowa
• Nieprawidłowe funkcjonowanie mięśni, w tym osłabienie mięśniowe
• Zaburzenia układu odpornościowego i obniżona odporność
• Zaburzenia nastroju, skłonność do depresji
• Problemy z płodnością, szczególnie u mężczyzn
• Pogorszenie jakości skóry

Długotrwały niedobór selenu może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Zwiększa ryzyko wystąpienia chorób tarczycy, w tym autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (Hashimoto) oraz niedoczynności tarczycy. Może również przyczyniać się do rozwoju chorób cywilizacyjnych, takich jak choroby serca, cukrzyca typu 2, udar mózgu oraz niektóre nowotwory. Niedobory selenu obserwuje się u chorych na AIDS, w chorobach naczyniowych, ostrym zapaleniu trzustki, fenyloketonurii, reumatoidalnym zapaleniu stawów, mukowiscydozie, niewydolności nerek, retinopatii oraz depresji.

W bardzo rzadkich przypadkach głębokiego niedoboru selenu może dojść do wystąpienia specyficznych chorób endemicznych. Choroba Keshan to endemiczna kardiomiopatia młodzieńcza, która występuje w Chinach, na Tybecie i Syberii na obszarach o skrajnie niskiej zawartości selenu w glebie. Charakteryzuje się uszkodzeniem mięśnia sercowego i może prowadzić do niewydolności serca. Choroba Kashin-Beck to z kolei dystrofia chrząstek stawowych, również występująca endemicznie w niektórych regionach Chin o niskiej zawartości selenu w środowisku.

Nadmiar selenu i selenoza

Mimo że selen jest niezbędny dla zdrowia, jego nadmiar jest toksyczny i może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Stan zatrucia selenem nazywany jest selenozą. Do selenozy prawie zawsze dochodzi na skutek nieprawidłowo prowadzonej suplementacji, czyli przyjmowania zbyt dużej ilości selenu w preparatach. Ze względu na wąski margines bezpieczeństwa tego pierwiastka, łatwo o przedawkowanie przy niekontrolowanej suplementacji.

Objawy nadmiaru selenu są charakterystyczne i obejmują:

• Czosnkowy lub rzodkwiowy zapach z ust i wydychanego powietrza
• Nudności i wymioty
• Biegunka i bóle brzucha
• Wzmożone wypadanie włosów, łysienie
• Zmiana koloru płytki paznokcia, odbarwienia, kruchość i łamliwość paznokci
• Zmęczenie i apatia
• Bóle stawów i mięśni
• Podrażnienie układu oddechowego
• Zaburzenia neurologiczne (w ciężkich przypadkach)

Długotrwałe przyjmowanie nadmiernych dawek selenu może prowadzić do poważniejszych konsekwencji, w tym marskości wątroby, obrzęku płuc, a w skrajnych przypadkach nawet zgonu. Badania wykazały również, że nadmierna suplementacja selenem może zwiększać ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 oraz powodować wzrost stężenia glukozy we krwi. Selen w nadmiarze może również indukować stres oksydacyjny w komórkach, co jest paradoksalne, biorąc pod uwagę jego właściwości antyoksydacyjne w odpowiednich dawkach.

W wielu badaniach zauważono, że wysoki poziom selenu we krwi może być przyczyną podwyższonego cholesterolu. Krzywa zależności poziomu selenu od stanu zdrowia przypomina literę U – zarówno przy niskich, jak i wysokich stężeniach obserwuje się większą ilość problemów zdrowotnych oraz zwiększoną śmiertelność. Stan optymalny znajduje się pośrodku tego zakresu.

Większość działań niepożądanych wynikających z nadmiernej suplementacji selenu zanika w niedługim czasie po zaprzestaniu przyjmowania syntetycznych preparatów. Niemniej, przypadki ciężkiej selenozy wymagają interwencji medycznej i odpowiedniego leczenia detoksykacyjnego.

