Salmeterol – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Salmeterol – lek stosowany w chorobach układu oddechowego należący do grupy leków tzw. sympatykomimetyków. Salmeterol rozszerza oskrzela, a efekt ten utrzymuje się przynajmniej 12 godzin. Ponadto ogranicza wzmożone wydzielanie śluzu, przekrwienie błon śluzowych, obrzęk a także naciek komórek zapalnych. Wskazaniem do stosowania salmeterolu jest leczenie obturacji dróg oddechowych u pacjentów z astmą oskrzelową, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc i innych chorób przebiegających ze skurczem oskrzeli oraz zapobieganie astmie wywoływanej przez wysiłek fizyczny.
Salmeterol występuje w postaci aerozolu oraz proszku do inhalacji i należy stosować go regularnie. Dopiero po przyjęciu kilkunastu dawek leku może wystąpić pełne działanie lecznicze.
Możliwe działania niepożądane: ból głowy, drżenia mięśni, skurcze mięśni, kołatanie serca, świąd, wysypka, pokrzywka, obniżenie ciśnienia tętniczego.
Uwaga: W przypadku poprawy stanu zdrowia nie należy zmieniać sposobu dawkowania ani przerywać leczenia bez konsultacji z lekarzem.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Salmeterol – długo działający lek rozszerzający oskrzela w leczeniu astmy i POChP
Salmeterol to jeden z najważniejszych leków stosowanych w nowoczesnym leczeniu astmy oskrzelowej i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP). Należy do grupy długo działających β2-mimetyków (LABA – Long Acting Beta Agonists), które rewolucjonizowały podejście do terapii przewlekłych chorób obturacyjnych płuc. W przeciwieństwie do krótko działających leków rozszerzających oskrzela, salmeterol zapewnia ochronę przed objawami przez okres do 12 godzin po jednokrotnym podaniu, co czyni go idealnym rozwiązaniem dla pacjentów z nocnymi objawami astmy oraz potrzebujących ciągłej kontroli obturacjiDrodzka oddechowej. Lek ten charakteryzuje się unikalnym mechanizmem działania – jego długa, lipofilowa część łańcucha bocznego pozwala na przedłużone wiązanie z receptorami β2-adrenergicznymi w mięśniach gładkich oskrzeli, zapewniając trwały efekt bronkchodilatacyjny. Salmeterol jest obecnie dostępny w Polsce przede wszystkim w preparatach złożonych z kortykosteroidami wziewnymi, takimi jak Seretide (salmeterol z flutikazonem), co zapewnia kompleksowe leczenie zarówno obstrukcji, jak i stanu zapalnego w drogach oddechowych.
Mechanizm działania salmeterolu
Salmeterol działa poprzez selektywną aktywację receptorów β2-adrenergicznych znajdujących się w mięśniach gładkich oskrzeli. Po wiązaniu z receptorem aktywuje się specjalny system przekaźnictwa wewnątrzkomórkowego zwany systemem cAMP (cykliczny adenozynomonofosforan). Proces ten przebiega w następujących etapach: receptor β2 połączony jest z białkiem Gs, które po aktywacji stymuluje enzym adenylilcyklazę do przekształcania ATP w cAMP. Podwyższony poziom cAMP aktywuje kinazę białkową A, która z kolei hamuje kinazę łańcucha lekkiego miozyny obecną w mięśniach gładkich oskrzeli.
Kluczową cechą odróżniającą salmeterol od innych β2-agonistów jest jego unikalny mechanizm wiązania z receptorem. Molekuła salmeterolu posiada dwie główne części: głowę salgeniną odpowiedzialną za aktywację receptora oraz bardzo długi, lipofilowy łańcuch boczny fenylalkoksyalkylowy. Ta część łańcucha wiąże się z tak zwanym „egzomiejscem” (exosite) w pobliżu receptora β2-adrenergicznego, tworząc swojego rodzaju „kotwicę”. Dzięki temu aktywna część molekuły może pozostawać w pobliżu receptora i wielokrotnie się z nim łączyć i rozłączać, zapewniając ciągłą stymulację przez wiele godzin.
Ten mechanizm działania sprawia, że salmeterol jest ponad 10 000 razy bardziej lipofilowy od salbutamolu i wykazuje znacznie większe powinowactwo do receptora β2. Stosunek selektywności β2/β1 dla salmeterolu wynosi 50 000:1, podczas gdy dla salbutamolu jedynie 650:1, co oznacza znacznie mniejsze ryzyko działań niepożądanych ze strony układu sercowo-naczyniowego.
