Leki zawierające pięciornik

Pięciornik – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Pięciornik – roślina lecznicza znana ze swoich właściwości ściągających i przeciwbiegunkowych. Za działanie lecznicze pięciornika odpowiada kłącze, które zawiera garbniki katechinowe, kwas elagowy oraz związki trójterpenowe, takie jak kwas chinowy i tormentozyd. Pięciornik podany wewnętrznie w formie naparu stosuje się w biegunkach i nieżycie żołądka (pobudza wydzielanie soku żołądkowego) i jelit. Zastosowanie zewnętrzne rośliny sprawdza się stanach zapalnych jamy ustnej, skóry i okolic narządów płciowych oraz w leczeniu żylaków odbytu. Surowiec posiada również właściwości przeciwskurczowe i hamuje drobne krwawienia. Głównym wskazaniem do stosowania pięciornika jest leczenie łagodnych biegunek oraz niewielkich stanów zapalnych jamy ustnej.

Pięciornik dostępny jest w postaci ziół do zaparzania oraz jako jeden ze składników maści, czopków i różnego rodzaju suplementów diety. 

Możliwe działania niepożądane: częstość występowania ewentualnych skutków ubocznych po zastosowaniu kłącza pięciornika nie jest znana. Po podaniu doustnym mogą pojawić się dolegliwości żołądkowo-jelitowe, takie jak nudności i wymioty. Podanie zewnętrzne może wywołać zaczerwienienie, pieczenie i podrażnienie skóry.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Pięciornik – roślina lecznicza o wszechstronnych właściwościach terapeutycznych

Pięciornik kurze ziele (łac. Potentilla erecta), zwany również pięciornikiem kurzyśladem, panieńskim korzeniem czy pięciornikiem czteropłatkowym, to jedna z najcenniejszych rodzimych roślin leczniczych Polski. Ta niepozorna bylina z rodziny różowatych (Rosaceae) od wieków zajmuje szczególne miejsce w medycynie naturalnej, fitoterapii oraz współczesnej farmacji. Charakteryzuje ją niezwykle wysoka zawartość substancji garbnikowych – nawet do 22% składu kłącza – co czyni go jednym z najbogatszych źródeł tych bioaktywnych związków na świecie. Dzięki temu pięciornik wykazuje silne właściwości ściągające, przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i przeciwbiegunkowe, które zostały potwierdzone zarówno w tradycyjnym zastosowaniu, jak i w nowoczesnych badaniach naukowych. Roślina ta skutecznie wspomaga leczenie problemów skórnych, dolegliwości układu pokarmowego, stanów zapalnych błon śluzowych oraz wspiera procesy gojenia ran. W Polsce występuje powszechnie na niemal całym obszarze kraju, preferując wilgotne łąki, lasy, wrzosowiska i torfowiska, co czyni ją łatwo dostępną dla osób poszukujących naturalnych środków leczniczych.

Charakterystyka botaniczna i występowanie

Pięciornik kurze ziele to wieloletnia bylina osiągająca wysokość od 10 do 30 centymetrów, charakteryzująca się charakterystycznym wyglądem, który dał podstawę do jego ludowych nazw. Łodyga rośliny jest silnie rozgałęziona, wzniesiona lub pokładająca się, pokryta drobnymi włoskami. Liście składają się z trzech do pięciu ząbkowanych listków, których kształt przypomina kurzą stopę – stąd nazwa „kurze ziele” lub „kurzyślad”.

Szczególnie charakterystyczne są drobne, żółte kwiaty składające się z czterech płatków, co odróżnia ten gatunek od innych przedstawicieli rodzaju Potentilla, które zazwyczaj mają pięć płatków. Okres kwitnienia trwa od maja do października, co zapewnia długi okres zbiorów leczniczego surowca.

Najcenniejszą częścią rośliny z punktu widzenia leczniczego jest jej kłącze (łac. Tormentillae rhizoma), które stanowi oficjalny surowiec farmakopealny. Kłącze ma charakterystyczną czarnobrązową barwę z zewnątrz, natomiast po przekrojeniu poprzecznym widoczna jest czerwona plama w kształcie gwiazdy – cecha diagnostyczna pozwalająca na jednoznaczne rozpoznanie surowca.

Skład chemiczny i substancje aktywne

Wyjątkowe właściwości lecznicze pięciornika wynikają z jego bogatego składu chemicznego, zdominowanego przez wysoką zawartość garbników. Analiza fitochemiczna kłącza ujawnia następujące grupy substancji aktywnych:

Garbniki (taniny) – główne składniki aktywne

Kłącze pięciornika zawiera od 12% do nawet 23,5% garbników, co czyni go jednym z najbogatszych źródeł tych związków wśród rodzimych roślin leczniczych. Około 90% z nich to garbniki skondensowane, głównie:

• Procyjanidyny i garbniki katechinowe
• Elagotaniny
• Agrimonina – związek wykazujący szczególnie silne działanie przeciwzapalne

