Kozłek lekarski (waleriana) – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Kozłek lekarski – roślina lecznicza, znana również pod nazwą waleriana. Kozłek lekarski działa uspokajająco oraz nasennie, zmniejszając napięcie, niepokój i aktywność ruchową. Ponadto wykazuje działanie rozkurczowe i można go stosować w dolegliwościach przewodu pokarmowego. Największe działanie lecznicze wykazuje jego korzeń, ze względu na występujący w nim olejek eteryczny, walepotriaty, kwas walerenowy oraz kłącze.
W farmacji kozłek lekarski dostępny jest w postaci suszonej, kapsułkach, tabletkach, kroplach, syropie i płynie doustnym. Często łączony jest z innymi substancjami o podobnym działaniu, takimi jak szyszki chmielu, ziele męczennicy czy mięta pieprzowa. Stosowanie preparatów z kozłkiem lekarskim nie powoduje uzależnienia.
Kozłka lekarskiego nie należy stosować u dzieci poniżej 12 roku życia.
Możliwe działania niepożądane: Preparaty z kozłkiem lekarskim stosowane w zalecanych dawkach z reguły nie powodują działań niepożądanych. Przedawkowanie może wywołać bóle głowy, zaburzenia czynności serca, pobudzenie, drżenie oraz bezsenność.
Uwaga: Ze względu na działanie nasenne mogące wystąpić po stosowaniu preparatów z kozłkiem lekarskim zaleca się zachować ostrożność podczas prowadzenia pojazdów i obsługi urządzeń mechanicznych.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Kozłek lekarski (waleriana) – kompletny przewodnik medyczny
Kozłek lekarski (Valeriana officinalis), powszechnie znany jako waleriana, to jedna z najstarszych i najbardziej cenionych roślin leczniczych w historii medycyny. Od czasów starożytnych – już Hipokrates i Galen w II wieku n.e. zalecali korzeń waleriany w leczeniu bezsenności – ta niepozorna roślina pomaga ludziom w walce ze stresem, bezsennością i napięciem nerwowym. W Polsce pierwsze wzmianki o zastosowaniu kozłka lekarskiego sięgają XV wieku, gdzie w manuskryptach medycznych figurował pod nazwą „waldrian”.
Współczesna medycyna potwierdza to, co intuicyjnie wiedzieli nasi przodkowie – kozłek lekarski wykazuje udokumentowane działanie uspokajające, nasenne i rozkurczowe. Badania naukowe wykazały, że skuteczność waleriany w leczeniu bezsenności jest porównywalna do niektórych leków syntetycznych, przy jednoczesnym znacznie lepszym profilu bezpieczeństwa. Roślina ta znajduje szerokie zastosowanie nie tylko w problemach z snem, ale także w stanach lękowych, zespole napięcia przedmiesiączkowego, dolegliwościach trawiennych, a nawet w kosmetyce – szczególnie w leczeniu łupieżu i łojotoku skóry głowy.
Kluczowym atutem kozłka lekarskiego jest jego naturalne pochodzenie oraz stosunkowo niewielka liczba skutków ubocznych przy prawidłowym stosowaniu. W przeciwieństwie do syntetycznych leków nasennych, waleriana rzadko wywołuje uczucie porannej ospałości czy uzależnienie, co czyni ją bezpieczną alternatywą dla osób poszukujących naturalnych metod poprawy jakości snu i redukcji stresu.
Charakterystyka botaniczna i występowanie
Kozłek lekarski to w rzeczywistości gatunek zbiorowy obejmujący kilka do kilkunastu gatunków o podobnych właściwościach leczniczych. Roślina występuje naturalnie w całej Eurazji, z wyjątkiem stref arktycznych i pustynnych. W Polsce jest powszechnie spotykana, szczególnie w miejscach wilgotnych – na brzegach wód, mokradłach, wilgotnych łąkach oraz w lasach łęgowych.
Kozłek lekarski to bylina wieloletnia, która może osiągać wysokość od 30 centymetrów do nawet 200 centymetrów. Charakteryzuje się wyprostowaną, walcowatą łodygą, która u podstawy jest lekko owłosiona, natomiast w górnej części naga i głęboko bruzdkowana. Liście są nieparzysto pierzasto podzielone, występujące w liczbie od 4 do 13 par.
