Leki zawierające polimyksynę b

Polimyksyna B – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Polimyksyna B – lek o działaniu przeciwbakteryjnym należący do antybiotyków polipeptydowych. Mechanizm działania polimyskyny B polega na przenikaniu leku do komórek bakteryjnych i zaburzaniu ich struktury, co prowadzi do zniszczenia komórki. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie drobnych ran, oparzeń i owrzodzeń skóry oraz chorób oczu, którym towarzyszy odczyn zapalny (np. zapalenie spojówek, uszkodzenia rogówki wywołane oparzeniami).

Polimyksyna B dostępna jest w postaci maści, maści do oka, a także kropli do oczu i uszu. Występuje zawsze w połączeniu z neomycyną, bacytracyną, hydrokortyzonem lub deksametazonem.

Możliwe działania niepożądane: zależą od drogi podania i dotyczą preparatów wieloskładnikowych z polimyksyną B. Po podaniu do worka spojówkowego może pojawić się dyskomfort oka, zapalenie rogówki, podrażnienie oka, zwiększone stężenie wewnątrzgałkowe, świąd oka. Po zastosowaniu na skórę mogą wystąpić nadkażenia opornymi szczepami bakterii lub drożdżakami Candida oraz reakcje nadwrażliwości.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Polimyksyna B – skuteczny antybiotyk w walce z opornymi bakteriami

Polimyksyna B to specjalistyczny antybiotyk należący do grupy polimyksyn – peptydów produkowanych przez bakterie Bacillus polymyxa. Jest to substancja czynna o działaniu bakteriobójczym, która wyróżnia się wyjątkowym mechanizmem działania oraz specyficznym spektrum aktywności. W Polsce dostępna jest wyłącznie w preparatach złożonych do stosowania miejscowego, co związane jest z jej znaczną toksycznością przy podaniu ogólnoustrojowym. Polimyksyna B jest szczególnie cenną opcją terapeutyczną ze względu na rzadko występujące zjawisko oporności bakteryjnej, co czyni ją ważnym narzędziem w walce z niektórymi wielolekoopornymi szczepami bakterii Gram-ujemnych.

Budowa chemiczna i właściwości polimyksyny B

Polimyksyna B należy do grupy antybiotyków polipeptydowych o charakterystycznej strukturze łańcuchowo-pierścieniowej. W jej składzie oprócz standardowych aminokwasów (treoniny, fenyloalaniny i leucyny) znajdują się również specyficzne komponenty – kwas α,γ-diaminomasłowy oraz pochodna kwasu L(+)-6-metylooktanowego. Ta złożona budowa nadaje antybiotykowi amfifilowy charakter, co oznacza, że posiada zarówno hydrofobowe (wodoodporne), jak i hydrofilowe (wodochłonne) fragmenty molekuły.

Zasadowy charakter polimyksyny B wynika z obecności grup aminowych w jej strukturze, co zapewnia dobrą rozpuszczalność w wodzie oraz umożliwia tworzenie krystalicznych soli z kwasami. W medycynie stosowana jest głównie w postaci siarczanu polimyksyny B, który charakteryzuje się stabilnością i odpowiednimi właściwościami farmakologicznymi.

Unikalny mechanizm działania polimyksyny B

Mechanizm działania polimyksyny B jest wyjątkowy wśród antybiotyków i polega na selektywnym wiązaniu się z anionowymi fosfolipidami błony cytoplazmatycznej bakterii. Antybiotyk działa jak związek powierzchniowo czynny (detergent), co prowadzi do destabilizacji struktury błony komórkowej bakterii i zwiększenia jej przepuszczalności.

Proces niszczenia bakterii przebiega w następujących etapach:

• Penetracja: polimyksyna B łatwo przenika do komórek bakteryjnych dzięki swojej amfifilowej budowie
• Wiązanie: selektywnie łączy się z anionowymi miejscami w fosfolipidach błon cytoplazmatycznych
• Destabilizacja: zaburza strukturę błony komórkowej bakterii
• Wypływ cytoplazmy: zwiększona przepuszczalność błony prowadzi do wypływu zawartości komórki na zewnątrz
• Śmierć komórki: ostatecznym efektem jest zniszczenie bakterii

Ten mechanizm różni się od działania większości innych antybiotyków, które najczęściej hamują syntezę ściany komórkowej, białek lub kwasów nukleinowych bakterii.

