Karczoch (ziele / wyciąg)

Karczoch – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Karczoch – roślina warzywna powszechnie uprawiana w południowo-zachodniej Europie. Działanie lecznicze wykazuje liść karczocha, który zawiera kwasy fenolowe i ich estry, flawonoidy, laktony seskwiterpenowe i triterpeny. Najbardziej znanym związkiem występującym w karczochu jest cynaryna, która obniża poziom cholesterolu i lipidów w surowicy krwi. Karczoch pobudza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ przez drogi żółciowe. Ponadto działa rozkurczowo i ochronnie na wątrobę oraz wykazuje właściwości oczyszczające, przyspieszając procesy usuwania szkodliwych produktów przemiany materii. Wskazaniem do stosowania karczocha są choroby wątroby (np. zapalenie pęcherzyka żółciowego, żółtaczka) oraz pomocniczo w zaburzeniach gospodarki lipidowej. 

Karczoch jest dostępny w postaci herbatki ziołowej do zaparzania, tabletek, kapsułek, soku oraz jako jeden ze składników różnego rodzaju suplementów diety poprawiających trawienie i korzystnie wpływających na wątrobę i poziom cholesterolu. 

Możliwe działania niepożądane: występują rzadko i dotyczą głównie zaburzeń żołądka i jelit. 

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Karczoch zwyczajny – właściwości lecznicze i zastosowanie w medycynie

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) to jedna z najcenniejszych roślin leczniczych basenu Morza Śródziemnego, której terapeutyczne właściwości są wykorzystywane w medycynie od ponad 2000 lat. Ta wieloletnia roślina z rodziny astrowatych (Asteraceae) zyskała uznanie nie tylko jako wykwintny składnik kuchni śródziemnomorskiej, ale przede wszystkim jako potężne narzędzie w walce z chorobami wątroby, zaburzeniami lipidowymi i problemami trawiennymi. Współczesna medycyna potwierdza tradycyjne zastosowania karczocha, a liczne badania kliniczne dowodzą jego skuteczności w obniżaniu poziomu cholesterolu, wspieraniu funkcji wątroby oraz poprawie procesów trawiennych.

Główną substancją aktywną karczocha jest cynaryna (kwas 1,5-dikawoilochinowy), która odpowiada za większość działań farmakologicznych tej rośliny. Oprócz cynaryny, karczoch zawiera bogaty kompleks związków bioaktywnych, w tym kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, kawowy, ferulowy), flawonoidy (luteolinę, apigeninę, kwercetynę), laktony seskwiterpenowe oraz inulinę. Ta unikalna kompozycja chemiczna sprawia, że karczoch wykazuje działanie hepatoprotekcyjne, żółciopędne, antyoksydacyjne, przeciwzapalne oraz hipolipemiczne. W Polsce dostępne są zarówno preparaty lecznicze zawierające standaryzowane ekstrakty z karczocha (Cynarex, Cynacholin), jak i liczne suplementy diety wykorzystujące jego terapeutyczny potencjał.

Botaniczna charakterystyka i pochodzenie

Karczoch zwyczajny to roślina wieloletnia osiągająca wysokość do 2 metrów, charakteryzująca się masywną, słabo rozgałęzioną łodygą zakończoną dużymi kwiatostanami. Liście karczocha są głęboko klapowane, szarozielone, z delikatnym owłosieniem na dolnej stronie. Jadalną częścią są młode, nierozwinięte pąki kwiatowe – tzw. główki karczocha, które stanowią 35-55% świeżej masy rośliny.

Pierwsze zapiski dotyczące stosowania karczocha jako substancji leczniczej pochodzą z IV wieku p.n.e. i zostały spisane przez greckiego botanika Teofrasta. W starożytnym Rzymie karczoch był ceniony jako luksusowy przysmak, a Galen doceniał jego właściwości lecznicze. Średniowieczni Arabowie szeroko wykorzystywali karczoch w medycynie, a do Europy roślina ta dotarła w XV wieku. Obecnie karczoch uprawiany jest głównie we Włoszech (które produkują około 40% światowej produkcji), Francji, Hiszpanii oraz innych krajach śródziemnomorskich.