Najbardziej rozpoznawalną cechą kozłka lekarskiego są jego drobne, obupłciowe kwiaty zebrane w charakterystyczne baldachy. Kwiaty mają barwę białą, liliową lub różową i kwitną od czerwca do września. Roślina wydziela bardzo specyficzny, intensywny zapach, który jest szczególnie wyczuwalny w korzeniu i kłączu – ma charakter słodko-gorzki, często określany jako korzenny.
Ciekawostką jest fakt, że zapach kozłka lekarskiego działa na koty jak afrodyzjak, co sprawia, że zwierzęta te często reagują na tę roślinę podobnie jak na kocimiętkę.
Substancje czynne odpowiedzialne za działanie lecznicze
Właściwości lecznicze kozłka lekarskiego zawdzięcza szerokiemu spektrum substancji biologicznie czynnych zawartych w korzeniu i kłączu rośliny. Najważniejszymi z nich są:
Walepotriaty
Są to triestry irydoidowe, do których należą między innymi waltrat, dihydrowaltrat i 1-acetowaltrat. Ogólna zawartość tych związków w korzeniu kozłka wynosi około 0,5%, natomiast w kłączach około 0,9%. Walepotriaty są związkami nietrwałymi, które szybko ulegają rozkładowi w temperaturze powyżej 35°C, dlatego też proces suszenia musi odbywać się w odpowiednich warunkach.
Olejek eteryczny
Zawartość olejku lotnego w roślinie wynosi od 0,1% do 2,0% w zależności od odmiany. Składa się głównie z mieszaniny mono- i seskwiterpenów, w tym α- i β-pinenu, kamfenu, elemolu, walerenalu, waleranonu oraz kwasu walerenowego i jego pochodnych.
Pozostałe składniki
Kozłek lekarski zawiera również flawonoidy wykazujące działanie antyoksydacyjne, aminokwasy, alkaloidy pirydynowe oraz kwasy fenolowe. Wszystkie te substancje współdziałają ze sobą, tworząc kompleksowe działanie terapeutyczne rośliny.
Interesującym faktem jest to, że ilość substancji biologicznie czynnych wzrasta w okresie jesieni, co sprawia, że najlepszym czasem zbioru jest jesień, po usunięciu części nadziemnej rośliny.
Mechanizm działania na organizm
Dokładny mechanizm działania kozłka lekarskiego na układ nerwowy nie został jeszcze w pełni poznany przez naukowców. Obecnie dominująca teoria wskazuje, że składniki aktywne rośliny oddziałują na receptory GABA (kwasu gamma-aminomasłowego) w ośrodkowym układzie nerwowym.
GABA jest głównym neuroprzekaźnikiem hamującym w mózgu, działającym jak naturalny „hamulec” organizmu. Aktywacja receptorów GABA prowadzi do obniżenia aktywności układu nerwowego, co skutkuje:
- Zmniejszeniem napięcia nerwowego
- Redukcją uczucia niepokoju i lęku
- Wywołaniem stanu psychicznego odprężenia
- Ułatwieniem zasypiania
- Poprawą jakości snu
Ponadto kozłek lekarski wykazuje działanie modulujące na metabolizm serotoniny – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za regulację nastroju, co może tłumaczyć jego właściwości przeciwdepresyjne i przeciwlękowe.
Główne zastosowania terapeutyczne
Bezsenność i zaburzenia snu
Kozłek lekarski jest najczęściej stosowany w leczeniu problemów ze snem, szczególnie bezsenności na tle napięcia nerwowego. Badania kliniczne wykazały, że waleriana:
- Skraca czas potrzebny do zaśnięcia
- Wydłuża całkowity czas snu
- Zmniejsza liczbę nocnych wybudzeń
- Poprawia subiektywną jakość snu
- Nie powoduje uczucia porannej ospałości
Szczególnie skuteczna jest u osób, które mają trudności z zasypianiem z powodu stresu, napięcia nerwowego czy nadmiernych myśli. Ważne jest, że waleriana działa głównie u osób rzeczywiście cierpiących na bezsenność – u osób niemających problemów ze snem nie wykazuje działania.