Spektrum działania przeciwbakteryjnego

Polimyksyna B wykazuje aktywność bakteriobójczą przede wszystkim wobec bakterii Gram-ujemnych, z wyłączeniem rodzaju Proteus oraz bakterii Gram-dodatnich, w tym gronkowców i paciorkowców. Skuteczność działania ograniczona jest przez grubość ściany komórkowej – bakterie Gram-dodatnie posiadają zbyt grubą ścianę, która uniemożliwia penetrację polimyksyny.

Bakterie wrażliwe na polimyksynę B:

Bakterie Gram-ujemne:

• Escherichia coli (pałeczka okrężnicy)
• Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej)
• Klebsiella spp. (klebsiella)
• Enterobacter spp. (enterobakter)
• Haemophilus influenzae (pałeczka grypy)
• Salmonella spp. (salmonella)
• Shigella spp. (shigella)
• Acinetobacter spp. (acinetobakter)
• Legionella pneumophila (legionella)

Bakterie oporne na polimyksynę B:

• Wszystkie bakterie Gram-dodatnie
• Rodzaj Proteus
• Gronkowce (Staphylococcus spp.)
• Paciorkowce (Streptococcus spp.)

Preparaty zawierające polimyksynę B dostępne w Polsce

W Polsce polimyksyna B dostępna jest wyłącznie w preparatach złożonych, zawsze w połączeniu z innymi antybiotykami lub kortykosteroidami. Ta strategia farmaceutyczna pozwala na rozszerzenie spektrum działania oraz zmniejszenie ryzyka rozwoju oporności bakteryjnej.

Preparat	Skład	Postać	Wskazania
Maxitrol	Polimyksyna B + neomycyna + deksametazon	Krople/maść do oczu	Choroby zapalne oczu
Atecortin	Polimyksyna B + oksytetracyklina + hydrokortyzon	Krople do oczu i uszu	Zakażenia oczu i uszu
Multibiotic	Polimyksyna B + neomycyna + bacytracyna	Maść	Zakażenia skóry
Maxibiotic	Polimyksyna B + neomycyna + bacytracyna	Maść	Drobne rany i oparzenia
Polibiotic	Polimyksyna B + neomycyna + bacytracyna	Maść	Zakażenia skórne

Wskazania do stosowania polimyksyny B

Polimyksyna B jest stosowana miejscowo w leczeniu różnych zakażeń bakteryjnych, szczególnie tych wywołanych przez bakterie Gram-ujemne. Główne obszary zastosowania obejmują okulistykę, otologię oraz dermatologię.

Okulistyka

Zakażenia bakteryjne oka:

• Bakteryjne zapalenie spojówek – infekcja charakteryzująca się zaczerwienieniem, obrzękiem i wydzieliną
• Zapalenie brzegów powiek – stan zapalny obejmujący brzegi powiek
• Zapalenie woreczka łzowego – infekcja układu odprowadzającego łzy
• Zapalenie rogówki – bakteryjna infekcja rogówki oka
• Uszkodzenia rogówki wywołane oparzeniami (chemicznymi, radiacyjnymi, termicznymi)
• Stany po zabiegach chirurgicznych na gałce ocznej (po zabliźnieniu rany, około 8-10 dni po zabiegu)

Otologia

W otologii polimyksyna B jest wykorzystywana głównie w leczeniu zapalenia przewodu słuchowego zewnętrznego. Połączenie z innymi składnikami aktywnymi pozwala na jednoczesne zwalczanie infekcji bakteryjnej i redukcję stanu zapalnego.

Dermatologia

Zakażenia skórne:

• Drobne rany i otarcia
• Zadrapania i ukąszenia
• Niewielkie oparzenia
• Owrzodzenia skóry
• Pierwotne i wtórne bakteryjne zakażenia skóry
• Zakażenia skóry w przebiegu odmrożeń

Dawkowanie i sposób stosowania

Dawkowanie polimyksyny B zależy od postaci preparatu i wskazania do leczenia. Wszystkie preparaty przeznaczone są wyłącznie do stosowania miejscowego.

