Paliperydon – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Paliperydon – lek o działaniu przeciwpsychotycznym. Mechanizm działania paliperydonu polega na blokowaniu działania monoamin i wiązaniu się z receptorami serotoninergicznymi 5-HT2 oraz dopaminergicznymi D2, co pomaga łagodzić objawy schizofrenii. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie zaburzeń schizoaktywnych u osób dorosłych oraz leczenie schizofrenii u osób dorosłych i młodzieży powyżej 15 roku życia.
Paliperydon dostępny jest w postaci tabletek o przedłużonym uwalnianiu i zawiesiny do wstrzykiwań o przedłużonym uwalnianiu.
Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): bezsenność, senność, ból głowy, parkinsonizm, sedacja, zapalenie oskrzeli, zakażenie górnych dróg oddechowych, zakażenie dróg moczowych, grypa, zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, zwiększenie lub zmniejszenie masy ciała, pobudzenie, depresja, lęk, dystonia, dyskineza, drżenie, niewyraźne widzenie, niedociśnienie ortostatyczne, nadciśnienie, ból gardła, kaszel, przekrwienie błony śluzowej nosa, ból brzucha, dyskomfort w jamie brzusznej, nudności, zaparcia, biegunka, niestrawność, ból mięśniowo-szkieletowy, ból pleców.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Paliperydon – lek przeciwpsychotyczny w leczeniu schizofrenii i zaburzeń schizoafektywnych
Paliperydon stanowi ważny postęp w farmakoterapii zaburzeń psychotycznych. Ten nowoczesny lek przeciwpsychotyczny drugiej generacji, znany również jako 9-hydroksyrysperydona, był pierwotnie opracowany jako główny aktywny metabolit rysperydoniu. Dzięki swojemu unikalnym mechanizmem działania i korzystnemu profilowi bezpieczeństwa, paliperydon szybko zyskał uznanie w środowisku medycznym jako skuteczne rozwiązanie dla pacjentów zmagających się ze schizofrenią i zaburzeniami schizoafektywnymi. Lek jest dostępny w różnych formach – od tabletek o przedłużonym uwalnianiu po iniekcje długodziałające, które pozwalają na podawanie co miesiąc, trzy miesiące, a nawet co pół roku. Ta różnorodność form sprawia, że terapia może być dostosowana do indywidualnych potrzeb każdego pacjenta, znacząco poprawiając przestrzeganie zaleceń terapeutycznych.
Mechanizm działania paliperidonu
Paliperydon należy do grupy leków przeciwpsychotycznych drugiej generacji, zwanych również atypowymi. Jego działanie opiera się głównie na antagonizmie receptorów dopaminowych typu 2 (D2) i serotoninowych typu 2A (5-HT2A) w mózgu. Paliperydon działa również jako antagonista receptorów alfa-1 i alfa-2 adrenergicznych oraz receptorów histaminowych H1, co wyjaśnia niektóre działania niepożądane, takie jak tachykardia, nadciśnienie i sedację.
Paliperydon, zwany również 9-hydroksyrysperydona, jest głównym aktywnym metabolitem rysperydoniu. Wiąże się z receptorami dopaminowymi D2 i serotoninowymi 5-HT2A, a antagonizm na tych receptorach odpowiada za jego działanie terapeutyczne w schizofrenii.
Kluczowym mechanizmem działania jest:
- Blokada receptorów dopaminowych D2: Zmniejsza nadmierną aktywność dopaminy w szlaku mezolimbicznym, co pomaga kontrolować objawy pozytywne schizofrenii
- Antagonizm receptorów serotoninowych 5-HT2A: Łagodzi objawy negatywne i poznawcze
- Wpływ na inne systemy receptorowe: Działanie na receptory adrenergiczne i histaminowe wpływa na profil działań niepożądanych
Wskazania do stosowania
Paliperydon jest wskazany w leczeniu schizofrenii u dorosłych i młodzieży powyżej 15. roku życia oraz w leczeniu zaburzeń schizoafektywnych u dorosłych. W Stanach Zjednoczonych lek jest również zatwierdzony jako monoterapia lub terapia uzupełniająca do stabilizatorów nastroju i/lub antydepresantów w zaburzeniach schizoafektywnych.
