Fingolimod – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Fingolimod to substancja czynna, która jest immunomodulatorem. Jest to modulator receptora sfingozyny-1-fosforanu, który zatrzymuje limfocyty w węzłach chłonnych, zapobiegając ich udziałowi w reakcji autoimmunologicznej. Zostało zgłoszone, że zmniejsza on częstość nawrotów w rzutowo-remisyjnym stwardnieniu rozsianym o około połowę w ciągu dwuletniego okresu.
Fingolimod jest stosowany w leczeniu rzutowej postaci stwardnienia rozsianego. Jego skuteczność u osób z pierwotnie postępującym stwardnieniem rozsianym nie jest jasna. Może być również stosowany w przewlekłej zapalnej demielinizacyjnej polineuropatii.
Najczęstszymi skutkami ubocznymi fingolimodu są przeziębienia, bóle głowy, zwiększony transfer gamma-glutamylu (≤15%), biegunka (13%), nudności (13%), ból brzucha (11%) i zmęczenie. Zgłoszono kilka przypadków raka skóry. Fingolimod był również związany z potencjalnie śmiertelnymi infekcjami, bradykardią i, w 2009 roku, przypadkiem krwotocznego zapalenia mózgu, stanu zapalnego mózgu z krwawieniem.
Fingolimod może zwiększać ryzyko poważnych infekcji. Pacjenci powinni być monitorowani pod kątem infekcji podczas leczenia i przez dwa miesiące po zaprzestaniu leczenia. Fingolimod jest również znany z powodowania obrzęku plamki, co skutkuje zmniejszeniem ostrości wzroku. Dlatego wymagane są częste badania kontrolne oczu podczas przyjmowania tego lekarstwa. Poważne ryzyko obejmuje spowolnienie tętna, zwłaszcza po pierwszej dawce.
Fingolimod – pierwszy doustny lek w leczeniu stwardnienia rozsianego
Fingolimod to przełomowy lek, który w 2010 roku stał się pierwszą doustną terapią modyfikującą przebieg choroby (DMT) zatwierdzoną do leczenia stwardnienia rozsianego. Ta substancja czynna, będąca modulatorem receptorów sfingozyny-1-fosforan (S1P), reprezentuje nową klasę leków immunomodulujących, które działają poprzez zapobieganie migracji limfocytów z węzłów chłonnych do układu krwionośnego, co skutecznie ogranicza autoagresywne ataki immunologiczne na ośrodkowy układ nerwowy. Fingolimod wykazuje wysoką skuteczność w redukcji rzutów choroby, zmniejszaniu aktywności w badaniach obrazowych oraz spowalnianiu progresji niepełnosprawności u pacjentów z rzutowo-remisyjną postacią stwardnienia rozsianego (RRMS). Lek ten, będący strukturalnym analogiem sfingozyny pochodzącym z metabolitów grzybów, został opracowany na bazie naturalnej substancji myriocyna, izolowanej z grzyba Isaria sinclairii. Mechanizm działania fingolimodu opiera się na jego fosforylacji w komórkach, po której aktywna forma (fingolimod-fosforan) wiąże się z receptorami S1P, powodując ich internalizację i degradację, co uniemożliwia limfocytom opuszczanie tkanek limfoidalnych.
Mechanizm działania fingolimodu
Fingolimod działa jako funkcjonalny antagonista receptorów sfingozyny-1-fosforan (S1P), które odgrywają kluczową rolę w regulacji migracji komórek immunologicznych. Po podaniu doustnym lek jest fosforylowany przez kinazy sfingozyny, przede wszystkim kinazę sfingozyny 2, tworząc aktywny metabolit – fingolimod-fosforan. Ta aktywna forma przypomina strukturalnie naturalną sfingozyny-1-fosforan i wiąże się z wysokim powinowactwem do czterech z pięciu podtypów receptorów S1P (S1P1, S1P3, S1P4, S1P5).