Skład chemiczny i substancje czynne

Główne grupy związków aktywnych

Liście karczocha zawierają cztery główne grupy substancji biologicznie czynnych:

• Kwasy fenolowe (około 2%) – głównie cynaryna, kwas chlorogenowy, kawowy i ferulowy, wykazujące właściwości przeciwutleniające i hepatoprotekcyjne
• Flawonoidy (0,1-1,0%) – luteolina, apigenina, kwercetyna, rutyna o działaniu antyoksydacyjnym, przeciwzapalnym i kardioprotekcyjnym
• Laktony seskwiterpenowe (0,5-4,5%) – cynaropikryna i grosheimina o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwbakteryjnych i przeciwwirusowych
• Garbniki – odpowiadające za charakterystyczny, lekko gorzkawy smak karczocha

Pozostałe składniki bioaktywne

Karczoch jest również bogatym źródłem:

• Inuliny – prebiotyku wspierającego zdrową mikroflorę jelitową
• Błonnika pokarmowego – ułatwiającego trawienie i regulującego poziom glukozy
• Witamin – szczególnie z grupy B, witaminy C, K oraz kwasu foliowego
• Składników mineralnych – potasu, magnezu, wapnia, żelaza, cynku i fosforu
• Aminokwasów – niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

Substancja czynna	Zawartość w liściach	Główne działania
Cynaryna	0,5-2,0%	Hepatoprotekcyjne, żółciopędne, hipolipemiczne
Kwas chlorogenowy	0,3-1,5%	Antyoksydacyjne, hipoglikemiczne, przeciwmiażdżycowe
Luteolina	0,1-0,8%	Przeciwzapalne, kardioprotekcyjne, antyoksydacyjne
Inulina	15-20%	Prebiotyczne, regulujące glikemię, wspierające trawienie

Mechanizmy działania farmakologicznego

Działanie na wątrobę i drogi żółciowe

Cynaryna, główny składnik aktywny karczocha, wykazuje potwierdzone właściwości hepatoprotekcyjne, przeciwdziała otłuszczeniu wątroby i ma silne działanie przeciwutleniające. Hamuje apoptozę hepatocytów wynikającą z działania wolnych rodników i redukuje uszkodzenia wątroby wywołane przez toksyny. Mechanizm ochronnego działania na wątrobę obejmuje:

• Stymulację regeneracji hepatocytów poprzez zwiększenie syntezy białek
• Zwiększenie produkcji glutationu – naturalnego antyoksydantu organizmu
• Poprawę mikrokrążenia wątrobowego
• Ochronę błon komórkowych przed peroksydacją lipidów

W badaniach metodą podwójnie ślepej próby z grupą placebo obserwowano nawet 200% wzrost przepływu płynów żółciowych w zależności od dawki ekstraktu z karczocha. Działanie żółciopędne przypisuje się głównie cynarynie, kwasowi chlorogenowemu i cynaropikrynie.

Wpływ na gospodarkę lipidową

Badania kliniczne potwierdziły, że cynaryna może obniżyć poziom cholesterolu całkowitego nawet o 60%, a lipidów o 25%. Mechanizmy hipolipemiczne karczocha obejmują:

• Hamowanie syntezy cholesterolu – poprzez zmniejszenie aktywności reduktazy HMG-CoA
• Zwiększenie wydzielania żółci – co prowadzi do większego wykorzystania cholesterolu na syntezę kwasów żółciowych
• Hamowanie wchłaniania cholesterolu – dzięki obecności błonnika pokarmowego
• Ochronę przed utlenianiem cholesterolu LDL – co zmniejsza ryzyko miażdżycy

Działanie na układ trawienny

Karczoch kompleksowo wspiera funkcje układu pokarmowego poprzez:

• Stymulację wydzielania enzymów trawiennych
• Poprawę perystaltyki jelit dzięki zawartości inuliny
• Wsparcie dla mikrobioty jelitowej jako prebiotyk
• Łagodzenie objawów dyspepsji i wzdęć

Właściwości lecznicze i zastosowania kliniczne

Choroby wątroby i dróg żółciowych

Karczoch znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu i profilaktyce schorzeń wątroby:

• Niealkoholowe stłuszczenie wątroby – cynaryna przeciwdziała akumulacji tłuszczu w hepatocytach
• Toksyczne uszkodzenia wątroby – ochrona przed substancjami hepatotoksycznymi
• Przewlekłe zapalenie wątroby – działanie przeciwzapalne i regenerujące
• Zaburzenia wydzielania żółci – stymulacja produkcji i przepływu żółci

Zawarty w wyciągu z liści karczocha kwas kawowy posiada potwierdzoną klinicznie zdolność obniżania parametrów wątrobowych, takich jak alanina transaminaza, całkowity poziom kwasów żółciowych, cholesterol całkowity, a także poziom ALP i AST.

Hipercholesterolemia i dyslipidemie

Randomizowane badanie kliniczne opublikowane w International Journal of Food Sciences and Nutrition wykazało, że uczestnicy przyjmujący 250 mg ekstraktu z karczocha dwa razy dziennie przez 8 tygodni odnotowali istotny spadek cholesterolu całkowitego oraz LDL, przy jednoczesnym wzroście poziomu HDL.

Karczoch jest szczególnie skuteczny w:

• Obniżaniu poziomu cholesterolu LDL („złego cholesterolu”)
• Redukcji stężenia trójglicerydów
• Poprawie stosunku HDL/LDL
• Prewencji miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych

Zaburzenia trawienne

Ekstrakty z karczocha skutecznie łagodzą objawy:

• Dyspepsji – uczucia pełności, odbijania, nudności po posiłkach
• Zespołu jelita drażliwego – dzięki działaniu przeciwzapalnemu
• Wzdęć i gazów jelitowych – poprzez poprawę mikroflory jelitowej
• Zaparć – dzięki wysokiej zawartości błonnika

Leczenie farmakologiczne preparatami z karczochem

Dostępne preparaty lecznicze w Polsce

Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest kilka zarejestrowanych leków zawierających standaryzowane ekstrakty z karczocha:

Cynarex (tabletki 250 mg)

• Zawiera suchy wyciąg z ziela karczocha standaryzowany na minimum 4,5 mg polifenolokwasów w przeliczeniu na kwas kawowy
• Wskazania: niestrawność, osłabienie wydzielania żółci, pomocniczo w hipercholesterolemii
• Dawkowanie: dorośli i młodzież powyżej 14 lat – w niestrawności 2 tabletki jednorazowo; w hipercholesterolemii 2 tabletki 3 razy dziennie

Cynacholin (płyn doustny)

• Zawiera etanolowy wyciąg z ziela karczocha o minimum 0,25% zawartości polifenolokwasów
• Wskazania: niestrawność z wzdęciami i uczuciem pełności
• Dawkowanie: dorośli i młodzież powyżej 12 lat – 2,5 ml rozcieńczonego w wodzie 2-3 razy dziennie

Sylicynar (tabletki powlekane)

• Kombinacja ekstraktu z karczocha z sylimaryn z ostropestu plamistego
• Synergistyczne działanie hepatoprotekcyjne
• Stosowany w chorobach wątroby i zaburzeniach trawienia

Suplementy diety z karczohem

Na rynku dostępne są również liczne suplementy diety zawierające ekstrakty z karczocha:

• Proliver – kompleksowy preparat wspierający wątrobę
• Sylimarol Cholesterol – kombinacja z czerwonym ryżem drożdżowym
• Zioła w tabletkach Karczoch – monopreparaty z ekstraktem karczocha
• Karczoch płyn EkaMedica – sok z świeżych liści karczocha