Stany lękowe i napięcie nerwowe
Kozłek lekarski znalazł szerokie zastosowanie w leczeniu:
- Stanów umiarkowanego napięcia nerwowego
- Nadmiernego pobudzenia emocjonalnego i motorycznego
- Nerwic wegetatywnych
- Łagodnych stanów lękowych
- Reakcji stresowych na trudne sytuacje życiowe
Badania porównawcze wykazały, że skuteczność waleriany w redukcji lęku może być porównywalna do diazepamu – substancji czynnej popularnych leków przeciwlękowych, przy znacznie lepszym profilu bezpieczeństwa.
Dolegliwości układu pokarmowego
Dzięki działaniu rozkurczowemu na mięśnie gładkie, kozłek lekarski może być stosowany w:
- Stanach skurczowych żołądka
- Nerwicy żołądka
- Kolkach jelitowych
- Wzdęciach i zaburzeniach trawienia
Dodatkowo waleriana zwiększa wydzielanie śliny i soków żołądkowych, co może poprawiać apetyt i wspierać proces trawienia. Ze względu na gorzki smak często wchodzi w skład kropli żołądkowych.
Problemy ginekologiczne
Właściwości rozkurczowe kozłka lekarskiego znajdują zastosowanie w ginekologii:
- Bolesne miesiączki – działanie rozkurczowe pomaga łagodzić skurcze macicy
- Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) – działanie uspokajające pomaga radzić sobie z drażliwością, napięciem nerwowym i wahaniami nastroju
- Okres przekwitania – może łagodzić niektóre objawy menopauzy związane z napięciem nerwowym
Badania naukowe potwierdzające skuteczność
Badania nad bezsennością
Jednym z najważniejszych badań klinicznych był 6-tygodniowy eksperyment przeprowadzony przez niemieckich naukowców z udziałem 202 dorosłych osób cierpiących na bezsenność. Badanych podzielono na dwie grupy – jedna przyjmowała 600 mg preparatu z wyciągiem z kozłka lekarskiego, a druga 10 mg oksazepamu (lek przeciwlękowy).
Rezultaty były zaskakujące – działanie obu środków było podobne. Obie grupy badanych zgłaszały taką samą poprawę jakości snu, wydłużenie czasu snu i podobny poziom wypoczynku po przebudzeniu. Badacze zaznaczyli, że wyciąg z kozłka jest skuteczny w łagodnej do umiarkowanej bezsenności.
Badania nad działaniem przeciwlękowym
W badaniu z 2002 roku wzięło udział 36 osób z rozpoznaniem uogólnionego lęku. Przez 4 tygodnie leczono ich preparatem z diazepamem (2,5 mg 3 razy dziennie) lub wyciągiem z kozłka lekarskiego (50 mg 3 razy dziennie).
Okazało się, że zarówno u leczonych diazepamem, jak i wyciągiem z kozłka stwierdzono znaczący spadek poziomu lęku na skali lękowej Hamiltona, co potwierdza skuteczność waleriany w leczeniu stanów lękowych.
Badania nad wpływem na układ sercowo-naczyniowy
Dodatkowe badania wykazały, że kozłek lekarski może pozytywnie wpływać na układ sercowo-naczyniowy:
- Zwiększa przepływ krwi przez naczynia wieńcowe
- Może obniżać ciśnienie tętnicze
- Spowalnia częstość akcji serca
- Może być pomocny w leczeniu niektórych arytmii
Preparaty i formy dostępne na rynku
Kozłek lekarski dostępny jest w różnorodnych formach farmaceutycznych, które różnią się stężeniem substancji czynnych, szybkością działania i wygodą stosowania:
Tabletki i kapsułki
Najbardziej popularna forma, pozwalająca na precyzyjne dawkowanie. Zawierają standaryzowane wyciągi z korzenia kozłka lekarskiego, często w połączeniu z innymi ziołami o działaniu uspokajającym.
| Preparat |
Zawartość wyciągu |
Dawkowanie |
Typ |
| Persen Noc |
600 mg |
1 tabletka przed snem |
Lek |
| Nervosan |
300 mg |
1-2 tabletki dziennie |
Suplement |
| Calmoplan |
400 mg |
1 tabletka 2-3 razy dziennie |
Suplement |
Krople i nalewki
Płynne preparaty charakteryzują się szybszym wchłanianiem i działaniem. Często zawierają alkoholowe wyciągi z kozłka, które mają wyższą koncentrację substancji aktywnych.