Najważniejszy terapeutycznie jest wpływ na receptor S1P1, który reguluje wyjście limfocytów z tkanek limfoidalnych do krążenia. Fingolimod-fosforan początkowo aktywuje receptor S1P1, ale następnie powoduje jego internalizację i degradację, co skutecznie blokuje możliwość migracji limfocytów. Mechanizm ten prowadzi do sekwestracji około 70% limfocytów krążących, szczególnie naiwnych komórek T i centralnych komórek pamięci T (TCM), podczas gdy efektorowe komórki pamięci T (TEM) pozostają w krążeniu, zachowując zdolność do odpowiedzi immunologicznych przeciwko patogenom.
Co szczególnie istotne, fingolimod penetruje barierę krew-mózg i może wywierać bezpośrednie działanie na komórki ośrodkowego układu nerwowego. Receptory S1P są obecne na astrocytach, oligodendrocytach, mikroglejach oraz neuronach, co sugeruje, że lek może mieć dodatkowe efekty neuroprotekcyjne i naprawcze niezależne od działania immunosupresyjnego.
Skuteczność kliniczna fingolimodu
Badania kliniczne III fazy
Skuteczność fingolimodu została potwierdzona w trzech kluczowych badaniach klinicznych III fazy: FREEDOMS, TRANSFORMS i FREEDOMS II, które objęły łącznie ponad 3000 pacjentów z rzutowo-remisyjną postacią stwardnienia rozsianego.
W badaniu FREEDOMS, największym 24-miesięcznym badaniu kontrolowanym placebo, fingolimod 0,5 mg znacząco zmniejszył roczną częstość rzutów (ARR) z 0,40 w grupie placebo do 0,18 w grupie otrzymującej fingolimod (redukcja o 55%, p<0,001). Dodatkowo, lek zmniejszył ryzyko progresji niepełnosprawności potwierdzonej w 3-miesięcznej obserwacji o 30% (współczynnik ryzyka 0,70, p=0,02) oraz znacząco ograniczył aktywność choroby w badaniach MRI, zmniejszając liczbę nowych lub powiększających się ognisk w obrazach T2-zależnych oraz ognisk wzmacniających się po podaniu gadolinu.
W badaniu TRANSFORMS, porównującym 12-miesięczne leczenie fingolimoldem z interferonem beta-1a podawanym domięśniowo, fingolimod 0,5 mg zmniejszył roczną częstość rzutów o 52% w porównaniu z interferonem (0,16 vs 0,33, p<0,001). Pacjenci otrzymujący fingolimod mieli również znacząco mniejszą liczbę nowych lub powiększających się ognisk T2 oraz mniejszą utratę objętości mózgu.
Długoterminowa skuteczność
Badanie rozszerzające FREEDOMS (FREEDOMS extension) dostarczyło danych o długoterminowej skuteczności fingolimodu. Pacjenci kontynuujący leczenie fingolimoldem przez 4 lata utrzymali niską częstość rzutów (ARR 0,19-0,21), podczas gdy ci, którzy przeszli z placebo na fingolimod, doświadczyli znaczącej redukcji częstości rzutów i zmniejszenia utraty objętości mózgu. Korzyści terapeutyczne były trwałe, bez nowych problemów bezpieczeństwa w długoterminowej obserwacji.
Profil bezpieczeństwa i działania niepożądane
Najczęstsze działania niepożądane
Fingolimod jest generalnie dobrze tolerowany, ale wiąże się z charakterystycznymi działaniami niepożądanymi wynikającymi z jego mechanizmu działania. Najczęściej zgłaszane działania niepożądane obejmują:
- Infekcje górnych dróg oddechowych (11-13%)
- Ból głowy (25-26%)
- Biegunka (12-13%)
- Nudności (13%)
- Podwyższenie aktywności enzymów wątrobowych
- Limfopenia (oczekiwane działanie farmakologiczne)
- Nadciśnienie tętnicze
Działania niepożądane wymagające szczególnej uwagi
Bradykardia i zaburzenia przewodzenia Fingolimod powoduje przejściowe zmniejszenie częstości akcji serca po pierwszej dawce, z maksymalnym efektem występującym 4-6 godzin po podaniu. W badaniach klinicznych bradykardia wystąpiła u 2,1% pacjentów otrzymujących dawkę 0,5 mg. Dlatego wszyscy pacjenci wymagają 6-godzinnej obserwacji kardiologicznej po pierwszej dawce, z monitorowaniem EKG i pomiarami tętna.