Maści na skórę:

• Nakładanie cienkiej warstwy na zmienione chorobowo miejsce
• 2-5 razy dziennie
• Maksymalny czas stosowania: 7 dni
• Po zakończeniu terapii zalecana przerwa minimum 3 miesiące

Krople do oczu:

• Dawkowanie ustala lekarz indywidualnie
• Zwykle kilka razy dziennie
• Zachowanie odstępu 10-15 minut między różnymi preparatami oczymi
• Maści nakładać jako ostatnie

Krople do uszu:

• Zgodnie z zaleceniami lekarza
• Typowo kilka razy dziennie
• Dokładne oczyszczenie ucha przed aplikacją

Przeciwwskazania do stosowania

Głównym przeciwwskazaniem jest nadwrażliwość (uczulenie) na polimyksynę B lub inne składniki preparatu. Istnieją również specyficzne ograniczenia w stosowaniu.

Przeciwwskazania bezwzględne:

• Uczulenie na polimyksyny lub inne składniki preparatu
• Uczulenie na antybiotyki aminoglikozydowe (przy preparatach zawierających neomycynę)
• Zakażenia wirusowe oka (opryszczka, ospa wietrzna)
• Zakażenia grzybicze oka

Przeciwwskazania względne i środki ostrożności:

• Rozległe uszkodzenia skóry – ryzyko zwiększonego wchłaniania i toksyczności ogólnoustrojowej
• Głębokie rany kłute – niewskazane stosowanie ze względu na ograniczoną penetrację
• Zmiany sączące – zwiększone ryzyko działań nefrotoksycznych i ototoksycznych
• Dzieci poniżej 12. roku życia – ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa
• Zaburzenia czynności nerek – zwiększone ryzyko kumulacji i toksyczności
• Zaburzenia słuchu – potencjalne nasilenie ototoksyczności

Działania niepożądane i profil bezpieczeństwa

Toksyczność polimyksyn jest znaczna, wykazują działanie neurotoksyczne i nefrotoksyczne, z tego powodu stosuje się ją głównie miejscowo. Przy zastosowaniu miejscowym ryzyko działań niepożądanych jest znacznie mniejsze niż przy podaniu ogólnoustrojowym.

Działania niepożądane miejscowe:

Po aplikacji do oka:

• Dyskomfort i pieczenie oka
• Podrażnienie i świąd
• Zapalenie rogówki
• Zwiększone ciśnienie wewnątrzgałkowe
• Zaczerwienienie spojówek
• Łzawienie i obrzęk powiek

Po aplikacji na skórę:

• Reakcje nadwrażliwości (wysypka, świąd)
• Podrażnienie skóry
• Kontaktowe zapalenie skóry
• Nadkażenia opornymi bakteriami lub grzybami (przy długotrwałym stosowaniu)

Potencjalne działania ogólnoustrojowe:

Mogą wystąpić przy nadmiernym wchłanianiu (uszkodzona skóra, długotrwałe stosowanie):

Nefrotoksyczność:

• Ostra niewydolność nerek
• Wzrost stężenia kreatyniny i mocznika
• Oliguria (zmniejszone wydalanie moczu)
• Uszkodzenie kanalików nerkowych

Ototoksyczność:

• Utrata słuchu
• Szumy uszne
• Zaburzenia równowagi
• Zawroty głowy

Neurotoksyczność:

• Parestezje (mrowienia)
• Osłabienie mięśniowe
• Blokada nerwowo-mięśniowa
• Zaburzenia oddychania

Interakcje lekowe i środki ostrożności

Polimyksyna B może nasilać toksyczne działanie leków o podobnym profilu działania. Szczególną ostrożność należy zachować przy jednoczesnym stosowaniu innych substancji potencjalnie toksycznych.

Leki zwiększające ryzyko nefrotoksyczności:

• Aminoglikozydy (gentamycyna, amikacyna, tobramycyna)
• Diuretyki pętlowe (furosemid)
• Amfoterycyna B
• Cisplatyna
• Wankomycyna

Leki zwiększające ryzyko ototoksyczności:

• Aminoglikozydy
• Kwas etakrynowy
• Furosemid
• Preparaty zawierające salicylany w wysokich dawkach

Reakcje krzyżowe:

Antybiotyki z grupy aminoglikozydów i polimyksyn mogą powodować wystąpienie krzyżowej reakcji alergicznej. Osoby uczulone na jeden antybiotyk z danej grupy mogą być również uczulone na inne antybiotyki z tej samej grupy.

Szczególne populacje pacjentów

Kobiety w ciąży:

Brak jest jednoznacznych danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania polimyksyny B w ciąży. Preparaty złożone zawierające kortykosteroidy mogą wykazywać działanie teratogenne. Stosowanie w ciąży wymaga starannej oceny ryzyka i korzyści przez lekarza.

