Fenylefryna – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Fenylefryna – organiczny związek chemiczny, wykazujący działanie podobne do efedryny. Pobudza receptory alfa-adrenergiczne w ścianie naczyń, co powoduje ich skurcz i zmniejszenie obrzęku oraz przekrwienie błony śluzowej. Fenylefryna najczęściej stosowana jest w doraźnym łagodzeniu objawów obrzęku błony śluzowej nosa występujących w przeziębieniu, grypie lub w alergicznym nieżycie nosa, czyli katarze siennym. Wykorzystywana również w okulistyce podczas zabiegów operacyjnych i diagnostycznych jako środek poszerzający źrenicę i zwężający naczynia. W farmacji, lek ten występuje najczęściej w postaci chlorowodorku fenylefryny.
Fenylefryna występuje jako składnik preparatów znajdujących swe zastosowanie w leczeniu przeziębienia i grypy, w związku z tym często jest łączona z lekami o działaniu przeciwbólowym, przeciwkaszlowymi i przeciwhistaminowym. Leków zawierających fenylefrynę, nie należy stosować dłużej niż 3-5 dni.
Możliwe działania niepożądane: nudności, wymioty, zaburzenia trawienia, bóle głowy, pobudzenie, niepokój, bezsenność, zaburzenia oddychania, duszności, omamy, drgawki.
Uwaga: Długotrwałe stosowanie fenylefryny może powodować wysuszenie błony śluzowej nosa. Fenylefryna jest przeciwwskazana w chorobach sercowo-naczyniowych.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Fenylefryna – kompleksowy przewodnik medyczny
Fenylefryna to syntetyczna amina sympatykomimetyczna, która od dziesięcioleci stanowi jeden z kluczowych składników leków stosowanych w leczeniu objawów przeziębienia i grypy. Ta substancja czynna, o budowie chemicznej zbliżonej do adrenaliny i efedryny, charakteryzuje się specyficznym działaniem na receptory adrenergiczne, co czyni ją użyteczną w łagodzeniu objawów związanych z przekrwieniem błony śluzowej nosa. Mimo powszechnego stosowania w preparatach dostępnych bez recepty, fenylefryna stała się w ostatnich latach przedmiotem intensywnych debat naukowych dotyczących jej rzeczywistej skuteczności klinicznej. Badania prowadzone przez amerykańską Agencję Żywności i Leków (FDA) oraz niezależne ośrodki badawcze podważyły tradycyjne przekonania o działaniu tej substancji, wywołując dyskusje w środowisku medycznym na całym świecie. Dla pacjentów oznacza to konieczność lepszego zrozumienia mechanizmów działania fenylefryny, jej ograniczeń oraz potencjalnych alternatyw terapeutycznych.
Charakterystyka chemiczna i farmakologiczna
Fenylefryna, znana również pod nazwą chlorowodorek fenylefryny, to organiczny związek chemiczny o wzorze C9H13NO2. Jej struktura molekularna wykazuje podobieństwo do naturalnie występujących w organizmie katecholamin, takich jak epinefryna (adrenalina) i norepinefryna (noradrenalina), co determinuje jej farmakologiczne właściwości.
Substancja ta należy do grupy agonistów receptorów alfa-1 adrenergicznych, co oznacza, że selektywnie pobudza te receptory, nie wpływając znacząco na inne typy receptorów adrenergicznych. Ta selektywność działania stanowi kluczową różnicę między fenylefryną a innymi sympatykomimetykami, takimi jak pseudoefedryna, która oddziałuje na szerszy spektrum receptorów.
Mechanizm działania na poziomie molekularnym
Działanie fenylefryny opiera się na bezpośrednim pobudzeniu receptorów alfa-1 adrenergicznych zlokalizowanych w mięśniach gładkich ścian naczyń krwionośnych. Po związaniu się z receptorem dochodzi do aktywacji kaskady sygnalizacyjnej, która prowadzi do skurczu mięśni gładkich naczyń. W przypadku aplikacji miejscowej lub systemowej fenylefryna wywołuje zwężenie naczyń krwionośnych w błonie śluzowej nosa, co przekłada się na zmniejszenie obrzęku i przekrwienia tkanek.