Flawonoidy

• Kwercetyna – silny antyoksydant i związek przeciwzapalny
• Kemferol – wspiera działanie przeciwbakteryjne
• Luteolina – wykazuje właściwości neuroochronne
• Katechiny (w tym galusan epigallokatechiny)

Kwasy organiczne

• Kwas elagowy – silny antyoksydant
• Kwas chinowy – wspiera działanie antybakteryjne
• Kwas askorbowy (witamina C)
• Kwas kawowy i chlorogenowy

Inne bioaktywne składniki

• Triterpeny – związki o działaniu przeciwzapalnym
• Saponiny – wspierają właściwości wykrztuśne
• Związki fenolowe i fenolokwasy
• Substancje żywicowe, śluzowe i białkowe
• Sole mineralne i mikroelementy
• Czerwień tormentilowa – barwnik o właściwościach leczniczych

Grupa związków	Zawartość w suchym surowcu	Główne właściwości
Garbniki ogółem	12-23,5%	Ściągające, przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe
Flawonoidy	2-4%	Antyoksydacyjne, przeciwzapalne, ochronne dla naczyń
Kwasy fenolowe	1-2%	Antybakteryjne, przeciwwirusowe
Triterpeny	0,5-1%	Przeciwzapalne, regeneracyjne

Mechanizm działania farmakologicznego

Działanie terapeutyczne pięciornika opiera się na synergistycznym oddziaływaniu jego składników aktywnych, przy czym główną rolę odgrywają garbniki. Mechanizm działania można opisać na kilku poziomach:

Działanie ściągające i ochronne

Garbniki zawarte w pięciorniku mają zdolność tworzenia trwałych kompleksów z białkami, co prowadzi do:

• Wytrącania białek na powierzchni ran i uszkodzonej błony śluzowej
• Tworzenia warstwy ochronnej odpornej na działanie enzymów bakteryjnych
• Utrudnienia przenikania wody i rozrzedzenia treści jelitowej
• Uszczelnienia naczyń krwionośnych i hamowania drobnych krwawień

Działanie przeciwzapalne

Najnowsze badania wykazują, że agrimoniny zawarte w kłączu pięciornika hamują ekspresję cyklooksygenazy-2 (COX-2) indukowanej promieniowaniem UVB, co może mieć znaczenie w:

• Zmniejszaniu produkcji mediatorów stanu zapalnego
• Redukcji cytokin prozapalnych
• Ochronie przed uszkodzeniem oksydacyjnym

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Związki fenolowe i garbniki wykazują aktywność przeciwko szerokiem spektrum mikroorganizmów, w tym:

• Bakteriom Gram-ujemnym (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa)
• Bakteriom Gram-dodatnim (Staphylococcus aureus, Streptococcus spp.)
• Helicobacter pylori
• Grzybom z rodzaju Candida

Właściwości lecznicze potwierdzone badaniami

Działanie przeciwbiegunkowe i wspomaganie trawienia

Pięciornik od wieków był stosowany w leczeniu biegunek różnego pochodzenia. Współczesne badania potwierdzają jego skuteczność w:

• Skracaniu czasu trwania biegunek
• Ochronie błony śluzowej jelit
• Leczeniu zespołu jelita drażliwego
• Wspomaganiu leczenia wrzodziejącego zapalenia jelita grubego

Badania kliniczne przeprowadzone u pacjentów z colitis ulcerosa wykazały, że ekstrakt z pięciornika w dawce 2400 mg dziennie znacząco poprawiał objawy choroby i zmniejszał stężenie białka C-reaktywnego we krwi.

Wspomaganie gojenia ran

Szczególnie obiecujące są wyniki badań dotyczących wpływu pięciornika na gojenie ran u osób z cukrzycą. Badania na modelach zwierzęcych wykazały:

• Istotne zwiększenie ilości kolagenu w ranie
• Przyspieszenie procesu regeneracji tkanek
• Poprawę ukrwienia obszaru uszkodzonego

Działanie na skórę i błony śluzowe

Pięciornik skutecznie wspomaga leczenie:

• Zmian trądzikowych
• Stanów zapalnych skóry
• Drobnych ran i otarć
• Podrażnień po goleniu
• Hemoroidów i żylaków
• Stanów zapalnych jamy ustnej i gardła

Właściwości antyoksydacyjne

Wysoką aktywność antyoksydacyjną pięciornika wykorzystuje się w:

• Spowalnianiu procesów starzenia
• Ochronie przed wolnymi rodnikami
• Wspieraniu odporności organizmu

Zastosowanie w medycynie

Stosowanie wewnętrzne

Preparaty z pięciornika przyjmowane doustnie znajdują zastosowanie w leczeniu:

• Zaburzeń trawienia: niestrawność, wzdęcia, dyskomfort żołądkowy
• Biegunek: szczególnie o podłożu bakteryjnym lub wirusowym
• Stanów zapalnych przewodu pokarmowego: zapalenie żołądka, jelit, zespół jelita drażliwego
• Zatruć pokarmowych: jako wspomaganie detoksykacji organizmu

Dawka dobowa nie powinna przekraczać 6 gramów surowca. Najbezpieczniejszą formą jest napar przygotowany z 1-1,5 grama rozdrobnionego kłącza zalanych 250-300 ml gorącej wody, parzonego przez 15 minut pod przykryciem.