Napary i herbatki
Tradycyjna forma stosowania, przygotowywana z suszonego korzenia. Napar przygotowuje się zalewając 1 łyżeczkę suszu (około 2,5 g) szklanką wrzącej wody i parzymy pod przykryciem przez 10-15 minut.
Preparaty złożone
Kozłek lekarski często łączony jest z innymi ziołami o podobnym działaniu:
- Melisa lekarska – wzmacnia działanie uspokajające
- Szyszki chmielu – potęgują efekt nasenny
- Dziurawiec – może wspierać działanie przeciwdepresyjne
- Passiflora – dodatkowo łagodzi napięcie nerwowe
Dawkowanie i sposób stosowania
Standardowe dawkowanie
Dzienna dawka kozłka lekarskiego w postaci standaryzowanych wyciągów wynosi:
- Na uspokojenie: 300-600 mg dziennie, podzielone na 2-3 dawki
- Na bezsenność: 300-600 mg na 30-60 minut przed snem
- W stanach lękowych: 400-600 mg dziennie w podzielonych dawkach
Przygotowanie naparu
Dla osób preferujących naturalne formy:
- 1 łyżeczka suszonego korzenia kozłka (około 2,5 g)
- Zalać 150-200 ml wrzącej wody
- Parzyć pod przykryciem 10-15 minut
- Przecedzić i pić 2-3 razy dziennie
Ważne zasady stosowania
- Preparaty przyjmować wraz z posiłkiem (zmniejsza ryzyko podrażnienia żołądka)
- W przypadku problemów ze snem – przyjmować godzinę przed snem
- Kuracja nie powinna trwać dłużej niż miesiąc
- Po miesiącu stosowania konieczna jest co najmniej dwutygodniowa przerwa
- Efekty terapeutyczne są najwyraźniejsze po 2 tygodniach regularnego stosowania
Leczenie farmakologiczne zaburzeń snu i lęku
W polskiej praktyce medycznej kozłek lekarski stanowi ważny element leczenia farmakologicznego zaburzeń snu i stanów lękowych. Dostępne są zarówno leki, jak i suplementy diety zawierające walerianę:
Leki zawierające kozłek lekarski
Persen Noc – lek zawierający 600 mg suchego wyciągu z korzenia kozłka lekarskiego, przeznaczony do krótkotrwałego leczenia bezsenności. Zalecane dawkowanie to 1 tabletka na 30-60 minut przed snem.
Nervosan – lek złożony zawierający kozłek lekarski w połączeniu z melissa i szyszkami chmielu. Stosowany w stanach napięcia nerwowego i trudnościach z zasypianiem.
Substancje czynne często łączone z walerianą
- Melatonina – hormon naturalnie regulujący cykl sen-czuwanie
- Passiflora (męczennica) – zioło o działaniu uspokajającym
- Melissa officinalis (melisa lekarska) – wzmacnia działanie przeciwlękowe
- Humulus lupulus (chmiel) – potęguje efekt nasenny
- Hypericum perforatum (dziurawiec) – może wspierać leczenie łagodnej depresji
Te kombinacje są szczególnie skuteczne, ponieważ różne substancje czynne działają synergistycznie, wzmacniając ogólny efekt terapeutyczny przy zachowaniu dobrego profilu bezpieczeństwa.
Skutki uboczne i bezpieczeństwo stosowania
Kozłek lekarski przy prawidłowym stosowaniu jest uważany za bezpieczne zioło lecznicze. Działania niepożądane występują rzadko i zazwyczaj są łagodne.
Możliwe skutki uboczne
Najczęstsze (występujące u mniej niż 1% pacjentów):
- Łagodna senność w ciągu dnia
- Zawroty głowy
- Nudności
- Łagodne dolegliwości żołądkowo-jelitowe
- Bóle brzucha
Rzadkie:
- Świąd skóry
- Reakcje alergiczne
- Ból głowy
- Otępienie umysłowe
- Zaburzenia wzroku (przy długotrwałym stosowaniu)
Objawy przedawkowania
Badania wykazały, że przyjęcie około 20 gramów kozłka lekarskiego może doprowadzić do łagodnych objawów przedawkowania, które powinny ustąpić w ciągu 24 godzin:
- Uczucie zmęczenia i otępienia
- Rozszerzenie źrenic
- Drżenie rąk
- Bolesne skurcze w nadbrzuszu
- Ucisk w klatce piersiowej
Przeciwwskazania i ostrzeżenia
Bezwzględne przeciwwskazania
- Dzieci poniżej 12. roku życia
- Ciąża i okres karmienia piersią
- Znana nadwrażliwość na kozłek lekarski lub inne składniki preparatu
Względne przeciwwskazania (wymagają konsultacji z lekarzem)
- Choroby wątroby i nerek
- Leczenie nowotworowe
- Przyjmowanie leków metabolizowanych przez cytochrom CYP3A4
- Osoby starsze (zwiększone ryzyko zawrotów głowy i upadków)
Szczególna ostrożność
Preparaty z kozłkiem lekarskim mogą wpływać na koncentrację i szybkość reakcji, dlatego osoby prowadzące pojazdy lub obsługujące maszyny powinny zachować szczególną ostrożność, szczególnie na początku terapii.