Kobiety karmiące piersią:

Nie wiadomo, czy polimyksyna B stosowana miejscowo przenika do mleka kobiecego. Ze względu na potencjalne ryzyko dla niemowlęcia, decyzja o kontynuacji karmienia piersią powinna być podjęta po konsultacji z lekarzem.

Dzieci:

Stosowanie u dzieci poniżej 12. roku życia nie jest zalecane ze względu na ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa oraz zwiększone ryzyko działań nefrotoksycznych i ototoksycznych.

Osoby starsze:

U pacjentów w podeszłym wieku zwiększa się ryzyko zaburzeń czynności nerek, co może predysponować do wystąpienia działań niepożądanych. Konieczne jest szczególnie ostrożne monitorowanie stanu pacjenta.

Znaczenie w walce z bakteriami wielolekoopornymi

Bakterie bardzo rzadko wykształcają oporność na działanie polimyksyn, co jest dużą zaletą tych antybiotyków. Ta właściwość czyni polimyksynę B cennym narzędziem w erze narastającej antybiotykooporności.

Mechanizm oporności na polimyksyny opiera się głównie na zmniejszeniu przepuszczalności ściany komórkowej bakterii, jednak zjawisko to występuje znacznie rzadziej niż w przypadku innych grup antybiotyków. Sprawia to, że polimyksyna B pozostaje skuteczna wobec wielu szczepów bakterii opornych na inne antybiotyki.

Zalety terapeutyczne:

• Niska skłonność do rozwoju oporności
• Skuteczność wobec niektórych szczepów wielolekoopornych
• Synergistyczne działanie z innymi antybiotykami
• Możliwość stosowania w terapii skojarzonej

Monitorowanie terapii i kontrola leczenia

Podczas stosowania preparatów zawierających polimyksynę B konieczne jest właściwe monitorowanie pacjenta, szczególnie przy długotrwałym leczeniu lub u osób z czynnikami ryzyka.

Parametry do kontroli:

U pacjentów z zaburzeniami czynności nerek:

• Stężenie kreatyniny w surowicy
• Mocznik
• Wskaźnik filtracji kłębuszkowej (eGFR)
• Diureza

U pacjentów z zaburzeniami słuchu:

• Badanie audiometryczne
• Ocena objawów ototoksyczności
• Kontrola równowagi

Objawy wymagające natychmiastowej konsultacji lekarskiej:

• Pogorszenie funkcji słuchu
• Szumy uszne lub zawroty głowy
• Zmniejszenie ilości oddawanego moczu
• Obrzęki
• Osłabienie mięśniowe
• Zaburzenia oddychania

Zalecenia praktyczne dla pacjentów

Przestrzeganie zaleceń terapeutycznych:

1. Dokładne stosowanie się do dawkowania – nie przerywać leczenia przedwcześnie, nawet przy poprawie objawów
2. Właściwa higiena – dokładne oczyszczenie miejsca aplikacji przed podaniem leku
3. Unikanie kontaminacji – nie dotykanie końcówki tuby/butelki z kroplami
4. Przechowywanie zgodne z zaleceniami – temperatura pokojowa, chronić przed światłem

Kiedy skontaktować się z lekarzem:

• Brak poprawy po 2-3 dniach leczenia
• Nasilenie objawów
• Wystąpienie nowych objawów
• Podejrzenie reakcji alergicznej
• Objawy działań niepożądanych

Zapobieganie powstawaniu oporności:

• Stosowanie przez zalecany czas (zwykle nie dłużej niż 7 dni)
• Nieprzedłużanie terapii bez konsultacji z lekarzem
• Zachowanie przerw między kursami leczenia (minimum 3 miesiące)

---

Bibliografia

1. Poirel L, Jayol A, Nordmann P. Polymyxins: Antibacterial Activity, Susceptibility Testing, and Resistance Mechanisms Encoded by Plasmids or Chromosomes. Clin Microbiol Rev. 2017;30(2):557-596. DOI: 10.1128/CMR.00064-16 PMID: 28275006
2. Trimble MJ, Mlynárčik P, Kolář M, Hancock RE. Polymyxin: Alternative Mechanisms of Action and Resistance. Cold Spring Harb Perspect Med. 2016;6(10):a025288. DOI: 10.1101/cshperspect.a025288 PMID: 27503996