Leki zawierające witaminę B9 (kwas foliowy)

Kwas foliowy – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Kwas foliowy – witamina z grupy B, znana również jako witamina B9. Odpowiada za wzrost i funkcjonowanie komórek, zapobiega anemii, wpływa na układ nerwowy oraz bierze udział w tworzeniu czerwonych krwinek. Wykazuje również korzystne działanie w zapobieganiu chorobom serca i miażdżycy. Kwas foliowy występuje również w żywności w postaci folianów. Możemy go znaleźć w zielonych warzywach liściastych, nasionach roślin strączkowych, drożdżach, pełnoziarnistych produktach zbożowych i owocach, głównie pomarańczach. Wskazaniem do stosowania kwasu foliowego jest zapobieganie jego niedoborom u kobiet przed poczęciem i we wczesnej fazie ciąży, niedokrwistość megaloblastyczna oraz przewlekłe stany hemolityczne.

Niedobory kwasu foliowego mogą objawiać się kłopotami z pamięcią i koncentracją, chorobami układu krążenia, zmęczeniem, roztargnieniem, drażliwością, zaburzeniami trawienia i wchłaniania.

Kwas foliowy jest bardzo ważny dla kobiet w ciąży, ponieważ zmniejsza ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu. Kobiety powinny rozpocząć przyjmowanie kwasu foliowego co najmniej 6 tygodni wcześniej przed planowanym poczęciem i stosować go do 12 tygodnia ciąży.

Zachęcamy do zakupu produktów zawierających kwas foliowy na BL Market.

Możliwe działania niepożądane: występują niezwykle rzadko. Najczęściej pojawiają się skórne reakcje alergiczne jak wysypka, świąd.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Kwas foliowy – kompletny przewodnik po witaminie B9

Kwas foliowy, znany również jako witamina B9 lub folacyna, to jedna z najważniejszych witamin rozpuszczalnych w wodzie, która odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu naszego organizmu. Ta niezbędna substancja uczestniczy w fundamentalnych procesach życiowych, od syntezy DNA po prawidłowy rozwój układu nerwowego. Choć naturalnie występuje w wielu produktach spożywczych, niedobór kwasu foliowego należy do najczęstszych deficytów witaminowych na świecie. Jego znaczenie wzrasta szczególnie u kobiet w wieku rozrodczym, gdzie odpowiednia suplementacja może zapobiegać poważnym wadom wrodzonym u dziecka. Zrozumienie roli kwasu foliowego, jego źródeł, dawkowania oraz konsekwencji niedoboru jest niezbędne dla utrzymania optymalnego stanu zdrowia przez całe życie.

Charakterystyka i funkcje kwasu foliowego

Kwas foliowy (kwas pteroiloglutaminowy) został po raz pierwszy wyizolowany w 1941 roku z liści szpinaku, co znalazło odzwierciedlenie w jego nazwie (łac. folium – liść). Witamina ta należy do grupy B-witamin rozpuszczalnych w wodzie, co oznacza, że nie jest magazynowana w organizmie w znaczących ilościach i musi być regularnie dostarczana z pożywieniem.

W organizmie kwas foliowy ulega przemianie do aktywnej formy – kwasu tetrahydrofoliowego (THF), który następnie może przekształcać się w różne metabolity aktywne, w tym 5-metylotetrahydrofolian (5-MTHF). Ten ostatni jest główną formą folianów krążącą we krwi i najlepiej przyswajającą się na poziomie komórkowym.