Substancja czynna w preparatach	Standardowe dawkowanie	Główne wskazania
Ekstrakt suchy z karczocha	250-500 mg 2-3x dziennie	Problemy trawienne, wątroba
Cynaryna	13-18 mg dziennie	Hipercholesterolemia, stłuszczenie wątroby
Sok z karczocha	20-30 ml dziennie	Detoksykacja, wsparcie trawienia

Badania kliniczne i dowody naukowe

Skuteczność w obniżaniu cholesterolu

Metaanaliza badań klinicznych opublikowana w Critical Reviews in Food Science and Nutrition potwierdziła skuteczność ekstraktów z karczocha w obniżaniu parametrów lipidowych. W badaniach wykazano korzystny wpływ na obniżenie całkowitego stężenia cholesterolu, cholesterolu LDL oraz trójglicerydów, nie zaobserwowano natomiast istotnego efektu w kontekście normowania poziomu cholesterolu HDL.

Działanie hepatoprotekcyjne

Badania na zwierzętach udowodniły, że karczoch obniża poziom cholesterolu we krwi, redukując syntezę cholesterolu w wątrobie poprzez stymulację aktywności reduktazy HMG-CoA. Cynaryna znacząco przeciwdziałała toksycznemu stłuszczeniu wątroby i powodowała obniżenie stężenia cholesterolu w osoczu oraz jego zawartości w komórkach wątroby.

Badania nad działaniem antyoksydacyjnym

Karczoch wykazuje potencjał przeciwrodnikowy zbliżony do suszonych śliwek i dżemu jagodowego. Wyciąg z liści karczocha wykazuje udowodnione działanie antyoksydacyjne oraz ochronne w stosunku do komórek, hamując peroksydację lipidów w zależności od wysokości dawki.

Wpływ na cukrzycę i metabolizm glukozy

Badania przeprowadzone przez Instytut Badań nad Zdrowiem i Opieką na Uniwersytecie w Amsterdamie wykazały, że kwas chlorogenowy z karczocha znacząco obniża poziom glukozy i insuliny, zapobiegając rozwojowi cukrzycy typu 2.

Przeciwwskazania i skutki uboczne

Absolutne przeciwwskazania

• Nadwrażliwość na karczochy lub inne rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae)
• Niedrożność dróg żółciowych – ze względu na działanie żółciopędne
• Ostre stany zapalne dróg żółciowych i wątroby
• Ciężka niewydolność wątroby

Względne przeciwwskazania i ostrzeżenia

• Kamica żółciowa – preparaty mogą być stosowane wyłącznie pod nadzorem lekarskim
• Refluks żołądkowo-przełykowy – może nasilać objawy ze względu na zwiększenie produkcji żółci
• Ciąża i okres laktacji – brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa
• Wiek poniżej 12-14 lat – w zależności od preparatu

Możliwe skutki uboczne

Preparaty z karczochem są generalnie dobrze tolerowane. Działaniami niepożądanymi najczęściej zgłaszanymi po zastosowaniu preparatów z zielem karczocha są biegunka, zgaga, ból oraz skurcze brzucha, a także reakcje nadwrażliwości objawiające się alergią. Inne skutki uboczne to świąd, obrzęk warg, nieżyt nosa oraz astma oskrzelowa.

Najczęstsze skutki uboczne:

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, bóle brzucha, biegunka)
• Reakcje alergiczne u osób uczulonych na astrowate
• Zwiększone wydzielanie żółci (co może być niepożądane przy kamicy)
• Rzadko: reakcje skórne, świąd, obrzęki

Interakcje z lekami

Spożywanie dużej ilości karczochów może być niebezpieczne dla osób stosujących leki przeciwkrzepliwe, takie jak warfaryna. Karczochy dostarczają dużej ilości witaminy K, dlatego ich wysokie spożycie może spowodować przekroczenie zalecanej dziennej dawki i wywoływać potencjalnie groźne skutki uboczne.