Stosowanie zewnętrzne

Miejscowe zastosowanie pięciornika obejmuje:

• Problemy skórne: egzema, zapalenie skóry, trądzik, łojotok
• Drobne urazy: zadrapania, skaleczenia, oparzenia I stopnia
• Stany zapalne błon śluzowych: afty, zapalenie dziąseł, gardła
• Problemy intymne: podrażenia, stany zapalne okolic intymnych
• Hemoroidy i żylaki: zmniejszenie obrzęku i bólu

Do stosowania zewnętrznego przygotowuje się mocniejszy odwar przez gotowanie 1-2 łyżeczek kłącza w szklance wody przez 15 minut.

Leczenie farmakologiczne z udziałem pięciornika

W polskiej farmacji dostępnych jest kilka preparatów zawierających pięciornik jako substancję czynną:

• Maść pięciornikowa złożona – zawiera wyciąg płynny z kłącza pięciornika, ichtamol i tlenek cynku
• Tormentalum – maść do leczenia niewielkich uszkodzeń skóry
• Neo-Tormentil – preparat o działaniu ściągającym i przeciwzapalnym
• Tormentiol – maść przeciwzapalna i przeciwbakteryjna

Preparaty te są stosowane jako leki pierwszego wyboru w leczeniu:

• Niewielkich uszkodzeń skóry (otarcia, zadrapania)
• Stanów zapalnych skóry
• Oparzeń I stopnia
• Trądziku o niewielkim nasileniu

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Chociaż pięciornik uważany jest za roślinę o dobrym profilu bezpieczeństwa, istnieją pewne ograniczenia w jego stosowaniu:

Bezwzględne przeciwwskazania:

• Uczulenie na rośliny z rodziny różowatych (Rosaceae)
• Ciąża i okres karmienia piersią (brak badań potwierdzających bezpieczeństwo)
• Niemowlęta poniżej 2. miesiąca życia

Względne przeciwwskazania:

• Przewlekłe choroby przewodu pokarmowego (wrzody, ciężkie uszkodzenia wątroby)
• Dzieci poniżej 4. roku życia (tylko za zgodą lekarza)
• Jednoczesne stosowanie leków wpływających na krzepliwość krwi

Możliwe działania niepożądane:

• Nudności i wymioty (przy przedawkowaniu)
• Bóle brzucha u osób z wrażliwym przewodem pokarmowym
• Zaparcia (przy długotrwałym stosowaniu)
• Reakcje alergiczne skórne (rzadko)

Interakcje z lekami:

Pięciornik może:

• Utrudniać wchłanianie leków z przewodu pokarmowego (zalecany odstęp minimum 1 godziny)
• Nasilać działanie leków o właściwościach ściągających
• Wpływać na skuteczność leków przeciwzakrzepowych

Formy preparatów i dawkowanie

Napar (infuzja)

• Przygotowanie: 1 łyżeczka suszonego kłącza na szklankę wrzątku, parzyć 15 minut
• Dawkowanie: 2-3 razy dziennie po pół szklanki
• Zastosowanie: problemy trawienne, biegunki, płukanie jamy ustnej

Odwar (dekokt)

• Przygotowanie: 1-2 łyżeczki kłącza gotować w szklance wody przez 5-15 minut
• Dawkowanie: zewnętrznie do przemywań, okładów, płukań
• Zastosowanie: problemy skórne, rany, stany zapalne

Nalewka

• Przygotowanie: kłącze zalać 40-70% alkoholem w proporcji 1:5, macerować 7 dni
• Dawkowanie: 1 łyżeczka 3-4 razy dziennie, rozcieńczona wodą do stosowania zewnętrznego
• Zastosowanie: problemy trawienne, zewnętrznie na skórę

Proszek

• Dawkowanie: ¼ łyżeczki 3-4 razy dziennie, wymieszać z wodą
• Zastosowanie: ostra biegunka, zatrucia pokarmowe

Bibliografia

1. Wölfle U, Hoffmann J, Haarhaus B, Mittapalli VR, Schempp CM. Anti-inflammatory and vasoconstrictive properties of Potentilla erecta – A traditional medicinal plant from the northern hemisphere. J Ethnopharmacol. 2017;204:86-94. DOI: 10.1016/j.jep.2017.03.058 PMID: 28400287
2. Kaltalioglu K, Balabanli B, Coskun-Cevher S. Phenolic, Antioxidant, Antimicrobial, and In-vivo Wound Healing Properties of Potentilla erecta L. Root Extract in Diabetic Rats. Iran J Pharm Res. 2020;19(4):264-274. DOI: 10.22037/ijpr.2019.112411.13742 PMID: 33841541