Mechanizm działania

Kwas foliowy funkcjonuje jako koenzym w reakcjach transferu grup metylowych, które są niezbędne do:

• Syntezy DNA i RNA – kwas foliowy jest kluczowy dla produkcji nukleotydów, szczególnie tymidyny, która jest niezbędna do replikacji DNA
• Metabolizmu aminokwasów – uczestniczy w przemianach homocysteiny, metioniny i glicyny
• Metylacji DNA – wpływa na regulację ekspresji genów poprzez procesy epigenetyczne
• Syntezy neuroprzekaźników – jest niezbędny do produkcji serotoniny, dopaminy i noradrenaliny

Źródła kwasu foliowego w pożywieniu

Kwas foliowy występuje naturalnie w wielu produktach spożywczych, choć jego biodostępność z pokarmów jest znacznie niższa niż z preparatów syntetycznych. Naturalne foliany wchłaniają się w około 50-80%, podczas gdy syntetyczny kwas foliowy przyswaja się niemal w 100%.

Najlepsze źródła kwasu foliowego:

Produkt	Zawartość kwasu foliowego (μg/100g)
Wątroba wołowa	215
Szpinak gotowany	131
Czarna fasola	105
Szparagi	89
Brukselka	78
Soczewica	60-70
Awokado	59
Brokuły	52

Dodatkowo warto pamiętać, że od 1998 roku w Stanach Zjednoczonych, a od wielu lat także w Polsce, obowiązkowe jest wzbogacanie produktów zbożowych (chleb, mąka, makaron) w kwas foliowy, co znacząco zwiększyło jego spożycie w populacji.

Czynniki wpływające na zawartość kwasu foliowego w żywności:

• Temperatura – kwas foliowy jest wrażliwy na wysoką temperaturę; gotowanie może zniszczyć do 50-80% witaminy
• Światło UV – przechowywanie w miejscach nasłonecznionych obniża zawartość folianów
• Czas przechowywania – długotrwałe magazynowanie prowadzi do spadku wartości odżywczej
• pH środowiska – kwas foliowy jest stabilny w środowisku obojętnym, ale ulega degradacji w środowisku kwaśnym lub zasadowym

Zapotrzebowanie na kwas foliowy

Zapotrzebowanie na kwas foliowy wyrażane jest w ekwiwalentach folianów (DFE – Dietary Folate Equivalents), aby uwzględnić różnicę w biodostępności między naturalnymi folianami a syntetycznym kwasem foliowym.

Zalecane dzienne dawki:

• Niemowlęta 0-6 miesięcy: 65 μg DFE
• Niemowlęta 7-12 miesięcy: 80 μg DFE
• Dzieci 1-3 lata: 150 μg DFE
• Dzieci 4-8 lat: 200 μg DFE
• Dzieci 9-13 lat: 300 μg DFE
• Młodzież i dorośli 14+ lat: 400 μg DFE
• Kobiety w ciąży: 600 μg DFE
• Kobiety karmiące: 500 μg DFE

Zwiększone zapotrzebowanie występuje u:

• Kobiet planujących ciążę i ciężarnych
• Osób nadużywających alkoholu
• Pacjentów z chorobami wchłaniania (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna)
• Osób przyjmujących określone leki (metotreksatu, leków przeciwpadaczkowych)
• Pacjentów poddawanych dializie
• Osób z polimorfizmem genu MTHFR

Niedobór kwasu foliowego – przyczyny i objawy

Niedobór kwasu foliowego należy do najczęstszych deficytów witaminowych, szczególnie w krajach rozwijających się. Może być spowodowany niewystarczającą podażą z dietą, zaburzeniami wchłaniania lub zwiększonym zapotrzebowaniem.

Główne przyczyny niedoboru:

• Nieodpowiednia dieta – uboga w świeże warzywa i owoce
• Nadmierne spożycie alkoholu – alkohol zaburza wchłanianie i zwiększa wydalanie kwasu foliowego
• Zaburzenia wchłaniania – choroba trzewna, choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita
• Zwiększone zapotrzebowanie – ciąża, laktacja, choroby nowotworowe, niedokrwistość hemolityczna
• Leki – metotreksatu, fenytoina, karbamazepina, sulfasalazyna, doustne środki antykoncepcyjne

Objawy niedoboru kwasu foliowego:

Objawy hematologiczne:

