Parafina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Parafina – pochodna ropy naftowej, która charakteryzuje się zatrzymywaniem w sobie ciepła. W farmacji najczęściej stosuje się parafinę ciekłą, która znana jest głównie ze swoich właściwości przeczyszczających. Mechanizm działania parafiny polega na hamowaniu wchłaniania wody i powlekaniu skóry lub błony śluzowej jelit, w zależności od zastosowania. Wskazaniem do stosowania tej substancji jest leczenie zaparć (parafina zmiękcza masę kałową i ułatwia wypróżnianie) oraz miejscowo do nacierań skóry lub do kąpieli w przypadku swędzenia lub łuszczenia się skóry.
Parafina ciekła dostępna jest w postaci płynu/roztworu doustnego oraz emulsji do kąpieli. Wewnętrznie substancje stosuje się na noc lub rano na czczo.
Możliwe działania niepożądane: Parafina ciekła podana doustnie zazwyczaj nie powoduje skutków ubocznych. Działania niepożądane występują podczas długotrwałego stosowania parafiny i dotyczą zaburzeń ze strony układu pokarmowego. W przypadku podania zewnętrznego może wystąpić podrażnienie skóry, wysypka, rumień, świąd.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Parafina – wszechstronna substancja w medycynie i farmacji
Parafina, znana również pod nazwami Paraffinum liquidum, Mineral Oil czy Paraffin Oil, to jedna z najczęściej stosowanych substancji w przemyśle farmaceutycznym i dermatologii. Jest to mieszanina stałych alkanów zawierających od 16 do 48 atomów węgla w cząsteczce, pozyskiwana głównie z destylacji ropy naftowej w procesie rafinacji próżniowej. Wprowadzona na rynek farmaceutyczny w 1951 roku, parafina od dekad znajduje szerokie zastosowanie zarówno jako środek przeczyszczający stosowany doustnie, jak i jako składnik preparatów do zewnętrznej pielęgnacji skóry. Jej bezbarwność, brak zapachu i smaku oraz obojętność chemiczna sprawiają, że jest bezpieczną substancją o szerokim spektrum zastosowań medycznych.
W zależności od temperatury topnienia wyróżnia się trzy główne formy parafiny: ciekłą (olej parafinowy), miękką (temperatura topnienia 45-50°C) oraz twardą (temperatura topnienia około 60°C). W farmacji najczęściej wykorzystywana jest parafina ciekła, która charakteryzuje się właściwościami okluzyjnymi – tworzy na skórze cienką warstwę ochronną, która zapobiega nadmiernemu parowaniu wody z naskórka. Substancja ta nie wchłania się z przewodu pokarmowego po podaniu doustnym, nie ulega metabolizmowi w organizmie i jest całkowicie wydalana z kałem, co czyni ją szczególnie bezpieczną w zastosowaniach medycznych.
Właściwości farmakologiczne parafiny
Parafina ciekła stosowana doustnie działa powlekająco na błonę śluzową jelit oraz rozmiękczająco na masy kałowe, poprzez hamowanie wchłaniania wody ze światła jelita. Efekt przeczyszczenia powinien pojawić się po kilku godzinach od podania leku. Mechanizm działania parafiny jest unikalny – nie drażni błony śluzowej jelita, co odróżnia ją od wielu innych środków przeczyszczających.
Po przedostaniu się do jelita grubego hamuje zwrotne wchłanianie wody z jelita, powleka błonę śluzową jelit i rozmiękcza masy kałowe, ułatwiając w konsekwencji wypróżnienie. Działanie przeczyszczające występuje kilkanaście godzin po podaniu.
Właściwości fizjko-chemiczne
Parafina jest mieszaniną stałych alkanów, zawierających od 16 do 48 atomów węgla w cząsteczce, wydzielana między innymi z ciężkich frakcji ropy naftowej o temperaturze wrzenia ponad 350°C. Ma postać krystalicznego wosku (tłusta w dotyku), nierozpuszczalnego w wodzie i etanolu, lecz rozpuszczalnego w wielu innych rozpuszczalnikach organicznych (na przykład w terpentynie, eterze). Jest odporna na działanie kwasów i zasad.