Źródła selenu w diecie

Zawartość selenu w produktach spożywczych jest ściśle uzależniona od jego obecności w glebie i wodzie na danym obszarze geograficznym. To rośliny, pobierając z gleby nieorganiczne związki selenu, przekształcają je w lepiej przyswajalne przez organizm człowieka związki organiczne. Z tego względu zawartość selenu w żywności jest bardzo zróżnicowana w zależności od regionu pochodzenia produktów.

Do najbogatszych naturalnych źródeł selenu należą:

• Orzechy brazylijskie – tradycyjnie uważane za najlepsze źródło selenu, choć ich zawartość jest bardzo zmienna (od kilku do nawet 1900 µg na 100 g)
• Ryby i owoce morza – łosoś świeży i wędzony (około 41-47 µg/100g), tuńczyk (90 µg w porcji), sardynki, szproty
• Mięso i podroby – wątróbka, nerki, mięso drobiowe, wieprzowe, wołowe
• Jaja – szczególnie żółtka
• Produkty zbożowe – kasza gryczana, pełne ziarna pszenicy, płatki owsiane
• Nabiał – mleko, sery, jogurty
• Drożdże – szczególnie drożdże piwne i piekarskie
• Niektóre warzywa – brokuły, biała kapusta, czosnek, cebula, szparagi
• Nasiona roślin strączkowych – soczewica, fasola, ciecierzyca
• Grzyby – szczególnie borowiki

Warto zwrócić szczególną uwagę na orzechy brazylijskie, które często są rekomendowane jako naturalne źródło selenu. Badania przeprowadzone w Nowej Zelandii wykazały, że spożycie 2 orzechów brazylijskich dziennie jest tak samo skuteczne w podnoszeniu statusu selenu jak 100 µg selenu w postaci selenometioniny. Jednak prawda o orzechach brazylijskich dostępnych w Polsce jest bardziej złożona.

Orzechy brazylijskie, które trafiają na polski rynek, pochodzą najczęściej z Boliwii i Peru, gdzie gleby są znacznie uboższe w selen niż w brazylijskiej Amazonii. Analiza 10 produktów orzechów dostępnych w polskich sklepach wykazała, że średnie stężenie selenu w jednym orzechu wynosi zaledwie około 8,83 µg (zakres 5,67-11,55 µg), podczas gdy w orzechach pochodzących z centralnej Brazylii może ono wynosić nawet 290 µg w jednym orzechu. Oznacza to, że aby uzupełnić terapeutyczną dawkę selenu (100-200 µg) orzechami dostępnymi w Polsce, należałoby zjeść od 10 do 20 sztuk dziennie, co nie jest wskazane ze względu na wysoką kaloryczność oraz niewłaściwą proporcję kwasów omega-3 do omega-6.

Przyswajalność selenu z pożywienia zwiększają pewne składniki odżywcze. Białko, a konkretnie aminokwas metionina wchodzący w skład białek, ułatwia absorpcję selenu. Również witaminy o działaniu przeciwutleniającym – witamina A, E i C – wspierają jego wchłanianie. Dlatego warto łączyć w posiłkach produkty wysokobiałkowe zawierające selen (jajka, nabiał, ryby, drób) z warzywami, owocami, olejami roślinnymi i orzechami bogatymi w witaminy A, E i C.

Niestety, zawartość selenu w pożywieniu maleje na skutek zastosowanych technik kulinarnych i obróbki termicznej. Badania wskazują, że 40-50% selenu ulega stracie w trakcie gotowania. Sytuacji nie poprawia także stosunkowo niska biodostępność tego minerału z naturalnych źródeł – szacuje się, że jego przyswajalność z diety wynosi około 55-65%.

Formy selenu i suplementacja

W preparatach dostępnych w aptekach i sklepach selen występuje w różnych formach chemicznych, które różnią się biodostępnością i sposobem działania w organizmie. Można wyróżnić formy organiczne i nieorganiczne selenu.