Interakcje z innymi lekami i substancjami
Niebezpieczne interakcje
Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy:
- Benzodiazepiny (alprazolam, lorazepam, diazepam)
- Barbiturany
- Leki przeciwpadaczkowe
- Leki przeciwpsychotyczne
- Opioidy (morfina, tramadol)
- Leki nasenne (zolpidem, zopiklon)
Jednoczesne stosowanie może powodować nadmierną sedację, otępienie, a nawet zaburzenia świadomości.
Alkohol – kategorycznie nie należy łączyć waleriany z alkoholem ze względu na wzajemne wzmacnianie działania uspokajającego.
Interakcje wymagające ostrożności
Alprazolam – kozłek lekarski może przyspieszać rozkład tego leku w wątrobie, co zwiększa ryzyko niepożądanych efektów ubocznych.
Leki metabolizowane przez CYP3A4 – waleriana może wpływać na aktywność tego enzymu, zmieniając stężenie innych leków w organizmie.
Interakcje z suplementami
- Melatonina – może wzmacniać działanie nasenne
- Dziurawiec – możliwe zwiększenie działania uspokajającego
- Pieprz metystynowy – synergistyczne działanie przeciwlękowe
Zastosowanie w kosmetyce i dermatologii
Kozłek lekarski znalazł również zastosowanie w kosmetyce i dermatologii, szczególnie w leczeniu problemów skóry głowy:
Łupież
Napary z korzenia waleriany stosowane zewnętrznie mogą pomóc w łagodzeniu łupieżu dzięki:
- Działaniu przeciwzapalnemu
- Normalizacji wydzielania łoju
- Właściwościom antyseptycznym
Łojotok skóry głowy
Regularne stosowanie toników zawierających wyciąg z kozłka lekarskiego może pomóc w:
- Zmniejszeniu nadmiernego wydzielania łoju
- Łagodzeniu podrażnień skóry głowy
- Poprawie ogólnego stanu skóry i włosów
Inne zastosowania dermatologiczne
Kozłek lekarski może być również wykorzystywany w:
- Żelach rozgrzewających (ze względu na zawartość olejków eterycznych)
- Preparatach łagodzących niektóre dermatozy
- Kosmetykach o działaniu relaksacyjnym
Uprawy i jakość surowca
Uprawa kozłka lekarskiego
Współcześnie kozłek lekarski pozyskiwany jest głównie z upraw, a nie ze stanowisk naturalnych. Ma to kilka zalet:
- Lepsze standardy jakości surowca
- Wyższa zawartość substancji czynnych
- Brak ryzyka zanieczyszczenia środowiskowego
- Ochrona populacji naturalnych
Czynniki wpływające na jakość
Czas zbioru – korzeń i kłącze zbiera się jesienią, po obumarciu części nadziemnej, gdy koncentracja substancji czynnych jest najwyższa.
Sposób suszenia – kluczowy dla zachowania właściwości leczniczych:
- Temperatura suszenia nie może przekraczać 35°C
- Wyższa temperatura niszczy nietrwałe walepotriaty
- Suszenie powinno odbywać się w ciemnych, dobrze wentylowanych pomieszczeniach
Przechowywanie – suszony surowiec należy przechowywać w suchym, ciemnym miejscu, w szczelnie zamkniętych pojemnikach.
Czy kozłek lekarski może uzależniać?
Nie, kozłek lekarski nie powoduje uzależnienia fizycznego ani psychicznego. W przeciwieństwie do syntetycznych leków nasennych i uspokajających, waleriana nie wywołuje zespołu odstawienia po przerwaniu kuracji. Jednakże nie zaleca się stosowania dłużej niż miesiąc bez przerwy.