Obrzęk plamki żółtej (FAME) Obrzęk plamki żółtej związany z fingolimoldem (FAME) występuje u około 0,5-1,5% pacjentów, najczęściej w pierwszych 3-4 miesiącach terapii. Stan ten może być bezobjawowy lub manifestować się zaburzeniami widzenia. Pacjenci z cukrzycą lub zapaleniem błony naczyniowej oka mają zwiększone ryzyko rozwoju tego powikłania. Zalecane jest wykonanie badania dna oka przed rozpoczęciem terapii oraz kontrole po 3-4 miesiącach leczenia.
Zwiększone ryzyko infekcji Ze względu na mechanizm immunosupresyjny, fingolimod może zwiększać podatność na infekcje. Szczególną uwagę należy zwrócić na reaktywację zakażeń wirusem opryszczki oraz rzadkie, ale potencjalnie śmiertelne zakażenia oportunistyczne. Zgłoszono przypadki progresywnej wieloogniskowej leukoencefalopatii (PML), choć są one bardzo rzadkie (około 26 przypadków bez wcześniejszego leczenia natalizumabem na ponad 275 000 leczonych pacjentów).
Leki wymagające szczególnej ostrożności
Przy stosowaniu fingolimodu należy unikać jednoczesnego podawania leków wpływających na przewodzenie serca, takich jak:
- Beta-blokery
- Blokery kanałów wapniowych spowalniające akcję serca
- Leki przeciwarytmiczne III klasy (amiodaron, sotalol)
Leczenie farmakologiczne stwardnienia rozsianego w Polsce
Terapie pierwszej linii
W Polsce system leczenia stwardnienia rozsianego oparty jest na hierarchicznym modelu terapii modyfikujących przebieg choroby. Leczenie pierwszej linii obejmuje:
Interferony beta:
- Interferon beta-1b (Betaferon, Extavia) – podawany podskórnie co drugi dzień w dawce 250 μg
- Interferon beta-1a podawany domięśniowo (Avonex) – raz w tygodniu w dawce 30 μg
- Interferon beta-1a podawany podskórnie (Rebif) – trzy razy w tygodniu w dawce 44 μg
- Pegylowany interferon beta-1a (Plegridy) – podawany podskórnie co 14 dni
Octan glatirameru (Copaxone, Glatopa) – podawany podskórnie codziennie w dawce 20 mg lub co drugi dzień w dawce 40 mg
Nowsze terapie doustne pierwszej linii:
- Fumaran dimetylu (Tecfidera) – 240 mg dwa razy dziennie
- Teriflunomid (Aubagio) – 14 mg raz dziennie
Terapie drugiej linii
Zgodnie z wytycznymi Narodowego Funduszu Zdrowia w Polsce, fingolimod i natalizumab są dostępne jako terapie drugiej linii dla pacjentów, u których leczenie pierwszej linii okazało się nieskuteczne po co najmniej roku stosowania. Kryteria kwalifikacji obejmują:
Kryteria nieskuteczności pierwszej linii:
- Co najmniej 2 umiarkowane rzuty wymagające podania steroidów lub 1 ciężki rzut po 5 miesiącach leczenia
- W badaniu MRI po 12 miesiącach terapii: minimum 3 nowe ogniska T2 lub minimum 2 ogniska wzmacniające się gadolinem
Dostępne terapie drugiej linii:
- Fingolimod (Gilenya) – 0,5 mg raz dziennie doustnie
- Natalizumab (Tysabri) – 300 mg dożylnie co 28 dni
Porównanie skuteczności fingolimodu z natalizumabem
Badania obserwacyjne przeprowadzone w Polsce i innych krajach europejskich wskazują, że natalizumab może być nieco skuteczniejszy od fingolimodu w redukcji częstości rzutów u pacjentów z aktywną postacią choroby. W badaniu REVEAL, bezpośrednio porównującym te dwie terapie, natalizumab był bardziej skuteczny w redukcji rzutów i akumulacji ognisk wzmacniających się gadolinem.