Farmakokinetyka i metabolizm
Salmeterol po podaniu wziewnym jest szybko wchłaniany przez błony śluzowe dróg oddechowych, choć jego działanie rozwija się nieco wolniej niż w przypadku krótko działających β2-agonistów. Początek działania leku występuje po 10-20 minutach od inhalacji, maksimum działania osiągane jest po 30-40 minutach, a efekt utrzymuje się przez 12 godzin lub dłużej.
Lek jest metabolizowany głównie przez enzym cytochromu P450 3A4 (CYP3A4), który odpowiada za utlenianie alifatyczne podstawy salmeterolu. W procesie metabolizmu powstaje głównie α-hydroksy-salmeterol, który następnie jest wydalany przez jelita (57,4%) i nerki (23%). W zalecanych dawkach terapeutycznych stężenia salmeterolu we krwi są bardzo niskie lub niewykrywalne, co minimalizuje ryzyko działań ogólnoustrojowych.
Okres półtrwania salmeterolu w osoczu wynosi około 5,5 godziny, jednak dzięki wiązaniu z „egzomiejscem” receptora β2, efekt farmakologiczny utrzymuje się znacznie dłużej. Klirens całkowity leku u pacjentów z astmą wynosi średnio 392 L/h, co świadczy o bardzo intensywnym metabolizmie pierwszego przejścia.
Wskazania do stosowania salmeterolu
Salmeterol jest wskazany przede wszystkim w leczeniu podtrzymującym astmy oskrzelowej u pacjentów, u których objawy nie są wystarczająco kontrolowane przez monoterapię kortykosteroidem wziewnym. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi, salmeterol nie powinien być nigdy stosowany jako monoterapia w astmie ze względu na zwiększone ryzyko ciężkich zaostrzeń i zgonu. Zawsze musi być łączony z kortykosteroidem wziewnym.
W przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc (POChP) salmeterol może być stosowany jako monoterapia u pacjentów z umiarkowaną do ciężkiej obturacją (FEV1 <60% wartości należnej) z powtarzającymi się zaostrzeniami w wywiadzie, u których utrzymują się istotne objawy choroby pomimo regularnego stosowania leków rozszerzających oskrzela krótko działających.
Salmeterol znajduje również zastosowanie w profilaktyce skurczu oskrzeli wywołanego wysiłkiem fizycznym u pacjentów bez astmy przewlekłej. W takich przypadkach jedna inhalacja 50 μg podana 20-30 minut przed planowanym wysiłkiem zapewnia ochronę przez 9 godzin u dorosłych i 12 godzin u dzieci w wieku 4-11 lat.
Preparaty salmeterolu dostępne w Polsce
W Polsce salmeterol jest dostępny przede wszystkim w preparatach złożonych z kortykosteroidami wziewnymi. Najbardziej znanym i szeroko stosowanym jest Seretide, który łączy salmeterol z flutikazonem (propionianem flutykazonu). Preparat ten jest dostępny w kilku postaciach i stężeniach:
- Seretide Dysk 100 – zawiera 50 μg salmeterolu + 100 μg flutykazonu w inhalatorze proszkowym
- Seretide Dysk 250 – zawiera 50 μg salmeterolu + 250 μg flutykazonu w inhalatorze proszkowym
- Seretide Dysk 500 – zawiera 50 μg salmeterolu + 500 μg flutykazonu w inhalatorze proszkowym
- Seretide 50 – zawiera 25 μg salmeterolu + 50 μg flutykazonu w inhalatorze ciśnieniowym
Każdy z tych preparatów jest przeznaczony do różnych stopni zaawansowania choroby – od łagodnej do ciężkiej astmy oraz POChP o różnym nasileniu objawów.
Dawkowanie i sposób podawania
Dawkowanie salmeterolu musi być zawsze dostosowane indywidualnie przez lekarza w zależności od ciężkości choroby, wieku pacjenta i odpowiedzi na leczenie. Podstawową zasadą jest stosowanie najmniejszej dawki zapewniającej skuteczną kontrolę objawów.
U dorosłych i młodzieży po 12. roku życia z astmą standardowe dawkowanie wynosi:
- Seretide Dysk 100: 1 inhalacja 2 razy dziennie
- Seretide Dysk 250: 1 inhalacja 2 razy dziennie
- Seretide 50 (aerozol): 2 inhalacje 2 razy dziennie
U dzieci od 4. roku życia zaleca się:
- Seretide Dysk 100: 1 inhalacja 2 razy dziennie
- Seretide 50 (aerozol): 2 inhalacje 2 razy dziennie
W POChP zazwyczaj stosuje się:
- Seretide Dysk 250 lub 500: 1 inhalacja 2 razy dziennie, w odstępach około 12 godzin
Bardzo ważne jest przestrzeganie właściwej techniki inhalacji oraz płukanie jamy ustnej wodą po każdym użyciu inhalatora w celu zapobieżenia kandydozie.