Formy organiczne selenu:

• Selenometionina – organiczny związek selenu związany z aminokwasem metioniną. Jest to najczęściej polecana i najlepiej przyswajalna forma selenu. Wchłania się w jelitach w około 90%. Selenometionina ma wyjątkową zdolność do transportu selenu do różnych tkanek w organizmie, w tym do wątroby, serca i nerek. Jest wbudowywana w białka organizmu, tworząc pulę selenu, z której organizm może korzystać w miarę potrzeb.
• Selenocysteina – uważana za najlepiej przyswajalną formę selenu
• Metylowana selenocysteina (Se-metylo-L-selenocysteina) – nowoczesna forma selenu o wysokiej biodostępności
• Drożdże wzbogacone w selen – zawierające głównie selenometioninę

Formy nieorganiczne selenu:

• Selenian sodu (selenian VI sodu)
• Selenin sodu (selenian IV sodu)

Formy organiczne wchłaniają się w około 85-90% w jelitach, natomiast formy nieorganiczne tylko w około 10%. W związku z tym wybierając preparaty z selenem, warto zwracać uwagę na formę, w jakiej pierwiastek występuje w danym produkcie. Preparaty zawierające selen w postaci organicznej – selenometioniny lub selenocysteiny – są zdecydowanie lepszym wyborem niż te zawierające selen w postaci nieorganicznych soli.

Przed rozpoczęciem suplementacji selenu zawsze zaleca się wykonanie badania poziomu tego pierwiastka we krwi. Ze względu na wąski indeks terapeutyczny i niewielką różnicę między dawką terapeutyczną a toksyczną, kontrola poziomu selenu jest kluczowa dla bezpieczeństwa suplementacji. Badanie to jest szczególnie wskazane:

• Przed planowaną suplementacją selenem
• W trakcie suplementacji – w celu monitorowania jej efektywności i bezpieczeństwa
• W przypadku chorób tarczycy (zwłaszcza choroby Hashimoto, niedoczynności tarczycy)
• W diagnostyce niepłodności, zwłaszcza u mężczyzn
• Przy podejrzeniu chorób spowodowanych niedoborem selenu

Zaleca się przyjmowanie selenu rano, po posiłku. Bardzo istotne jest zachowanie odstępu czasowego od leków na tarczycę (lewotyroksyna), które przyjmuje się rano, na czczo – odstęp powinien wynosić minimum 4 godziny. Selen warto przyjmować z białkami i ich pochodnymi oraz witaminami A i E, które zwiększają jego wchłanianie w organizmie.

W przypadku niedoborów selenu dzienna suplementacja powinna wynosić około 100-200 µg. Nie zaleca się przekraczania dawki 300 µg, a maksymalna bezpieczna dawka wynosi 400 µg na dobę. Przy odpowiednio prowadzonej suplementacji w zakresie 100-200 µg dziennie, nie ma ryzyka przekroczenia bezpiecznych limitów.

Leczenie farmakologiczne zaburzeń poziomu selenu

Leczenie zaburzeń poziomu selenu zależy od charakteru problemu – niedoboru lub nadmiaru tego pierwiastka. W obu przypadkach kluczowa jest odpowiednia diagnostyka oraz dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Leczenie niedoboru selenu:

W przypadku niedoboru selenu podstawą jest zwiększenie jego podaży z dietą lub poprzez suplementację. Produkty bogate w selen, takie jak orzechy brazylijskie, ryby, owoce morza, mięso, produkty pełnoziarniste oraz rośliny strączkowe, powinny na stałe pojawić się w jadłospisie. Jednakże w przypadku znacznych niedoborów sama modyfikacja diety może być niewystarczająca i lekarz może zalecić suplementację preparatami selenu.