Efekt ten utrzymuje się przez okres od 20 do 50 minut po podaniu, w zależności od drogi aplikacji i dawki. W przypadku podania dożylnego działanie jest najkrótsze (około 20 minut), podczas gdy podanie podskórne czy domięśniowe wydłuża czas działania do około 50 minut. Po podaniu doustnym maksymalne stężenie we krwi osiągane jest w ciągu 60-120 minut.
Zastosowania kliniczne fenylefryny
Leczenie objawów przeziębienia i grypy
Fenylefryna znajduje najszersze zastosowanie w leczeniu objawów górnych dróg oddechowych, szczególnie w stanach charakteryzujących się obrzękiem błony śluzowej nosa. Substancja ta jest składnikiem wielu preparatów złożonych, gdzie łączona jest z:
- Paracetamolem – dla działania przeciwbólowego i przeciwgorączkowego
- Lekami przeciwhistaminowymi (chlorfeniramina, feniramina) – dla wzmocnienia działania przeciwobrzękowego
- Witaminą C – jako składnik wspierający układ odpornościowy
- Guajafenesyna – dla działania wykrztuśnego
Zastosowania w okulistyce
W okulistyce fenylefryna wykorzystywana jest jako mydratyk – substancja powodująca rozszerzenie źrenicy. Aplikowana w postaci kropli (zwykle w stężeniu 10%) powoduje długotrwałe rozszerzenie źrenicy oraz zwężenie naczyń krwionośnych spojówki. To działanie jest szczególnie cenne podczas:
- Badań diagnostycznych dna oka
- Zabiegów operacyjnych na oku
- Leczenia zapaleń przedniego odcinka błony naczyniowej ze zrostami
Zastosowania w anestezjologii
W warunkach szpitalnych fenylefryna stosowana jest dożylnie w leczeniu niedociśnienia tętniczego, szczególnie tego związanego z:
- Znieczuleniem rdzeniowym przy operacjach cesarskich cięć
- Znieczuleniem ogólnym
- Stanami wymagającymi szybkiego podniesienia ciśnienia tętniczego
Preparaty z fenylefryną dostępne w Polsce
Na polskim rynku farmaceutycznym dostępnych jest kilkadziesiąt preparatów zawierających fenylefrynę jako substancję czynną. Poniższa tabela przedstawia najważniejsze z nich:
Nazwa preparatu |
Dodatkowe składniki |
Postać |
Wskazania |
Gripex Hot/Hot Max |
Paracetamol, witamina C |
Proszek do roztworu |
Przeziębienie, grypa |
Coldrex MaxGrip |
Paracetamol, witamina C |
Proszek do roztworu |
Objawy grypy i przeziębienia |
Febrisan |
Paracetamol, witamina C |
Proszek musujący |
Gorączka, ból, katar |
Theraflu MaxGRIP |
Paracetamol, witamina C |
Proszek do roztworu |
Kompleksowe leczenie przeziębienia |
Ibuprom Zatoki Tabs |
Ibuprofen |
Tabletki |
Ból zatok, obrzęk błony śluzowej |
Otrivin Allergy |
Dimetynden |
Aerozol do nosa |
Alergiczny nieżyt nosa |
Neosynephrin-Pos 10% |
– |
Krople do oczu (Rpz) |
Badania okulistyczne |
Preparaty dla dzieci
Specjalne formulacje przeznaczone dla dzieci zawierają zmniejszone dawki substancji czynnych:
- Coldrex Junior C – dla dzieci od 6 roku życia
- APAP Przeziębienie Junior – od 6 roku życia
- Fervex Junior – zawiera feniraminę zamiast fenylefryny
Kontrowersje wokół skuteczności fenylefryny
Skuteczność fenylefryny w leczeniu objawów ze strony górnych dróg oddechowych stała się przedmiotem intensywnych badań i debat w środowisku medycznym. Kluczowe ustalenia dotyczące tej substancji obejmują:
Wyniki badań klinicznych
Kontrolowane badania kliniczne przeprowadzone w ciągu ostatnich dwóch dekad przyniosły niejednoznaczne wyniki dotyczące skuteczności fenylefryny. Metaanaliza niezależnych badań wykazała, że fenylefryna podawana doustnie w dawce 10 mg nie działa zauważalnie lepiej od placebo w zakresie zmniejszania objawów przekrwienia błony śluzowej nosa.