Leczenie farmakologiczne astmy i POChP – rola salmeterolu
Nowoczesne leczenie astmy opiera się na dwuetapowym podejściu obejmującym leki kontrolujące (przeciwzapalne) oraz leki doraźne (rozszerzające oskrzela). W tej strategii salmeterol odgrywa kluczową rolę jako lek kontrolujący długotrwale objawy choroby.
W leczeniu astmy podstawą terapii są wziewne kortykosteroidy (ICS) takie jak:
- Beklometazon – jeden z pierwszych ICS wprowadzonych do terapii
- Budezonid – szeroko stosowany w preparatach złożonych z formoterolem (Symbicort)
- Flutykazon – dostępny w Polsce w kombinacji z salmeterolem (Seretide)
- Furoinian mometazonu – nowszy ICS o wysokiej skuteczności
- Cyklezonid – nowoczesny ICS o długim działaniu
Gdy monoterapia ICS nie zapewnia wystarczającej kontroli objawów, dodaje się długo działające β2-mimetyki, głównie salmeterol lub formoterol. Te dwie substancje różnią się nieco właściwościami – formoterol ma szybszy początek działania i może być stosowany także doraźnie w schemacie MART (Maintenance and Reliever Therapy), podczas gdy salmeterol charakteryzuje się wolniejszym początkiem, ale bardzo stabilnym i przedłużonym działaniem.
W terapii POChP stosuje się podobne grupy leków, ale hierarchia ich stosowania jest nieco inna:
- Długo działające leki antycholinergiczne (LAMA) – głównie tiotropium (Spiriva)
- Długo działające β2-mimetyki (LABA) – salmeterol i formoterol
- Wziewne kortykosteroidy – stosowane w ciężkich postaciach z częstymi zaostrzeniami
- Krótko działające leki rozszerzające oskrzela – salbutamol (doraźnie)
W zaawansowanych przypadkach POChP stosuje się terapię potrójną łączącą ICS + LABA + LAMA, choć takie preparaty nie zawierają salmeterolu, a raczej formoterol lub wilanterol.
Inne substancje czynne stosowane w Polsce w leczeniu chorób obturacyjnych płuc to:
- Montelukast – lek przeciwleukotrienowy stosowany głównie w astmie
- Teofilina – lek z grupy metylokcantyn o działaniu rozszerzającym oskrzela
- Ipratropium – krótko działający lek antycholinergiczny
- Indakaterol i olodaterol – ultra-długo działające LABA stosowane w POChP
Działania niepożądane
Najczęściej występującymi działaniami niepożądanymi salmeterolu (częstość ≥3%) są infekcje górnych dróg oddechowych, kandydoza jamy ustnej (pleśniawki), zapalenie gardła, zapalenie oskrzeli, chrypka, bóle głowy, kaszel, nudności i wymioty. U pacjentów z POChP dodatkowo często obserwuje się zapalenie płuc, podrażnienie gardła, infekcje wirusowe dróg oddechowych i bóle mięśniowo-szkieletowe.
Najpoważniejsze działania niepożądane związane są z przedawkowaniem i obejmują:
- Objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego: tachykardię, arytmie, ból w klatce piersiowej, nadciśnienie lub niedociśnienie tętnicze
- Zaburzenia elektrolitowe: hipokaliemię (obniżenie stężenia potasu we krwi)
- Zaburzenia metaboliczne: hiperglikemię, kwasicę mleczanową
- Paradoksalny skurcz oskrzeli, skurcz krtani i obrzęk gardła
Ostrzeżenie FDA – istnieje czarne ostrzeżenie (black box warning) dla salmeterolu stosowanego w monoterapii w astmie ze względu na zwiększone ryzyko zgonu z przyczyn związanych z astmą, szczególnie u pacjentów afroamerykańskiego pochodzenia.