Ile czasu trzeba czekać na efekty leczenia walerianą?
Pierwsze efekty mogą być odczuwalne już po kilku dniach stosowania, jednak pełne działanie terapeutyczne ujawnia się zazwyczaj po 2 tygodniach regularnego przyjmowania. W badaniach klinicznych najwyraźniejsze efekty obserwowano po 14 dniach kuracji.
Czy można łączyć kozłek lekarski z innymi ziołami?
Tak, kozłek lekarski dobrze komponuje się z innymi ziołami o działaniu uspokajającym, takimi jak melisa, chmiel, czy passiflora. Takie kombinacje są często dostępne w gotowych preparatach. Jednak przed łączeniem z innymi ziołami lub suplementami warto skonsultować się z farmaceutą lub lekarzem.
Dlaczego kozłek lekarski ma tak intensywny zapach?
Charakterystyczny, intensywny zapach kozłka lekarskiego wynika z wysokiej zawartości olejku eterycznego, szczególnie w korzeniu i kłączu. Zapach ten, choć nieprzyjemny dla ludzi, jest dla kotów bardzo atrakcyjny i działa na nie podobnie jak kocimiętka.
Czy kozłek lekarski pomaga w depresji?
Badania sugerują, że kozłek lekarski może mieć łagodne działanie przeciwdepresyjne, prawdopodobnie związane z wpływem na metabolizm serotoniny. Jednak nie należy traktować go jako samodzielnego leku na depresję. W przypadku objawów depresyjnych zawsze konieczna jest konsultacja z lekarzem psychiatrą lub psychologiem.
Jak długo można stosować preparaty z walerianą?
Zalecany czas stosowania to maksymalnie miesiąc, po czym należy zrobić co najmniej 2-tygodniową przerwę. Takie cykliczne stosowanie pozwala uniknąć potencjalnych skutków ubocznych związanych z długotrwałym przyjmowaniem i utrzymuje skuteczność terapeutyczną.
Czy waleriana działa natychmiast?
Kozłek lekarski nie działa natychmiast jak syntetyczne leki nasenne. Dla uzyskania efektu nasennego zaleca się przyjmowanie na 30-60 minut przed snem. Działanie uspokajające może być odczuwalne w ciągu godziny od przyjęcia, ale optymalne efekty uzyskuje się przy regularnym stosowaniu.
Czy można przedawkować walerianę?
Choć kozłek lekarski jest stosunkowo bezpieczny, możliwe jest jego przedawkowanie. Objawy przedawkowania (senność, zawroty głowy, nudności) występują przy dawkach znacznie przekraczających zalecane. W przypadku przedawkowania należy przerwać stosowanie i w razie nasilających się objawów skontaktować się z lekarzem.
Czy osoby starsze mogą bezpiecznie stosować kozłek lekarski?
Osoby starsze mogą stosować preparaty z walerianą, jednak powinny zachować szczególną ostrożność ze względu na zwiększone ryzyko zawrotów głowy i upadków. Zaleca się rozpoczęcie od mniejszych dawek i obserwowanie reakcji organizmu. Przed rozpoczęciem kuracji warto skonsultować się z lekarzem prowadzącym.
Czy waleriana wpływa na prowadzenie pojazdów?
Tak, kozłek lekarski może wpływać na koncentrację i szybkość reakcji, szczególnie na początku terapii lub przy wyższych dawkach. Osoby prowadzące pojazdy powinny zachować ostrożność i sprawdzić, jak organizm reaguje na preparat, zanim usiądą za kierownicą.
Bibliografia
- Chandra Shekhar H, Joshua L, Thomas JV. Standardized Extract of Valeriana officinalis Improves Overall Sleep Quality in Human Subjects with Sleep Complaints: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled, Clinical Study. Adv Ther. 2024;41(1):246-261. DOI: 10.1007/s12325-023-02708-6 PMID: 37899385
- Fernández-San-Martín MI, Masa-Font R, Palacios-Soler L, Sancho-Gómez P, Calbó-Caldentey C, Flores-Mateo G. Effectiveness of Valerian on insomnia: a meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. Sleep Med. 2010;11(6):505-511. DOI: 10.1016/j.sleep.2009.12.009 PMID: 20347389