Na polskim rynku dostępne są wyłącznie suplementy diety zawierające selen, nie ma zarejestrowanych leków o substancji czynnej będącej selenem. Wybór preparatu powinien być konsultowany z lekarzem lub farmaceutą. Godne polecenia preparaty zawierające selen to:

• Preparaty z selenem w formie organicznej: Selen Organiczny (różni producenci), SelenoPrecise, Naturell Selen Organiczny, Cefasel 100 nutri, Bicaps Selenium, Singularis Superior Selen Forte Organic
• Preparaty łączone z witaminą E: Naturell Selen Organiczny + E – witamina E wspomaga działanie antyoksydacyjne selenu
• Preparaty wieloskładnikowe dla osób z chorobami tarczycy: zawierające selen wraz z witaminą D3, witaminą E i cynkiem

Dawkowanie suplementów powinno być zawsze konsultowane z lekarzem. W terapii niedoborów stosuje się zazwyczaj dawki 100-200 µg dziennie. Regularna kontrola poziomu selenu we krwi pozwala na wczesne wykrycie zarówno utrzymującego się niedoboru, jak i ewentualnego nadmiaru, co umożliwia dostosowanie dawkowania i zapobiega rozwojowi powikłań.

Leczenie nadmiaru selenu (selenozy):

W przypadku nadmiaru selenu podstawowym działaniem jest natychmiastowe zaprzestanie suplementacji lub ograniczenie spożycia produktów bogatych w selen. Większość objawów selenozy ustępuje samoistnie w ciągu kilku tygodni po zaprzestaniu przyjmowania preparatów. W przypadkach ciężkiego zatrucia może być konieczne leczenie objawowe oraz wspomagające funkcje narządów.

Warto zaznaczyć, że spożywanie pokarmów bogatych w selen w ramach normalnej, zbilansowanej diety jest bezpieczne dla większości osób i rzadko prowadzi do przedawkowania. Do zatrucia selenem dochodzi praktycznie wyłącznie w wyniku nieprawidłowej suplementacji.

Interakcje selenu z lekami i innymi substancjami

Selen może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami oraz innymi substancjami aktywnymi, co może wpływać na ich działanie lub skuteczność. Znajomość tych interakcji jest kluczowa dla bezpieczeństwa i skuteczności terapii.

Leki przeciwzakrzepowe: Warto zachować szczególną ostrożność, stosując jednocześnie selen i leki o działaniu przeciwzakrzepowym, takie jak klopidogrel, warfaryna, heparyna czy kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Pierwiastek w połączeniu z wymienionymi lekami może nasilać ryzyko krwawień i siniaków. W przypadku zaplanowanej operacji powinno się zaprzestać przyjmowania selenu na co najmniej 2 tygodnie przed planowanym zabiegiem, ponieważ może zwiększać ryzyko krwawienia podczas i po operacji.

Leki na tarczycę: Selen może wpływać na wchłanianie leków stosowanych w leczeniu niedoczynności tarczycy. W przypadku przyjmowania lewotyroksyny (Euthyrox, Letrox), selen należy przyjmować minimum 4 godziny od przyjęcia leku na tarczycę, aby uniknąć zaburzeń w jego absorpcji.

Leki immunosupresyjne: Stosowanie leków immunosupresyjnych (hamujących układ odpornościowy) może być mniej skuteczne w przypadku jednoczesnej suplementacji selenu. Selen stymuluje układ odpornościowy, przez co może osłabiać działanie tych leków. Osoby chorujące na choroby autoimmunologiczne, takie jak stwardnienie rozsiane, toczeń rumieniowaty układowy (SLE) czy reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), powinny unikać przyjmowania suplementów selenu bez konsultacji z lekarzem, ponieważ może wystąpić nasilenie objawów tych chorób.

Kortykosteroidy i hormony: Selen może wchodzić w interakcje ze sterydami, hormonami oraz antykoncepcją hormonalną. W przypadku stosowania tych środków należy rozważyć modyfikację dawkowania lub timing przyjmowania suplementów.