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania do stosowania salmeterolu obejmują:
- Nadwrażliwość na salmeterol, flutykazon lub którykolwiek składnik preparatu
- Nadwrażliwość na laktozę lub białka mleka (w preparatach proszkowych)
- Stan astmatyczny i inne ostre epizody astmy
- Monoterapia w astmie (bez jednoczesnego stosowania ICS)
Względne przeciwwskazania i sytuacje wymagające szczególnej ostrożności:
- Choroby sercowo-naczyniowe (arytmie, nadciśnienie, choroba wieńcowa)
- Zaburzenia konwulsyjne
- Ciężka niewydolność wątroby
- Cukrzyca
- Nadczynność tarczycy/tyreotoksykoza
- Hipokaliemia
- Równoczesne stosowanie inhibitorów CYP3A4
Interakcje leków – szczególną uwagę należy zwrócić na:
- β-blokery – całkowicie przeciwdziałają działaniu salmeterolu
- Silne inhibitory CYP3A4 (ritonawir, itrakonazol, ketokonazol) – zwiększają stężenie salmeterolu
- Leki moczopędne, teofilina, inne kortykosteroidy – nasilają hipokaliemię
- Inne sympatykomimetyki – zwiększają ryzyko działań niepożądanych
Substancja |
Mechanizm interakcji |
Skutek kliniczny |
Zalecenie |
β-blokery |
Antagonizm receptorowy |
Zniesienie działania bronchodilatacyjnego |
Unikać |
Ketokonazol |
Inhibicja CYP3A4 |
Zwiększenie stężenia salmeterolu |
Ostrożność, monitorowanie |
Diuretyki pętlowe |
Nasilenie hipokaliemii |
Zaburzenia rytmu serca |
Kontrola elektrolitów |
Teofilina |
Synergistyczne działanie |
Nasilenie działań niepożądanych |
Dostosowanie dawek |
Stosowanie w szczególnych grupach pacjentów
Ciąża i karmienie piersią – salmeterol należy do kategorii C ryzyka ciążowego. Badania na zwierzętach wykazały możliwość występowania wad rozwojowych przy stosowaniu wysokich dawek, jednak kontrolowane badania u kobiet w ciąży nie są dostępne. Lek powinien być stosowany tylko wtedy, gdy potencjalna korzyść dla matki przewyższa potencjalne ryzyko dla płodu. U gryzoni salmeterol był wydalany z mlekiem, dlatego decyzja o kontynuowaniu karmienia piersią powinna uwzględniać korzyści wynikające z leczenia matki.
Dzieci – bezpieczeństwo i skuteczność salmeterolu zostały potwierdzone u dzieci od 4. roku życia. U dzieci młodszych nie przeprowadzono odpowiednich badań. Dawkowanie u dzieci jest zazwyczaj takie samo jak u dorosłych, ale wymaga ścisłego monitorowania wzrostu i rozwoju.
Pacjenci w podeszłym wieku – nie ma potrzeby rutynowego dostosowywania dawki u pacjentów starszych, jednak ze względu na większe prawdopodobieństwo współistnienia chorób sercowo-naczyniowych wymagają oni szczególnej obserwacji.
Niewydolność wątroby i nerek – nie ma szczegółowych wytycznych dotyczących modyfikacji dawkowania u pacjentów z niewydolnością nerek. U pacjentów z ciężką niewydolnością wątroby należy zachować szczególną ostrożność ze względu na zmniejszony klirens leku.
Skuteczność kliniczna i badania
Skuteczność salmeterolu została potwierdzona w licznych badaniach klinicznych obejmujących tysiące pacjentów z astmą i POChP. W badaniach porównawczych z salbutamolem (albuterolem) salmeterol wykazywał klinicznie lepsze wyniki w zakresie:
- Trwałego rozszerzenia oskrzeli
- Lepszej prewencji objawów astmy
- Poprawy szczytowego przepływu wydechowego (PEF) rano
- Zmniejszenia częstości nocnych przebudzeń
- Redukcji potrzeby stosowania leków doraźnych
Badanie TORCH u pacjentów z POChP wykazało, że kombinacja salmeterol/flutykazon znacząco poprawia jakość życia i czynność płuc w porównaniu z placebo i monoterapią każdym ze składników. Salmeterol okazał się również skuteczny w profilaktyce skurczu oskrzeli wywołanego wysiłkiem, zapewniając ochronę przez 9-12 godzin po jednokrotnym podaniu.
Badania bezpieczeństwa – badanie SMART (Salmeterol Multi-Center Asthma Research Trial) na ponad 26 000 pacjentach z astmą wykazało zwiększone ryzyko ciężkich powikłań astmy i zgonu przy stosowaniu salmeterolu w monoterapii, szczególnie u pacjentów afroamerykańskiego pochodzenia. To badanie doprowadziło do wprowadzenia ostrzeżeń FDA i zalecenia stosowania salmeterolu wyłącznie w kombinacji z kortykosteroidami.