Główne wskazania obejmują:
- Schizofrenia – zarówno w leczeniu ostrej fazy, jak i terapii podtrzymującej
- Zaburzenia schizoafektywne – jako monoterapia lub w skojarzeniu z innymi lekami
- Profilaktyka nawrotów – szczególnie w formach długodziałających
Farmakologia i farmakokinetyka
Biodostępność doustna paliperidonu wynosi 28%, a wiązanie z białkami osocza osiąga 74%. Stężenia szczytowe we krwi osiągane są około 24 godziny po podaniu, a farmakokinetyką jest proporcjonalna do dawki. Okres półtrwania wynosi około 23 godzin.
Chociaż badania in vitro sugerowały rolę CYP2D6 i CYP3A4 w metabolizmie paliperidonu, wyniki in vivo wskazują, że te izoenzymy odgrywają ograniczoną rolę w ogólnej eliminacji leku. Główną drogą eliminacji jest wydalanie przez nerki.
Parametr farmakokinetyczny |
Wartość |
Biodostępność doustna |
28% |
Wiązanie z białkami osocza |
74% |
Czas osiągnięcia Cmax |
~24 godziny |
Okres półtrwania |
~23 godziny |
Główna droga eliminacji |
Wydalanie nerkowe |
Formy farmaceutyczne i dawkowanie
Paliperydon dostępny jest w kilku formach, co pozwala na indywidualne dostosowanie terapii do potrzeb pacjenta:
Tabletki o przedłużonym uwalnianiu
Dostępne w dawkach 1,5; 3; 6 i 9 mg. Zalecana dawka podtrzymująca wynosi 3-12 mg dziennie. Zalecana dawka dla dorosłych to 6 mg/dobę i nie wymaga początkowego titrowania dawki.
Iniekcje długodziałające
- Paliperydon palmitynian miesięczny (Invega Sustenna/Xeplion)
- Paliperydon palmitynian 3-miesięczny (Invega Trinza/Trevicta)
- Paliperydon palmitynian 6-miesięczny (Invega Hafyera)
Iniekcje długodziałające mają pewne zalety nad risperydonu w postaci iniekcji: miesięczne podawanie (w porównaniu do co 2 tygodnie), możliwość przechowywania w temperaturze pokojowej (w przeciwieństwie do konieczności chłodzenia risperidonu Consta).
Skuteczność kliniczna
Badania nad formą doustną
Główne ustalenie wskazało, że chociaż wszystkie dawki stosowane w tych badaniach (3, 6, 9, 12 i 15 mg) były skuteczne, dawka 3 mg była najmniej efektywna. W związku z tym paliperydon ER 6 mg na dzień jest sugerowaną dawką początkową w leczeniu schizofrenii.
Badania nad formami długodziałającymi
W 13-tygodniowym, wieloośrodkowym, randomizowanym badaniu oceniającym skuteczność paliperidonu palmitynianu w dawkach 25, 50 i 100 mg ekwiwalentów w porównaniu z placebo, wszystkie grupy otrzymujące paliperydon palmitynian wykazały znaczącą poprawę w porównaniu z placebo w skali PANSS.
Odsetek nawrotów obserwowany przy PP6M (paliperidonie palmitynianie 6-miesięcznym) podczas 2-letniego badania był niski (3,9%). Poprawa kliniczna i funkcjonalna wykazana w badaniu kontrolowanym placebo została utrzymana podczas przedłużenia, bez wyявления новых проблем з безpieczeństwem.
Porównanie z innymi lekami
Estymatory Kaplan-Meiera wykazały, że odsetek nawrotów był podobny u osób otrzymujących PP3M i PP1M. Dodatkowo, farmakokinetyka między PP3M i PP1M była niemal identyczna, bez klinicznie istotnych różnic.
Profil bezpieczeństwa i działania niepożądane
Ogólnie, zdarzenia niepożądane występowały z podobną częstością w grupach otrzymujących paliperydon palmitynian (66-75%) i placebo (72%).
Najczęstsze działania niepożądane:
Często występujące (>5% pacjentów):
- Senność i zmęczenie
- Zwiększone lub nieregularne bicie serca
- Problemy z ruchem, niespokojność
- Zwiększenie masy ciała
- Ból w miejscu wstrzyknięcia (18,6% przy formach iniekcyjnych)
- Bezsenność (16,8%)
- Akatyzja (11,1%)
Działania niepożądane związane z układem endokrynnym: Wzrost poziomów prolaktyny występuje częściej u pacjentów leczonych paliperydonem palmitynianem i jest zależny od dawki. Może to prowadzić do obrzęku piersi, nietypowej produkcji mleka, nieregularnych lub braku miesiączki u kobiet, oraz problemów z erekcją u mężczyzn.