Kluczowe właściwości farmakologiczne parafiny obejmują:
- Działanie okluzyjne – tworzy nieprzepuszczalną warstwę na powierzchni skóry
- Właściwości emolientne – natłuszcza i zmiękcza skórę
- Brak absorpcji systemowej – nie wchłania się przez skórę ani z przewodu pokarmowego
- Stabilność chemiczna – nie ulega jełczeniu ani degradacji
- Obojętność biologiczna – rzadko wywołuje reakcje alergiczne
Zastosowania medyczne parafiny
Leczenie zaparć
Preparat może być stosowany doustnie jako środek przeczyszczający, zmiękczający masy kałowe. Parafina ciekła jest jednym z najczęściej stosowanych środków przeczyszczających o działaniu osmotycznym. W leczeniu zaparć wykorzystuje się jej zdolność do:
- Powlekania ścian jelita warstwą ochronną
- Rozmiękczania mas kałowych
- Ułatwiania pasażu treści pokarmowej przez jelita
- Zmniejszania napięcia powierzchniowego w jelitach
Po spożyciu doustnym parafina powleka ściany jelita warstwą ochronną i powoduje rozmiękczenie mas kałowych, przez co są łatwiej usuwane z organizmu.
Pielęgnacja dermatologiczna
Zewnętrzne zastosowanie parafiny ciekłej pozostawia na skórze oleistą warstwę, ograniczającą nadmierne parowanie wody z naskórka i zwiększającą wilgotność skóry. W efekcie zmniejsza się swędzenie i łuszczenie skóry.
W dermatologii parafina znajduje zastosowanie w:
- Atopowym zapaleniu skóry – jako składnik preparatów nawilżających
- Łuszczycy – w leczeniu wspomagającym
- Suchej skórze – w preparatach emolientnych
- Ochronie skóry – przed czynnikami zewnętrznymi
Ciepłolecznictwo
Parafina przejawia m.in. działanie zdrowotne, poprawia krążenie krwi, ogrzewa i rozluźnia zmęczone mięśnie oraz koi uszkodzone stawy. Parafina w kontakcie z ciepłem człowieka oddaje mu bowiem skumulowaną energię.
W fizjoterapii parafina stosowana jest do:
- Zabiegów rozgrzewających
- Poprawy krążenia krwi
- Rozluźnienia napięć mięśniowych
- Łagodzenia dolegliwości stawowych
Dawkowanie i sposób stosowania
Zastosowanie doustne
Dawka zwykle stosowana (dobowa) u osób dorosłych: 15–14 ml. Dawka zwykle stosowana (dobowa) u dzieci: 1–3 ml na kilogram masy ciała.
Grupa pacjentów |
Dawka dobowa |
Sposób podania |
Dorośli |
15-30 ml |
Na czczo lub przed snem |
Dzieci |
1-3 ml/kg m.c. |
Według zaleceń lekarza |
Osoby starsze |
Minimalne dawki skuteczne |
Maksymalnie 2-3 tygodnie |
Zastosowanie zewnętrzne
Parafinę ciekłą stosuje się w niewielkiej ilości bezpośrednio na skórę lub jako emulsja do kąpieli. W leczeniu dermatologicznym parafina może być stosowana:
- Jako składnik kremów i maści
- W formie opatrunków okluzyjnych
- W preparatach do kąpieli
- W zabiegach parafinowych dla dłoni i stóp
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Przeciwwskazania bezwzględne
Nie możesz stosować preparatu jeżeli jesteś uczulony (wykazujesz nadwrażliwość) na którykolwiek składnik preparatu. Nie stosować jeżeli występuje: ból brzucha o nieustalonej przyczynie
Główne przeciwwskazania do stosowania parafiny obejmują:
- Nadwrażliwość na parafinę lub składniki pomocnicze
- Ból brzucha o nieustalonej przyczynie
- Ostre stany zapalne przewodu pokarmowego
- Niedrożność jelit
- Podejrzenie zapalenia wyrostka robaczkowego
Szczególne grupy pacjentów
Należy zachować ostrożność stosując parafinę ciekłą u osób z zaburzeniami psychiatrycznymi, neurologicznymi oraz w podeszłym wieku, gdyż u tych pacjentów istnieje zwiększone ryzyko zachłyśnięcia lekiem i ciężkiego zapalenia płuc.