Nie ma informacji wskazujących, aby przyjmowanie produktów z karczochem razem z lekami lub innymi ziołami prowadziło do wystąpienia negatywnych interakcji, jednak wszelkie wątpliwości warto wyjaśnić ze swoim lekarzem.

Dawkowanie i sposób stosowania

Preparaty lecznicze

Ekstrakty standaryzowane:

• Suchy ekstrakt z karczocha: 250-500 mg 2-3 razy dziennie
• W niestrawności: jednorazowo 500-750 mg przed posiłkiem
• W hipercholesterolemii: 500-1500 mg dziennie w dawkach podzielonych

Płynne preparaty:

• Sok z karczocha: 20-30 ml dziennie po posiłku
• Cynacholin: 2,5 ml rozcieńczonego w wodzie 2-3 razy dziennie

Suplementy diety

Standardowa dawka dobowa ziela karczocha to 500 mg suchego ekstraktu. Nie powinno się spożywać więcej niż 6 g na dobę. W badaniach klinicznych stosowano dawki od 600 mg do 2700 mg ekstraktu z liści karczocha dziennie, najczęściej jednak rekomendowane dawki oscylują w granicach 500-1000 mg.

Zalecenia dotyczące stosowania:

• Preparaty najlepiej przyjmować przed posiłkami (15-30 minut)
• W przypadku problemów żołądkowych można przyjmować po posiłku
• Kuracja powinna trwać co najmniej 4-6 tygodni dla uzyskania optymalnych efektów
• Po 2-3 miesiącach stosowania zaleca się przerwę w suplementacji

Zastosowanie w różnych grupach pacjentów

Osoby z hipercholesterolemią

Karczoch stanowi cenne uzupełnienie terapii statynowej u pacjentów z dyslipidemią. Może być stosowany jako monoterapia w łagodnych przypadkach hipercholesterolemii lub jako adjuwant do farmakoterapii w przypadkach ciężkich.

Pacjenci z chorobami wątroby

Szczególnie korzystny u osób z:

• Niealkoholowym stłuszczeniem wątroby (NAFLD)
• Przewlekłym zapaleniem wątroby
• Toksycznymi uszkodzeniami wątroby
• Zaburzeniami wydzielania żółci

Osoby z problemami trawiennymi

Preparaty z karczochem są szczególnie wskazane u pacjentów cierpiących na:

• Zespół dyspeptyczny
• Funkcjonalne zaburzenia wątroby i dróg żółciowych
• Zespół jelita drażliwego
• Przewlekłe zaparcia

Profilaktyka u osób zdrowych

Karczoch może być stosowany profilaktycznie u osób:

• Narażonych na działanie hepatotoksyn (zawodowo lub środowiskowo)
• Z obciążeniem rodzinnym w kierunku chorób wątroby
• Prowadzących niezdrowy styl życia (dieta bogata w tłuszcze, alkohol)
• Po 40. roku życia w ramach prewencji chorób cywilizacyjnych

Bibliografia

1. Bundy R, Walker AF, Middleton RW, Wallis C, Simpson HC. Artichoke leaf extract (Cynara scolymus) reduces plasma cholesterol in otherwise healthy hypercholesterolemic adults: a randomized, double blind placebo controlled trial. Phytomedicine. 2008;15(9):668-675. DOI: 10.1016/j.phymed.2008.03.001 PMID: 18424099
2. Rondanelli M, Giacosa A, Opizzi A, Faliva MA, Sala P, Perna S, Riva A, Morazzoni P, Bombardelli E. Beneficial effects of artichoke leaf extract supplementation on increasing HDL-cholesterol in subjects with primary mild hypercholesterolaemia: a double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Int J Food Sci Nutr. 2013;64(1):7-15. DOI: 10.3109/09637486.2012.700920 PMID: 22746542