Przeciwstawne wyniki przedstawiła metaanaliza sponsorowana przez producentów farmaceutycznych, która sugerowała przewagę fenylefryny nad placebo. Ta rozbieżność wyników doprowadziła do pogłębionej analizy metodologii badań i identyfikacji potencjalnych źródeł błędów.
Stanowisko FDA
Amerykańska Agencja Żywności i Leków w 2023 roku oficjalnie zakwestionowała skuteczność fenylefryny stosowanej doustnie w dawkach dostępnych w preparatach bez recepty. Główne argumenty FDA obejmują:
- Niską biodostępność fenylefryny po podaniu doustnym (około 38%)
- Intensywny metabolizm w ścianie jelita cienkiego
- Brak znaczącej różnicy w skuteczności w porównaniu z placebo
Farmakologia kliniczna i farmakokinetyka
Wchłanianie i dystrybucja
Po podaniu doustnym fenylefryna wykazuje ograniczoną biodostępność wynoszącą około 38%. Głównym mechanizmem odpowiedzialnym za to ograniczenie jest intensywny metabolizm pierwszego przejścia przez ścianę jelita cienkiego, gdzie substancja ulega koningacji z kwasem siarkowym i glukuronowym.
Maksymalne stężenie we krwi osiągane jest w ciągu 13-60 minut po podaniu doustnym, a okres półtrwania wynosi około 2-3 godzin. Objętość dystrybucji po jednorazowym podaniu wynosi około 40 litrów, co wskazuje na umiarkowane rozprowadzenie w tkankach.
Metabolizm i eliminacja
Fenylefryna metabolizowana jest głównie w wątrobie poprzez procesy:
- Sprzęgania z kwasem siarkowym
- Sprzęgania z kwasem glukuronowym
- Oksydacyjnej deaminacji
Podstawowym produktem przemiany jest kwas m-hydroksymigdałowy. Praktycznie cała podana dawka ulega wydaleniu z moczem, przy czym jedynie 2-6% wydala się w postaci niezmienionej.
Działania niepożądane i bezpieczeństwo stosowania
Najczęstsze działania niepożądane
Fenylefryna, podobnie jak inne sympatykomimetyki, może powodować szereg działań niepożądanych związanych z pobudzeniem układu współczulnego:
Działania ogólnoustrojowe:
- Wzrost ciśnienia tętniczego (szczególnie skurczowego)
- Zmiany częstości tętna (tachykardia lub bradykardia refleksyjna)
- Bóle i zawroty głowy
- Niepokój i nerwowość
- Zaburzenia snu
Działania miejscowe (po aplikacji do oka):
- Piekący ból i dyskomfort
- Zamazane widzenie
- Zaczerwienienie i obrzęk spojówki
- Zrogowacenie spojówki (przy długotrwałym stosowaniu)
Działania miejscowe (po aplikacji do nosa):
- Pieczenie i suchość błony śluzowej
- Przekrwienie reaktywne po ustąpieniu działania
Objawy przedawkowania
Przedawkowanie fenylefryny może prowadzić do poważnych powikłań wymagających natychmiastowej interwencji medycznej:
- Ciężkie nadciśnienie tętnicze mogące prowadzić do przełomu nadciśnieniowego
- Zaburzenia rytmu serca
- Dławica piersiowa
- Krwotok mózgowy (w skrajnych przypadkach)
- Nudności i wymioty
- Zaburzenia psychiczne (niepokój, omamy)
- Rozszerzenie źrenic
- Zaburzenia oddychania
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Bezwzględne przeciwwskazania
Fenylefryna nie powinna być stosowana u pacjentów z:
- Nadwrażliwością na fenylefrynę lub inne aminy sympatykomimetyczne