Jednak wybór między fingolimoldem a natalizumabem powinien uwzględniać indywidualny profil ryzyka pacjenta, szczególnie ryzyko progresywnej wieloogniskowej leukoencefalopatii (PML) związane z natalizumabem u pacjentów JCV-pozytywnych.
Monitorowanie pacjentów otrzymujących fingolimod
Badania przed rozpoczęciem leczenia
Przed wdrożeniem terapii fingolimoldem niezbędne jest przeprowadzenie kompleksowej oceny:
Badanie |
Cel |
Częstotliwość |
EKG |
Wykluczenie zaburzeń przewodzenia |
Przed pierwszą dawką |
Morfologia krwi |
Ocena liczby limfocytów |
Przed leczeniem, po 3 i 6 miesiącach, następnie co 6-12 miesięcy |
Aminotransferazy (ALT, AST) |
Ocena funkcji wątroby |
Przed leczeniem, następnie co 3-6 miesięcy |
Badanie okulistyczne z OCT |
Wykluczenie obrzęku plamki |
Przed leczeniem, po 3-4 miesiącach, następnie rocznie |
Monitorowanie w trakcie leczenia
Pacjenci wymagają regularnego monitorowania skuteczności i bezpieczeństwa terapii:
Pierwsza dawka:
- 6-godzinna obserwacja z monitorowaniem funkcji serca
- Pomiar tętna i ciśnienia krwi co godzinę przez pierwsze 6 godzin
- EKG po 6 godzinach
Kontrole rutynowe:
- Badania kontrolne co 3-6 miesięcy
- Ocena neurologiczna z oceną EDSS
- Morfologia krwi z rozmazem
- Próby wątrobowe
- Roczne badanie okulistyczne
Przeciwwskazania i ostrożności
Przeciwwskazania bezwzględne
- Ciężka niewydolność serca (NYHA III-IV)
- Blok przedsionkowo-komorowy II lub III stopnia lub zespół chorej zatoki bez wszczepionego rozrusznika serca
- Częstość akcji serca poniżej 55/min w spoczynku
- Ciężkie infekcje czynne
- Ciąża i karmienie piersią
- Ciężkie zaburzenia funkcji wątroby
Szczególne grupy pacjentów
Pacjenci z cukrzycą: Zwiększone ryzyko obrzęku plamki żółtej – wymagają częstszych kontroli okulistycznych.
Pacjenci z wcześniejszym zapaleniem błony naczyniowej: Bardzo wysokie ryzyko obrzęku plamki – należy rozważyć alternatywną terapię.
Pacjenci starsi: Ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa – wymagają szczególnej ostrożności.
Interakcje z innymi lekami i szczepienia
Fingolimod może nasilać kardiotoksyczne działanie leków spowalniających akcję serca. Szczególnej uwagi wymagają pacjenci otrzymujący beta-blokery, niektóre blokery kanałów wapniowych czy leki przeciwarytmiczne.
Szczepienia żywymi szczepionkami są przeciwwskazane w trakcie leczenia i do 2 miesięcy po jego zakończeniu. Odpowiedź na szczepienia może być osłabiona ze względu na zmniejszoną liczbę limfocytów w krążeniu.
Przerywanie leczenia fingolimoldem
Zaprzestanie leczenia fingolimoldem wymaga szczególnej uwagi ze względu na ryzyko ciężkich rzutów (rebound effect). Limfocyty powracają do prawidłowych wartości w ciągu 1-2 miesięcy po ostatniej dawce, ale w tym okresie może wystąpić wzmożona aktywność choroby przekraczająca poziom sprzed leczenia. W niektórych przypadkach odnotowywano bardzo ciężkie rzuty powodujące trwały deficyt neurologiczny.
Co to jest fingolimod i jak działa?
Fingolimod to pierwszy doustny lek modyfikujący przebieg stwardnienia rozsianego. Działa poprzez blokowanie wyjścia limfocytów z węzłów chłonnych, co zmniejsza liczbę komórek immunologicznych atakujących ośrodkowy układ nerwowy. Dodatkowo może mieć bezpośrednie działanie neuroprotekcyjne na komórki mózgu.
Czy fingolimod jest skuteczny?