Leki uspokajające (barbiturany): Selen może spowalniać tempo, w jakim organizm rozkłada leki uspokajające, co może wpływać na ich stężenie we krwi i nasilenie działania.

Leki stosowane w schizofrenii: Należy unikać łączenia selenu z niektórymi lekami stosowanymi w leczeniu schizofrenii ze względu na możliwe interakcje.

Witaminy i minerały:

• Witamina C – może utrudniać wchłanianie niektórych form selenu (szczególnie seleninu sodu), dlatego nie należy przyjmować ich jednocześnie. Jednocześnie witamina C w dietie (z warzyw i owoców) może wspierać działanie selenu.
• Cynk – istnieją sprzeczne doniesienia na temat interakcji cynku z selenem. Starsze badania sugerowały antagonizm tych minerałów, jednak aktualne dane nie potwierdzają znaczącej negatywnej interakcji. Istnieją nawet preparaty łączące oba pierwiastki. Niemniej dla bezpieczeństwa zaleca się przyjmowanie ich o różnych porach dnia.
• Witamina E – wspomaga działanie selenu i zwiększa jego skuteczność antyoksydacyjną. Połączenie to jest korzystne i często spotykane w preparatach.
• Witaminy A i B6 – również wspierają przyswajanie i działanie selenu.

Alkohol: Selenu i jego suplementów nie należy łączyć z alkoholem, ponieważ może to wpływać na metabolizm obu substancji.

Przed rozpoczęciem suplementacji selenu należy zawsze poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach i suplementach, aby uniknąć potencjalnych negatywnych interakcji i zapewnić bezpieczeństwo terapii.

Szczególne grupy pacjentów

Kobiety w ciąży i karmiące: Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego nie ma konieczności rutynowej suplementacji selenu przed i podczas trwania ciąży u zdrowych kobiet. Należy zadbać o właściwe spożycie tego związku (60 µg w ciąży, 70 µg w laktacji) wraz z tradycyjną żywnością. Suplementacja może być rozważona wyłącznie w przypadku stwierdzonych niedoborów i pod kontrolą lekarza. Kobiety w ciąży oraz kobiety karmiące nie powinny stosować dużych dawek selenu bez zaleceń medycznych.

Dzieci: Preparaty z selenem zazwyczaj nie są przeznaczone dla dzieci. Suplementacja u dzieci powinna odbywać się wyłącznie pod kontrolą pediatry i przy stwierdzonych niedoborach.

Osoby starsze: U osób po 60. roku życia optymalne stężenie selenu we krwi jest wyższe niż u osób młodszych, co może wskazywać na zwiększone zapotrzebowanie. Osoby starsze często borykają się z niedoborami tego pierwiastka, co może nasilać procesy neurodegeneracyjne i osłabiać odporność.

Osoby z chorobami autoimmunologicznymi: Jak wspomniano wcześniej, osoby chorujące na choroby autoimmunologiczne powinny zachować szczególną ostrożność przy suplementacji selenu i podejmować ją wyłącznie pod kontrolą lekarza specjalisty.

Bibliografia

1. Bermingham EN, Hesketh JE, Sinclair BR, Koolaard JP, Roy NC. Selenium-Enriched Foods Are More Effective at Increasing Glutathione Peroxidase (GPx) Activity Compared with Selenomethionine: A Meta-Analysis. Nutrients. 2014;6(10):4002-4031. DOI: 10.3390/nu6104002 PMID: 25268836
2. Huwiler VV, Maissen-Abgottspon S, Stanga Z, Mühlebach S, Trepp R, Bally L, Bano A. Selenium Supplementation in Patients with Hashimoto Thyroiditis: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Clinical Trials. Thyroid. 2024;34(3):295-313. DOI: 10.1089/thy.2023.0556 PMID: 38243784