Rzadkie ale poważne działania niepożądane:
- Wydłużenie odcinka QT i ryzyko zaburzeń rytmu serca
- Zaburzenia metaboliczne: wysoki poziom cukru we krwi lub cukrzyca, wysoki poziom cholesterolu
- Zmniejszenie liczby białych krwinek, zwiększając ryzyko infekcji
- Dyskinezy późne – niekontrolowane ruchy mięśni
Profile bezpieczeństwa według wieku
W badaniu u pacjentów w podeszłym wieku ze schizofrenią (średni wiek 70 lat), zdarzenia niepożądane były podobne (71% z placebo i 67% z paliperydonem), tak samo jak wskaźniki przerwania leczenia z powodu działań niepożądanych (8% i 7%).
Interakcje lekowe
632 leki są znane z interakcji z paliperydonem, wraz z 16 interakcjami chorobowymi i 4 interakcjami alkohol/żywność. Paliperydon jest metabolizowany w pewnym stopniu przez system cytochromu P450 (CYP 2D6 i 3A4), ale rzadko powoduje znaczące interakcje lek-lek z substancjami, które hamują lub indukują te enzymy mikrosomalne.
Główne kategorje interakcji:
Leki wpływające na układ sercowo-naczyniowy:
- Leki o potencjale wywoływania hipotensji ortostatycznej
- Leki mogące wydłużać odcinek QT
Silne induktory CYP3A4 i P-gp:
- Karbamazepina, ryfampicyna, dziurawiec zwyczajny – należy unikać podczas miesięcznego cyklu dawkowania
Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy:
- Paliperydon należy stosować ostrożnie w połączeniu z innymi lekami działającymi ośrodkowo i alkoholem
Leczenie farmakologiczne schizofrenii – miejsce paliperidonu
Schizofrenia wymaga kompleksowego podejścia terapeutycznego, w którym leki przeciwpsychotyczne odgrywają kluczową rolę. W polskiej praktyce klinicznej dostępnych jest wiele substancji czynnych o różnych profilach działania i bezpieczeństwa.
Substancje czynne pierwszego wyboru w Polsce:
Leki przeciwpsychotyczne drugiej generacji (atypowe):
- Paliperydon – o czym mowa w niniejszym artykule
- Rysperydone – prekursor paliperidonu
- Olanzapina – skuteczna, ale z ryzykiem przyrostu masy ciała
- Kłozapina – zarezerwowana dla przypadków opornych na leczenie
- Kwetiapina – często stosowana w zaburzeniach afektywnych
- Aripiprazol – z unikalnym mechanizmem częściowego agonizmu
- Zyprazydone – z niskim ryzykiem przyrostu masy ciała
Leki przeciwpsychotyczne pierwszej generacji (typowe):
- Haloperydon – klasyczny neuroleptyk
- Chlorpromazyna – pierwszy lek przeciwpsychotyczny
- Flufenazyna – dostępna w formie długodziałającej
Zalety paliperidonu w terapii:
- Bezpieczeństwo metaboliczne – mniejsze ryzyko cukrzycy i przyrostu masy ciała w porównaniu z niektórymi innymi atypowymi lekami przeciwpsychotycznymi
- Różnorodność form – od tabletek do iniekcji 6-miesięcznych
- Dobra tolerancja – niskie ryzyko objawów pozapiramidowych
- Poprawa przestrzegania terapii – szczególnie w formach długodziałających
Monitorowanie podczas terapii
Podczas leczenia paliperydonem konieczne jest regularne monitorowanie pacjenta:
Badania laboratoryjne:
- Morfologia krwi (kontrola liczby białych krwinek)
- Poziom prolaktyny
- Glukoza na czczo i profil lipidowy
- Funkcja nerek i wątroby
Badania kliniczne:
- EKG (kontrola odcinka QT)
- Pomiar masy ciała
- Ciśnienie tętnicze
- Ocena objawów pozapiramidowych
Częstość kontroli:
- Na początku leczenia – co 2-4 tygodnie
- Po stabilizacji – co 3-6 miesięcy
- W przypadku zmian dawkowania – według wskazań lekarza
Przeciwwskazania i ostrożności
Bezwzględne przeciwwskazania:
- Uczulenie na paliperydon lub rysperydone
- Ciężka niewydolność nerek lub wątroby
Względne przeciwwskazania i ostrożności:
- Wydłużony odcinek QT, wolne lub nieregularne bicie serca
- Niski poziom potasu lub magnezu we krwi
- Choroby serca, udar, uraz głowy
- Cukrzyca
- Ciąża i okres karmienia piersią
Ile czasu potrzeba, żeby paliperydon zaczął działać?