Monitorowanie leczenia
Pacjenci stosujący salmeterol wymagają regularnego monitorowania obejmującego:
- Parametry spirometryczne: FEV1, FVC, stosunek FEV1/FVC, PEF
- Częstość i nasilenie objawów astmy/POChP
- Częstość nocnych przebudzeń
- Potrzebę stosowania leków doraźnych
- Parametry sercowo-naczyniowe: tętno, ciśnienie tętnicze, EKG (u pacjentów wysokiego ryzyka)
- Stężenie potasu we krwi (przy równoczesnym stosowaniu diuretyków)
- Funkcję wątroby (u pacjentów z chorobami wątroby)
Lekarz może rozważyć zmniejszenie dawki lub częstości podawania po osiągnięciu dobrej kontroli objawów, jednak musi to odbywać się stopniowo pod ścisłym nadzorem medycznym. Nagłe przerwanie leczenia może prowadzić do zaostrzenia choroby.
Czy salmeterol można stosować doraźnie podczas ataku astmy?
Nie, salmeterol nie jest przeznaczony do stosowania w ostrych napadach astmy ani w stanie astmatycznym. Ze względu na wolny początek działania (10-20 minut) nie zapewnia szybkiej ulgi w objawach. W przypadku ostrego napadu należy użyć krótko działającego β2-mimetyku, takiego jak salbutamol.
Dlaczego salmeterol nie można stosować samodzielnie w astmie?
Stosowanie salmeterolu w monoterapii w astmie jest zabronione ze względu na zwiększone ryzyko ciężkich zaostrzeń i zgonu. Długo działające β2-mimetyki mogą maskować nasilający się proces zapalny w oskrzelach, dając pacjentowi fałszywe poczucie poprawy. Dlatego salmeterol musi być zawsze łączony z kortykosteroidem wziewnym.
Jak długo można bezpiecznie stosować salmeterol?
Salmeterol może być stosowany przewlekle przez lata pod warunkiem regularnego monitorowania przez lekarza. Nie wykazuje tachyfilaksji (utraty skuteczności) typowej dla niektórych leków. Jednak dawka powinna być regularnie oceniana i dostosowywana do aktualnego stanu klinicznego pacjenta.
Czy podczas stosowania salmeterolu można uprawiać sport?
Tak, salmeterol może nawet ułatwić aktywność fizyczną u pacjentów z astmą, zapewniając ochronę przed skurczem oskrzeli wywołanym wysiłkiem. Jednak w przypadku astmy wysiłkowej może być konieczne dodatkowe zażycie krótko działającego β2-mimetyku przed planowanym wysiłkiem.
Jakie są objawy przedawkowania salmeterolem?
Przedawkowanie objawia się głównie nadmierną stymulacją β-adrenergiczną: drżeniem mięśni, niepokojem, tachykardią, bólami w klatce piersiowej, nadciśnieniem lub niedociśnieniem, arytmiami serca. Mogą wystąpić również zaburzenia elektrolitowe (hipokaliemia), hiperglikemia i kwasica mleczanowa. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.
Czy salmeterol wpływa na wzrost u dzieci?
Kortykosteroidy wziewne w preparatach złożonych (takie jak flutykazon w Seretide) mogą nieznacznie wpływać na tempo wzrostu u dzieci, jednak efekt ten jest zazwyczaj przejściowy i znacznie mniejszy niż korzyści wynikające z leczenia. Wzrost dziecka powinien być regularnie monitorowany przez lekarza.
Co robić, jeśli zapomni się zażyć dawkę salmeterolu?
Jeśli pacjent zapomni zażyć dawkę, powinien ją przyjąć jak najszybciej po przypomnieniu sobie, ale nie jeśli zbliża się czas na następną dawkę. Nigdy nie należy podwajać dawki. W razie wątpliwości należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
Czy można pić alkohol podczas leczenia salmeterolem?
Nie ma bezpośrednich przeciwwskazań do spożywania alkoholu w umiarkowanych ilościach podczas stosowania salmeterolu. Jednak alkohol może nasilać niektóre działania niepożądane (takie jak drgawki u podatnych pacjentów) i ogólnie nie jest zalecany u pacjentów z chorobami układu oddechowego.
Bibliografia
- Weatherall M, Wijesinghe M, Perrin K, Harwood M, Beasley R. Meta-analysis of the risk of mortality with salmeterol and the effect of concomitant inhaled corticosteroid therapy. Thorax. 2010;65(1):39-43. DOI: 10.1136/thx.2009.116608 PMID: 20029037
- The efficacy and safety of salmeterol compared to theophylline: meta-analysis of nine controlled studies. Respir Med. 1998;91(5):293-300. DOI: 10.1016/S0954-6111(98)90105-6 PMID: 9616522