• Niedokrwistość megaloblastyczna
• Makrocytoza (powiększone krwinki czerwone)
• Leukopenia (obniżona liczba białych krwinek)
• Trombocytopenia (obniżona liczba płytek krwi)

Objawy ogólne:

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie
• Bladość skóry i błon śluzowych
• Duszność przy wysiłku
• Kołatanie serca
• Zawroty głowy i bóle głowy

Objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• Owrzodzenia w jamie ustnej
• Zapalenie języka (glossitis)
• Nudności i wymioty
• Biegunki
• Utrata apetytu

Objawy neurologiczne i psychiatryczne:

• Depresja i zaburzenia nastroju
• Problemy z koncentracją i pamięcią
• Drażliwość
• Bezsenność

Kwas foliowy w ciąży i planowaniu rodziny

Rola kwasu foliowego w okresie okołokoncepcyjnym i ciąży jest szczególnie istotna ze względu na jego wpływ na rozwój układu nerwowego płodu.

Zapobieganie wadom cewy nerwowej

Kwas foliowy odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu wadom cewy nerwowej (NTD), które obejmują:

• Rozszczep kręgosłupa (spina bifida)
• Bezmózgowie (anencephalia)
• Przepuklinę oponowo-rdzeniową

Badania kliniczne jednoznacznie wykazały, że suplementacja kwasem foliowym może zmniejszyć ryzyko wystąpienia tych wad o 50-70%.

Zalecenia dla kobiet planujących ciążę:

• Rozpoczęcie suplementacji: co najmniej 4 tygodnie przed planowanym poczęciem
• Dawka standardowa: 400 μg dziennie
• Dawka wysokiego ryzyka: 4-5 mg dziennie (dla kobiet z poprzednią ciążą powikłaną NTD)
• Kontynuacja: przez pierwsze 12 tygodni ciąży

Inne korzyści w ciąży:

• Zmniejszenie ryzyka poronienia
• Obniżenie prawdopodobieństwa porodu przedwczesnego
• Prawidłowy rozwój łożyska
• Zapobieganie niewydolności krążeniowo-oddechowej u noworodka

Niedokrwistość megaloblastyczna – diagnostyka i leczenie farmakologiczne

Niedokrwistość megaloblastyczna to najpoważniejsze następstwo niedoboru kwasu foliowego, charakteryzujące się obecnością powiększonych, nieprawidłowo ukształtowanych krwinek czerwonych.

Diagnostyka niedokrwistości megaloblastycznej

Badania morfologiczne krwi:

• Obniżona liczba erytrocytów (RBC)
• Zmniejszone stężenie hemoglobiny (HGB)
• Obniżony hematokryt (HCT)
• Podwyższona średnia objętość krwinki (MCV > 100 fL)
• Hipersegmentacja neutrofilów

Badania biochemiczne:

• Obniżone stężenie kwasu foliowego w surowicy (<3 ng/ml)
• Obniżone stężenie folianów w erytrocytach (<140 ng/ml)
• Podwyższone stężenie homocysteiny
• Zwiększona aktywność dehydrogenazy mleczanowej (LDH)

Leczenie farmakologiczne niedokrwistości megaloblastycznej

Podstawą terapii jest suplementacja kwasem foliowym w odpowiednich dawkach, dostosowanych do stopnia niedoboru i przyczyny choroby.

Preparaty kwasu foliowego dostępne w Polsce:

• Acidum Folicum Hasco – tabletki 5 mg i 15 mg (lek na receptę)
• Acidum Folicum Richter – tabletki 5 mg i 15 mg (lek na receptę)
• Folik – tabletki 0,4 mg (lek dostępny bez recepty)
• ActiFolin – tabletki 0,8 mg (suplement diety)

Dawkowanie w leczeniu niedokrwistości megaloblastycznej:

• Leczenie początkowe: 1-5 mg doustnie raz dziennie przez 1-4 miesiące
• Ciężkie przypadki: do 15 mg dziennie
• Leczenie podtrzymujące: 400 μg dziennie (przy ustąpieniu przyczyny niedoboru)