Tak, badania kliniczne wykazały, że fingolimod zmniejsza częstość rzutów o około 50-55% w porównaniu z placebo i o 52% w porównaniu z interferonem beta-1a. Lek także spowalnia progresję niepełnosprawności i zmniejsza aktywność choroby widoczną w badaniach MRI.
Jakie są najczęstsze działania niepożądane fingolimodu?
Najczęstsze działania niepożądane to infekcje górnych dróg oddechowych, ból głowy, problemy żołądkowo-jelitowe oraz przejściowe spowolnienie akcji serca po pierwszej dawce. Rzadsze, ale poważniejsze powikłania to obrzęk plamki żółtej i zwiększone ryzyko infekcji.
Czy wszyscy pacjenci mogą przyjmować fingolimod?
Nie, fingolimod ma szereg przeciwwskazań, szczególnie dotyczących problemów kardiologicznych, ciężkich infekcji czy ciąży. W Polsce jest dostępny jako terapia drugiej linii dla pacjentów, u których leczenie pierwszej linii okazało się nieskuteczne.
Jak długo można stosować fingolimod?
Fingolimod można stosować długoterminowo pod warunkiem regularnego monitorowania. Badania pokazują utrzymanie skuteczności i bezpieczeństwa przez co najmniej 4-5 lat stosowania.
Co się dzieje po przerwaniu leczenia fingolimoldem?
Po przerwaniu leczenia limfocyty powracają do prawidłowych wartości w ciągu 1-2 miesięcy. Istnieje jednak ryzyko ciężkich rzutów choroby (efekt rebound) w pierwszych miesiącach po zakończeniu terapii, dlatego przerywanie leczenia musi być starannie monitorowane przez neurologa.
Czy fingolimod wpływa na płodność i ciążę?
Fingolimod może powodować wady rozwojowe płodu i jest przeciwwskazany w ciąży. Kobiety w wieku rozrodczym muszą stosować skuteczną antykoncepcję podczas leczenia i przez 2 miesiące po jego zakończeniu. Planowanie ciąży wymaga wcześniejszego odstawienia leku i przejścia na bezpieczniejszą alternatywę.
Jak często są potrzebne kontrole podczas leczenia?
Pierwsza dawka wymaga 6-godzinnej obserwacji kardiologicznej. Następnie kontrole odbywają się co 3-6 miesięcy z oceną morfologii krwi, prób wątrobowych i stanu neurologicznego. Badanie okulistyczne wykonuje się przed leczeniem, po 3-4 miesiącach, a następnie rocznie.
Czy można szczepić się podczas leczenia fingolimoldem?
Szczepienia inaktywowanymi szczepionkami są możliwe, choć odpowiedź immunologiczna może być osłabiona. Szczepienia żywymi szczepionkami są przeciwwskazane. Zaleca się wykonanie wszystkich potrzebnych szczepień przed rozpoczęciem terapii.
Ile kosztuje leczenie fingolimoldem w Polsce?
W ramach programu lekowego NFZ fingolimod jest refundowany dla pacjentów spełniających kryteria (niepowodzenie terapii pierwszej linii). Pacjent nie ponosi kosztów leczenia, jeśli kwalifikuje się do programu drugiej linii leczenia stwardnienia rozsianego.
Bibliografia
- Kappos L, Radue EW, O’Connor P, Polman C, Hohlfeld R, Calabresi P, Selmaj K, Agoropoulou C, Leyk M, Zhang-Auberson L, Burtin P; FREEDOMS Study Group. A placebo-controlled trial of oral fingolimod in relapsing multiple sclerosis. N Engl J Med. 2010 Feb 4;362(5):387-401. DOI: 10.1056/NEJMoa0909494 PMID: 20089952
- Cohen JA, Barkhof F, Comi G, Hartung HP, Khatri BO, Montalban X, Pelletier J, Capra R, Gallo P, Izquierdo G, Tiel-Wilck K, de Vera A, Jin J, Stites T, Wu S, Aradhye S, Kappos L; TRANSFORMS Study Group. Oral fingolimod or intramuscular interferon for relapsing multiple sclerosis. N Engl J Med. 2010 Feb 4;362(5):402-15. DOI: 10.1056/NEJMoa0907839 PMID: 20089954