- Ciężką chorobą niedokrwienną serca
- Niestabilną chorobą wieńcową
- Ciężkim nadciśnieniem tętniczym
- Jaskrą z zamkniętym kątem przesączania
- Ciężką nadczynnością tarczycy
- Guzem chromochłonnym nadnercza (pheochromocytoma)
Względne przeciwwskazania i szczególna ostrożność
Ostrożność w stosowaniu fenylefryny wymagają pacjenci z:
- Łagodnym i umiarkowanym nadciśnieniem tętniczym
- Cukrzycą (może wpływać na kontrolę glikemii)
- Nadczynnością tarczycy
- Chorobami układu krążenia
- Rozrostem gruczołu krokowego
- Chorobą alkoholową wątroby
Stosowanie w okresie ciąży i laktacji
Fenylefryna jest zaliczana do kategorii L3 według klasyfikacji prof. Hale’a dotyczącej bezpieczeństwa stosowania leków w okresie laktacji. Oznacza to, że stosowanie powinno być rozważone tylko wtedy, gdy potencjalne korzyści dla matki przewyższają ryzyko dla dziecka.
W ciąży stosowanie fenylefryny jest przeciwwskazane ze względu na:
- Potencjalny wpływ na krążenie łożyskowe
- Możliwość negatywnego wpływu na rozwój płodu
- Brak wystarczających danych o bezpieczeństwie
Interakcje z innymi lekami
Fenylefryna może wchodzić w istotne klinicznie interakcje z wieloma grupami leków, co wymaga szczególnej uwagi podczas ordynowania lub stosowania:
Interakcje zwiększające ryzyko działań niepożądanych
Z inhibitorami monoaminooksydazy (IMAO):
- Niebezpieczeństwo ciężkiego kryzysu nadciśnieniowego
- Interakcja może wystąpić nawet do 14 dni po odstawieniu IMAO
- Wymaga bezwzględnego unikania równoczesnego stosowania
Z trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi:
- Możliwość nasilenia działania presyjnego
- Zwiększone ryzyko zaburzeń rytmu serca
- Konieczność monitorowania ciśnienia tętniczego
Z innymi sympatykomimetykami:
- Addytywne działanie na układ krążenia
- Zwiększone ryzyko nadciśnienia i arytmii
- Dotyczy również leków dostępnych bez recepty
Interakcje zmniejszające skuteczność
Z lekami przeciwnadciśnieniowymi:
- Osłabienie działania beta-blokerów
- Zmniejszenie skuteczności inhibitorów ACE
- Interferacja z działaniem diuretyków
- Konieczność dostosowania dawek leków przeciwnadciśnieniowych
Leczenie farmakologiczne objawów przeziębienia – alternatywy dla fenylefryny
W kontekście kontrowersji dotyczących skuteczności fenylefryny, warto omówić alternatywne opcje farmakologiczne dostępne dla pacjentów z objawami przeziębienia i nieżytu nosa.
Pseudoefedryna – potwierdzona skuteczność
Pseudoefedryna pozostaje złotym standardem w leczeniu obrzęku błony śluzowej nosa. W przeciwieństwie do fenylefryny, jej skuteczność została potwierdzona w licznych kontrolowanych badaniach klinicznych. Dostępne preparaty z pseudoefedryną obejmują:
- Sudafed – tabletki i syrop z pseudoefedryną
- Cirrus Duo – pseudoefedryna + loratadyna
- Claritine Active – pseudoefedryna + loratadyna
Pseudoefedryna charakteryzuje się lepszą biodostępnością po podaniu doustnym i szerszym spektrum działania, obejmującym również receptory beta-adrenergiczne.