Monitorowanie leczenia:

Skuteczność terapii ocenia się na podstawie:

• Wzrostu liczby retikulocytów między 4-7 dniem leczenia
• Normalizacji parametrów morfologii krwi w ciągu 6-8 tygodni
• Poprawy objawów klinicznych w ciągu pierwszych tygodni

Leczenie skojarzone:

W przypadku współistniejącego niedoboru witaminy B12 konieczne jest równoczesne leczenie obiema witaminami, ponieważ:

• Monoterapia kwasem foliowym może maskować niedobór B12
• Może dojść do nasilenia objawów neurologicznych niedoboru B12
• Optymalne efekty terapeutyczne uzyskuje się przy jednoczesnej suplementacji

Preparaty kombinowane:

• Tardyferon-Fol – zawiera żelazo + kwas foliowy (przy współistniejącym niedoborze żelaza)
• Preparaty prenatalne – kombinacje witamin i minerałów dla kobiet w ciąży

Drogi podania:

• Doustna – preferowana w większości przypadków
• Domięśniowa/podskórna – przy zaburzeniach wchłaniania
• Dożylna – w stanach nagłych lub przy ciężkich zaburzeniach wchłaniania

Polimorfizm genu MTHFR

Około 10-25% populacji (w zależności od regionu) posiada polimorfizm genu MTHFR (C677T), który koduje enzym metylenotetrahydrofolianoreduktazę. Osoby z tym polimorfizmem mają obniżoną zdolność przekształcania kwasu foliowego w aktywną formę 5-MTHF.

Konsekwencje polimorfizmu MTHFR:

• Zwiększone stężenie homocysteiny we krwi
• Podwyższone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych
• Zwiększone ryzyko wad cewy nerwowej u potomstwa
• Możliwa oporność na standardową suplementację kwasem foliowym

Alternatywne formy suplementacji:

Dla osób z polimorfizmem MTHFR dostępne są preparaty zawierające aktywną formę folianów:

• L-5-metylotetrahydrofolian (Metafolina)
• Preparaty z kwasem folinowym

Te formy omijają zablokowany enzym i są bezpośrednio dostępne dla organizmu.

Interakcje z lekami

Kwas foliowy może wchodzić w interakcje z wieloma lekami, co ma znaczenie kliniczne zarówno dla skuteczności terapii, jak i bezpieczeństwa pacjenta.

Leki zmniejszające poziom kwasu foliowego:

• Metotreksatu – antagonista kwasu foliowego stosowany w chemioterapii i chorobach autoimmunologicznych
• Sulfasalazyna – lek przeciwzapalny używany w nieswoistych zapaleniach jelit
• Leki przeciwpadaczkowe – fenytoina, karbamazepina, walproinian
• Trimetoprym – antybiotyk
• Doustne środki antykoncepcyjne

Leki, których działanie może być modyfikowane przez kwas foliowy:

• Leki przeciwpadaczkowe – kwas foliowy może obniżać ich stężenie we krwi
• 5-fluorouracyl – kwas foliowy może wzmacniać jego działanie cytotoksyczne

Przedawkowanie i bezpieczeństwo

Kwas foliowy jest ogólnie uznawany za bezpieczny nawet w wysokich dawkach, jednak istnieją pewne ograniczenia i potencjalne ryzyko.

Górna bezpieczna dawka:

• Dorośli: 1000 μg dziennie
• Dzieci 1-3 lata: 300 μg dziennie
• Dzieci 4-8 lat: 400 μg dziennie
• Dzieci 9-13 lat: 600 μg dziennie
• Młodzież 14-18 lat: 800 μg dziennie

Potencjalne ryzyko wysokich dawek:

• Maskowanie niedoboru witaminy B12 – może opóźnić rozpoznanie niedoboru B12 i pogorszyć objawy neurologiczne
• Zaburzenia snu i pobudzenie – rzadko przy bardzo wysokich dawkach
• Problemy żołądkowo-jelitowe – nudności, wzdęcia
• Wpływ na układ odpornościowy – niektóre badania sugerują, że bardzo wysokie dawki mogą wpływać na aktywność komórek NK

Grupy ryzyka niedoboru

Określone grupy populacyjne są szczególnie narażone na niedobór kwasu foliowego i wymagają zwiększonej uwagi oraz często profilaktycznej suplementacji.