Poprawa objawów może być obserwowana już od 5. dnia leczenia, jednak pełne działanie rozwija się stopniowo w ciągu kilku tygodni. Pacjenci często odczuwają poprawę snu i zmniejszenie niepokoju w pierwszych dniach, podczas gdy objawy psychotyczne ustępują wolniej.
Czy można przerwać leczenie nagle?
Nie zaleca się nagłego przerwania leczenia paliperydonem. Może to prowadzić do objawów odstawienia lub nawrotu choroby. Zmniejszanie dawki powinno odbywać się stopniowo pod kontrolą lekarza.
Czy paliperydon wpływa na płodność?
Paliperydon może zwiększać poziom prolaktyny, co może wpływać na cykl menstruacyjny u kobiet i funkcje seksualne u mężczyzn. W przypadku planowania potomstwa należy omówić to z lekarzem.
Jakie są różnice między formą doustną a iniekcyjną?
Formy iniekcyjne zapewniają stałe stężenie leka we krwi przez dłuższy czas, co poprawia przestrzeganie terapii. Badania wykazują podobną skuteczność między formami 1-miesięczną i 3-miesięczną, a pacjenci mogą wybrać częstość podawania zgodną z własnymi preferencjami.
Czy można przyjmować alkohol podczas leczenia?
Należy unikać alkoholu podczas leczenia paliperydonem, ponieważ może to nasilać działania niepożądane, szczególnie senność i zawroty głowy. Alkohol może również interferować z działaniem leku.
Co robić w przypadku pominięcia dawki?
Jeśli pacjent zapomni zażyć dawkę, powinien zażyć ją jak najszybciej po przypomnieniu sobie. Jeśli jest już czas na następną dawkę, należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować normalny schemat. Nie należy podwajać dawki.
Jak długo trzeba przyjmować paliperydon?
Czas leczenia zależy od indywidualnej sytuacji pacjenta. Schizofrenia to choroba przewlekła, która często wymaga długoterminowego leczenia podtrzymującego. Decyzje o skróceniu lub przedłużeniu terapii powinny być podejmowane wspólnie z lekarzem na podstawie odpowiedzi na leczenie i ryzyka nawrotu.
Czy paliperydon wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów?
Paliperydon może powodować senność, problemy z myśleniem lub kontrolą ruchów ciała, co może prowadzić do upadków i urazów. Nie należy prowadzić samochodu ani obsługiwać maszyn, dopóki pacjent nie sprawdzi, jak lek na niego wpływa.
Jakie badania należy wykonywać regularnie?
Podczas leczenia paliperydonem lekarz będzie regularnie kontrolował poziom białych krwinek, funkcje wątroby i nerek, poziom prolaktyny, masę ciała oraz wykonywał EKG. Częstość badań zależy od fazy leczenia i indywidualnych czynników ryzyka pacjenta.
Bibliografia
- Berwaerts J, Liu Y, Gopal S, Nuamah I, Xu H, Savitz A, Mathews M, Soares B, Turkoz I, Hough D, Lindenmayer JP, Lim P, Eerdekens M, Fu DJ, Trivedi M, Lane R, Remmerie B, Hargarter L. Efficacy and safety of the 3-month formulation of paliperidone palmitate vs placebo for relapse prevention of schizophrenia: a randomized clinical trial. JAMA Psychiatry. 2015;72(8):830-839. DOI: 10.1001/jamapsychiatry.2015.0241 PMID: 25820612
- Wang C, Tishler TA, Oughourlian T, Nuechterlein KH, de la Fuente-Sandoval C, Ellingson BM. Prospective, randomized, multicenter clinical trial evaluating longitudinal changes in brain function and microstructure in first-episode schizophrenia patients treated with long-acting injectable paliperidone palmitate versus oral antipsychotics. Schizophr Res. 2023;255:222-232. DOI: 10.1016/j.schres.2023.03.040 PMID: 37019033