Leki przeciwhistaminowe
W leczeniu nieżytu nosa o podłożu alergicznym skuteczne są leki przeciwhistaminowe:
I generacji (działanie uspokajające):
- Chlorfeniramina – składnik preparatów Polopiryna Complex
- Feniramina – w preparatach Fervex
- Difenhydramina – rzadziej stosowana
II generacji (bez działania sedatywnego):
- Cetirizyna (Zyrtec, Cetrine)
- Loratadyna (Claritine, Lomiran)
- Desloratadyna (Aerius, Dasselta)
Leki miejscowe na nieżyt nosa
Preparaty stosowane miejscowo często charakteryzują się większą skutecznością i mniejszym ryzykiem działań niepożądanych:
Oksymetazolina:
- Otrivin (0,05% i 0,1%)
- Afrin
- Działanie do 12 godzin
Ksylometazolina:
- Xylometazolin
- Galazolin
- Rhinostop
Kortykosteroidy donosowe:
- Mometazon (Nasonex, Momat)
- Flutikazon (Flixonase)
- Budezonid (Tafen Nasal)
Preparaty wieloskładnikowe nowej generacji
Nowoczesne preparaty na przeziębienie często rezygnują z fenylefryny na rzecz sprawdzonych składników:
- Aspirin Complex – kwas acetylosalicylowy + chlorfeniramina
- Paracetamol + chlorfeniramina w różnych kombinacjach
- Ibuprofen + pseudoefedryna (w niektórych krajach)
Substancja czynna |
Mechanizm działania |
Czas działania |
Główne zastosowanie |
Pseudoefedryna |
Agonista α i β-adrenergiczny |
4-6 godzin |
Obrzęk błony śluzowej nosa |
Oksymetazolina |
Agonista α-adrenergiczny (miejscowy) |
8-12 godzin |
Nieżyt nosa (krótkotrwale) |
Cetirizyna |
Antagonista receptorów H1 |
24 godziny |
Nieżyt alergiczny |
Mometazon |
Kortykosteroid miejscowy |
24 godziny |
Przewlekły nieżyt nosa |
Zalecenia dla pacjentów
Zasady bezpiecznego stosowania
Pacjenci decydujący się na preparaty z fenylefryną powinni przestrzegać następujących zasad:
- Dokładnie czytać ulotki dołączone do leków
- Nie przekraczać zalecanych dawek
- Unikać równoczesnego stosowania innych preparatów zawierających fenylefrynę
- Konsultować się z farmaceutą lub lekarzem przed zastosowaniem
- Monitorować ciśnienie tętnicze (szczególnie osoby z nadciśnieniem)
Kiedy skonsultować się z lekarzem
Natychmiastowa konsultacja lekarska jest konieczna w przypadku:
- Wystąpienia objawów przedawkowania
- Nagłego wzrostu ciśnienia tętniczego
- Zaburzeń rytmu serca
- Duszności lub trudności w oddychaniu
- Silnych bólów głowy
- Zaburzeń widzenia
Długość stosowania
Preparaty z fenylefryną powinny być stosowane krótkotrwale:
- Preparaty doustne: maksymalnie 7 dni
- Krople do nosa: maksymalnie 3-5 dni
- W przypadku braku poprawy po 3 dniach – konsultacja lekarska
Czy fenylefryna jest skuteczna w leczeniu kataru?
Skuteczność fenylefryny w leczeniu kataru i obrzęku błony śluzowej nosa jest obecnie przedmiotem debaty naukowej. Najnowsze badania kliniczne sugerują, że stosowana doustnie fenylefryna może nie być znacząco skuteczniejsza od placebo. Jednak aplikacja miejscowa (krople do nosa) może przynosić lepsze rezultaty ze względu na wyższe stężenie substancji w miejscu działania.
Czy można stosować fenylefrynę podczas ciąży?