Stosowanie preparatu u osób w podeszłym wieku powinno być ograniczone do sytuacji bezwzględnie koniecznych, z zastosowaniem najmniejszych skutecznych dawek przez możliwie najkrótszy okres czasu (nie dłużej niż 2–3 tygodnie).
Ostrzeżenia specjalne:
- Ryzyko aspiracji – szczególnie u osób leżących i z zaburzeniami połykania
- Długotrwałe stosowanie – może prowadzić do zaburzeń równowagi elektrolitowej
- Ciąża i laktacja – stosowanie tylko po konsultacji z lekarzem
Interakcje z innymi lekami
Parafina ciekła przyjmowana doustnie może zmniejszać wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach A, D, E i K. Witaminy te mogą rozpuszczać się w parafinie i być wraz z nią wydalane z organizmu. Parafina ciekła może zaburzać wchłanianie innych leków przyjmowanych doustnie.
Najważniejsze interakcje
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach:
- Witamina A (retinol)
- Witamina D (cholekalcyferol)
- Witamina E (tokoferol)
- Witamina K (filochinon)
Leki doustne: Parafina może wpływać na wchłanianie różnych preparatów stosowanych doustnie, dlatego zaleca się zachowanie co najmniej 2-godzinnej przerwy między podaniem parafiny a innymi lekami.
Działania niepożądane
W przypadku stosowania doustnego może wystąpić: świąd odbytu, wyciek parafiny z odbytu. Stosowanie parafiny ciekłej zewnętrznie na skórę może powodować rzadkie podrażnienia skóry, wysypkę, świąd, rumień oraz reakcje nadwrażliwości.
Częstość występowania działań niepożądanych
Często (≥1/100):
- Świąd odbytu
- Wyciek parafiny z odbytu
- Uczucie oleistości skóry
Rzadko (<1/1000):
- Podrażnienia skóry
- Reakcje alergiczne
- Biegunka (przy przedawkowaniu)
Bardzo rzadko (<1/10000):
- Zapalenie płuc (przy aspiracji)
- Zaburzenia równowagi elektrolitowej (przy długotrwałym stosowaniu)
Preparaty dostępne w Polsce
W Polsce dostępne są liczne preparaty zawierające parafinę ciekłą jako substancję czynną:
- Parafina ciekła płyn (różni producenci)
- Mentholaxin (płyn doustny)
- Mentho-Paraffinol Hasco (roztwór doustny)
- Oilatum (emulsja do kąpieli)
- Preparaty złożone zawierające parafinę jako składnik
Bezpieczeństwo stosowania
Stosowanie parafiny na skórę charakteryzuje się wysokim bezpieczeństwem. Parafina nie wnika w głąb naskórka czy do głębszych warstw skóry, przez co nie kumuluje się w organizmie i nie zatyka porów. Wiele badań naukowych oceniało bezpieczeństwo parafiny w kosmetykach. Jedno z takich badań, przeprowadzone przez dermatologów, wykazało, że parafina nie powoduje podrażnień ani reakcji alergicznych u większości użytkowników.
Profil bezpieczeństwa
Parafina farmaceutyczna charakteryzuje się:
- Wysoką czystością – pozbawiona zanieczyszczeń rakotwórczych
- Stabilnością – nie ulega degradacji ani jełczeniu
- Brakiem akumulacji – nie gromadzi się w organizmie
- Niskim potencjałem alergizującym – rzadko wywołuje uczulenia
- Bezpieczeństwem stosowania – u większości pacjentów
Leczenie farmakologiczne zaparć – rola parafiny
W leczeniu zaparć parafina ciekła zajmuje ważne miejsce jako środek pierwszego wyboru, szczególnie w przypadkach przewlekłych zaparć funkcjonalnych. Oprócz parafiny, w terapii zaparć stosuje się również inne substancje czynne dostępne w Polsce:
Środki osmotyczne
- Laktuloza – syntetyczny disacharyd o działaniu prebiotycznym
- Makrogol (glikol polietylenowy) – polimer osmotyczny
- Sorbitol – alkohol cukrowy o działaniu osmotycznym
- Siarczany magnez i sód – sole nieorganiczne
Środki pobudzające
- Sennozydy (z liści senesu) – glikozydy antrachinonowe
- Bisacodyl – pochodna difenylometanu
- Sodium pikosulfat – środek kontaktowy
Środki lubrikujące
- Parafina ciekła – główny reprezentant tej grupy
- Glicerol (gliceryna) – w postaci czopków
Parafina ciekła powinna być stosowana zgodnie z zaleceniami lekarza, a jej stosowanie powinno być ograniczone do sytuacji koniecznych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Bezpiecznymi alternatywami dla dzieci są laktuloza, glicerol oraz sennozydy, które działają jako środki przeczyszczające.