Kobiety w wieku rozrodczym

Ze względu na ryzyko nieplanowanych ciąż, wszystkie kobiety w wieku rozrodczym powinny przyjmować 400 μg kwasu foliowego dziennie, niezależnie od planów prokreacyjnych.

Osoby starsze

U osób po 65. roku życia wzrasta ryzyko niedoboru z powodu:

• Obniżonego wchłaniania w przewodzie pokarmowym
• Monotonnej diety
• Chorób współistniejących
• Przyjmowania wielu leków

Pacjenci z chorobami przewlekłymi

• Choroby nerek – szczególnie pacjenci dializowani
• Choroby wątroby – zaburzone magazynowanie i metabolizm
• Choroby autoimmunologiczne – zwiększone zapotrzebowanie i leki immunosupresyjne
• Nowotwory – zwiększone zapotrzebowanie i leki cytotoksyczne

Osoby na dietach restrykcyjnych

• Weganie i wegetarianie – ograniczone źródła folianów
• Diety odchudzające – obniżona podaż składników odżywczych
• Zaburzenia odżywiania – anoreksja, bulimia

Kwas foliowy a choroby sercowo-naczyniowe

Kwas foliowy odgrywa istotną rolę w metabolizmie homocysteiny, aminokwasu którego podwyższone stężenie jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Mechanizm ochronny:

• Kwas foliowy (wraz z witaminami B6 i B12) uczestniczy w przekształcaniu homocysteiny w metioninę
• Obniża stężenie homocysteiny we krwi
• Zmniejsza ryzyko uszkodzenia śródbłonka naczyniowego
• Może wpływać na zmniejszenie ryzyka zawału serca i udaru

Badania kliniczne:

Większość badań potwierdza, że suplementacja kwasem foliowym skutecznie obniża poziom homocysteiny, jednak wpływ na rzeczywiste zmniejszenie ryzyka zdarzeń sercowo-naczyniowych jest nadal przedmiotem debaty naukowej. Niektóre duże badania wykazały ochronny wpływ na ryzyko udaru, szczególnie w populacjach o niskiej podaży folianów z dietą.

Kwas foliowy a funkcje poznawcze

Niedobór kwasu foliowego może wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego i zdolności poznawcze, szczególnie u osób starszych.

Mechanizmy działania:

• Udział w syntezie neuroprzekaźników (serotonina, dopamina, noradrenalina)
• Wpływ na procesy metylacji DNA w mózgu
• Ochrona przed stresem oksydacyjnym
• Utrzymanie integralności bariery krew-mózg

Potencjalne korzyści:

• Zmniejszenie ryzyka depresji
• Ochrona przed demencją i chorobą Alzheimera
• Poprawa funkcji pamięci u osób starszych
• Wspieranie rozwoju poznawczego u dzieci

Bibliografia

1. US Preventive Services Task Force; Barry MJ, Nicholson WK, Silverstein M, Chelmow D, Coker TR, Davis EM, Donahue KE, Jaén CR, Li L, Ogedegbe G, Rao G, Ruiz JM, Stevermer J, Tsevat J, Underwood SM, Wong JB. Folic Acid Supplementation to Prevent Neural Tube Defects: US Preventive Services Task Force Reaffirmation Recommendation Statement. JAMA. 2023;330(5):454-459. DOI: 10.1001/jama.2023.12876 PMID: 37526713
2. Hariz A, Bhattacharya PT. Megaloblastic Anemia. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. 2023 Apr 3. PMID: 30725939