Stosowanie fenylefryny podczas ciąży jest przeciwwskazane. Substancja może wpływać na krążenie łożyskowe i potencjalnie negatywnie oddziaływać na rozwój płodu. Kobiety ciężarne powinny skonsultować się z lekarzem w sprawie bezpiecznych alternatyw.
Jakie są różnice między fenylefryną a pseudoefedryną?
Pseudoefedryna wykazuje szersze spektrum działania, pobudzając zarówno receptory α jak i β-adrenergiczne, co przekłada się na potwierdzoną skuteczność kliniczną. Fenylefryna działa selektywnie na receptory α-1, ale jej skuteczność po podaniu doustnym jest kwestionowana. Pseudoefedryna charakteryzuje się także lepszą biodostępnością.
Czy preparaty z fenylefryną mogą wywoływać uzależnienie?
Fenylefryna sama w sobie nie powoduje uzależnienia psychicznego. Jednak długotrwałe stosowanie kropli do nosa z fenylefryną może prowadzić do nieżytu polekowego – stanu, w którym błona śluzowa nosa staje się zależna od leku, a jego odstawienie powoduje nawrót obrzęku.
Ile czasu można bezpiecznie stosować preparaty z fenylefryną?
Preparaty doustne z fenylefryną można stosować przez maksymalnie 7 dni bez konsultacji lekarskiej. Krople do nosa należy stosować nie dłużej niż 3-5 dni. Dłuższe stosowanie może prowadzić do działań niepożądanych i zmniejszenia skuteczności leczenia.
Czy fenylefryna może wpływać na ciśnienie tętnicze?
Tak, fenylefryna może powodować wzrost ciśnienia tętniczego ze względu na swoje działanie na receptory α-adrenergiczne. Osoby z nadciśnieniem powinny szczególnie ostrożnie stosować preparaty z tą substancją i regularnie kontrolować ciśnienie podczas leczenia.
Jakie są objawy przedawkowania fenylefryny?
Objawy przedawkowania mogą obejmować: ciężkie nadciśnienie, zaburzenia rytmu serca, silne bóle głowy, nudności, wymioty, niepokój, zaburzenia widzenia oraz w skrajnych przypadkach – krwotok mózgowy. W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.
Czy dzieci mogą stosować preparaty z fenylefryną?
Większość preparatów z fenylefryną jest przeznaczona dla dzieci powyżej 12 roku życia. Istnieją specjalne formulacje dla dzieci od 6 roku życia (np. Coldrex Junior C), ale zawierają one zmniejszone dawki substancji czynnych. Stosowanie u dzieci młodszych nie jest zalecane.
Jakie leki nie powinny być łączone z fenylefryną?
Fenylefryny nie należy łączyć z inhibitorami monoaminooksydazy (IMAO), trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi, innymi sympatykomimetykami oraz należy zachować ostrożność przy równoczesnym stosowaniu leków przeciwnadciśnieniowych. Przed zastosowaniem należy skonsultować się z farmaceutą lub lekarzem.
Czy istnieją naturalne alternatywy dla fenylefryny?
Naturalne metody łagodzenia objawów kataru obejmują: płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej, inhalacje z olejków eterycznych (eukaliptus, mięta), zwiększenie wilgotności powietrza, odpoczynek i właściwe nawodnienie organizmu. Jednak w przypadku nasilonych objawów konieczne może być zastosowanie farmakoterapii.
Bibliografia
- U.S. Food and Drug Administration. FDA Proposes Ending Use of Oral Phenylephrine as OTC Monograph Nasal Decongestant Active Ingredient After Extensive Review. November 7, 2024. https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-proposes-ending-use-oral-phenylephrine-otc-monograph-nasal-decongestant-active-ingredient-after
- Al-Khrasani M, Karadi DA, Galambos AR, Sperlagh B, Vizi ES. The Pharmacological Effects of Phenylephrine are Indirect, Mediated by Noradrenaline Release from the Cytoplasm. Neurochem Res. 2022;47(11):3272-3284. DOI: 10.1007/s11064-022-03681-2 PMID: 35945308