Jak długo można bezpiecznie stosować parafinę?
Parafina ciekła powinna być stosowana jako środek doraźny, nie dłużej niż 2-3 tygodnie. Długotrwałe stosowanie parafiny ciekłej może powodować zaburzenia gospodarki wodno–elektrolitowej i wtórne zaparcia. W przypadku przewlekłych zaparć należy skonsultować się z lekarzem w celu ustalenia przyczyny problemu.
Czy parafina jest bezpieczna dla dzieci?
Dzieci w wieku poniżej 2 lat – Ze względu na ryzyko aspiracji i powikłań, parafina ciekła nie jest zalecana dla małych dzieci. Bezpiecznymi alternatywami dla dzieci są laktuloza, glicerol oraz sennozydy. U dzieci starszych parafina może być stosowana, ale wyłącznie pod nadzorem lekarskim.
Czy parafina może wywołać uczulenie?
Parafina stosowana w kosmetyce oraz jako surowiec farmaceutyczny jest wysoce oczyszczona z wszelkich zanieczyszczeń. Nakładanie parafiny na skórę nie wywołuje reakcji alergicznych ani podrażnień, dlatego może być stosowana nawet na delikatną skórę niemowląt. Reakcje uczuleniowe są bardzo rzadkie, ale mogą wystąpić u osób szczególnie wrażliwych.
Czy można stosować parafinę w ciąży?
Nie ma przeciwwskazań do stosowania na skórę parafiny ciekłej u kobiet w ciąży. Stosując środek doustnie należy zachować ostrożność. Przed stosowaniem parafiny doustnie w okresie ciąży zaleca się konsultację z lekarzem prowadzącym.
Co zrobić w przypadku przedawkowania parafiny?
Przedawkowanie parafiny ciekłej może prowadzić do biegunki, świądu odbytu, wycieków parafiny z odbytu, zaburzeń równowagi wodno-elektrolitowej. W przypadku wystąpienia objawów przedawkowania należy zaprzestać przyjmowania preparatu i skonsultować się z lekarzem.
Czy parafina zatyka pory skóry?
Parafina, jako olej mineralny, działa na zasadzie okluzji, czyli tworzy na powierzchni skóry nieprzepuszczalną warstwę, która zapobiega utracie wilgoci z naskórka. Parafina nie wnika wgłąb skóry, nie ma zatem właściwości regeneracyjnych i odżywczych, działa stricte powierzchniowo. Nie nadaje się dla cery tłustej i trądzikowej, może sprzyjać powstawaniu zaskórników.
Jak parafina wpływa na wchłanianie witamin?
Parafina ciekła przyjmowana doustnie może zmniejszać wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach A, D, E i K. Witaminy te mogą rozpuszczać się w parafinie i być wraz z nią wydalane z organizmu. Przy długotrwałym stosowaniu może być konieczna suplementacja tych witamin.
Kiedy skontaktować się z lekarzem?
Należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem, gdy:
- Zaparcia utrzymują się pomimo stosowania parafiny przez 1-2 dni
- Wystąpią objawy przedawkowania (silne biegunki, ból brzucha)
- Pojawią się reakcje alergiczne (wysypka, świąd, trudności w oddychaniu)
- Dojdzie do przypadkowego zażycia parafiny przez dziecko
- Występują objawy wskazujące na niedrożność jelit
Bibliografia
- Sharif F, Crushell E, O’Driscoll K, Bourke B. Liquid paraffin: a reappraisal of its role in the treatment of constipation. Arch Dis Child. 2001;85(2):121-124. DOI: 10.1136/adc.85.2.121 PMID: 11466186
- Urganci N, Akyildiz B, Polat TB. A comparative study: the efficacy of liquid paraffin and lactulose in management of chronic functional constipation. Pediatr Int. 2005;47(1):15-19. DOI: 10.1111/j.1442-200x.2004.02001.x PMID: 15693860