Diwodorofosforan sodu

Diwodorofosforan sodu – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Diwodorofosforan sodu – lek o właściwościach przeczyszczających. Mechanizm działania diwodorofosforanu sodu polega na zwiększaniu retencji płynu w świetle jelita cienkiego, co ułatwia perystaltykę i opróżnienie jelit.

Wskazaniem do stosowania preparatu złożonego z diwodorofosforanem sodu są zaparcia, oczyszczanie jelita grubego przed badaniami diagnostycznymi, przed i po zabiegach operacyjnych, oczyszczanie jelita ze złogów środka kontrastowego po badaniu radiologicznym oraz oczyszczanie jelita przed i po porodzie.

Diwodorofosforan sodu dostępny jest w postaci roztworu doodbytniczego. 

Możliwe działania niepożądane: przemijająca hipokalcemia i hipernatremia, podrażnienie błony śluzowej odbytu, zaburzenie czynności jelita grubego.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Diwodorofosforan sodu – kompleksowy przewodnik po zastosowaniu w medycynie i farmacji

Diwodorofosforan sodu (NaH₂PO₄), znany także jako fosforan monosodowy lub fosforan jednozasadowy sodu, to nieorganiczny związek chemiczny szeroko wykorzystywany w medycynie, farmacji oraz przemyśle spożywczym. Ten biały, krystaliczny proszek o doskonałej rozpuszczalności w wodzie odgrywa kluczową rolę jako źródło fosforu dla organizmu, substancja buforująca oraz składnik preparatów farmaceutycznych. Zwykle występuje w postaci dwuwodnej (NaH₂PO₄·2H₂O), choć dostępne są również formy bezwodna oraz jednowodna. W medycynie diwodorofosforan sodu znajduje zastosowanie głównie w leczeniu zaburzeń gospodarki fosforanowej, szczególnie hipofosfatemii, a także jako środek przeczyszczający stosowany przed zabiegami diagnostycznymi jelita grubego. Jego właściwości buforujące i regulujące pH sprawiają, że jest również cenną substancją pomocniczą w preparatach dożylnych i doustnych.

Budowa chemiczna i właściwości fizykochemiczne

Diwodorofosforan sodu stanowi sól monosodową kwasu fosforowego, powstającą w wyniku częściowej neutralizacji tego kwasu wodorotlenkiem sodu. W strukturze chemicznej związku znajduje się jeden kation sodu oraz anion diwodorofosforanowy, co odróżnia go od fosforanu disodowego (wodorofosforanu sodu), który zawiera dwa kationy sodu. Ta różnica w składzie jest istotna zarówno z punktu widzenia właściwości chemicznych, jak i zastosowań medycznych.

Substancja charakteryzuje się następującymi właściwościami fizycznymi: występuje w postaci białego krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów, jest bardzo dobrze rozpuszczalna w wodzie, a roztwór wodny wykazuje kwaśny odczyn z pH w zakresie 4,2-4,5 dla roztworu pięcioprocentowego. W zależności od stopnia uwodnienia wyróżnia się formy bezwodną oraz hydraty zawierające jedną lub dwie cząsteczki wody krystalizacyjnej, przy czym forma dwuwodna jest najczęściej stosowana w recepturze aptecznej.

Mechanizm działania w organizmie

Diwodorofosforan sodu jako źródło fosforanów nieorganicznych pełni wiele istotnych funkcji w organizmie człowieka. Po podaniu doustnym lub dożylnym dostarcza jony fosforanowe, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania komórek. Fosfor wchodzi w skład błon komórkowych jako składnik fosfolipidów, jest elementem konstrukcyjnym kwasów nukleinowych DNA i RNA, uczestniczy w produkcji ATP – uniwersalnego nośnika energii komórkowej, a także jest kluczowy dla mineralizacji kości i zębów, gdzie wraz z wapniem tworzy ich główny składnik mineralny.

W zastosowaniach jako środek przeczyszczający diwodorofosforan sodu działa poprzez mechanizm osmotyczny. Po podaniu doustnym lub doodbytniczym zatrzymuje wodę w świetle jelita, co prowadzi do zwiększenia objętości treści jelitowej, rozmiękczenia mas kałowych i pobudzenia perystaltyki jelit. Efekt przeczyszczający następuje zazwyczaj w ciągu 30 minut do 6 godzin od podania preparatu.

Dodatkowo diwodorofosforan sodu wykazuje właściwości buforujące, czyli zdolność do utrzymywania stabilnego pH roztworu. Ta cecha jest szczególnie cenna w preparatach farmaceutycznych, gdzie odpowiednie pH jest niezbędne dla stabilności substancji czynnych oraz ich biodostępności.

Wskazania do stosowania w medycynie

Leczenie hipofosfatemii

Hipofosfatemia to stan obniżonego stężenia fosforanów nieorganicznych we krwi poniżej 0,9 mmol/l, który może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Diwodorofosforan sodu stanowi podstawowy lek w uzupełnianiu niedoborów fosforu, szczególnie w przypadkach łagodnych i umiarkowanych niedoborów. W leczeniu stosuje się preparaty doustne zawierające fosforan sodu lub fosforan potasu, przy czym dawkowanie dobiera się indywidualnie w zależności od ciężkości hipofosfatemii oraz odpowiedzi na leczenie.

Niedobór fosforu może wynikać z różnych przyczyn, w tym niedostatecznej podaży z pożywieniem, co często dotyczy osób z przewlekłym alkoholizmem lub jadłowstrętem psychicznym, nadmiernej utraty fosforu przez nerki w przebiegu niektórych chorób genetycznych lub nabytych, zaburzeń wchłaniania jelitowego, np. przy chorobach przewodu pokarmowego czy przewlekłym stosowaniu leków wiążących fosforany w jelitach, a także przesunięcia fosforu z przestrzeni pozakomórkowej do wnętrza komórek, co może występować podczas korekcji kwasicy ketonowej czy w zespole ponownego odżywienia.

W ciężkiej hipofosfatemii, gdy stężenie fosforanów spada poniżej 0,3 mmol/l, konieczne jest leczenie dożylne z wykorzystaniem preparatów zawierających diwodorofosforan sodu. Podawanie dożylne wymaga precyzyjnego dozowania i regularnego monitorowania stężeń elektrolitów we krwi, ponieważ zbyt szybka korekcja może prowadzić do poważnych zaburzeń metabolicznych.

Krzywica hipofosfatemiczna

Krzywica hipofosfatemiczna to rzadka, genetyczna choroba metaboliczna charakteryzująca się przewlekłą utratą fosforanów przez nerki pomimo niskiego stężenia fosforu we krwi. Najczęstszą postacią jest krzywica hipofosfatemiczna sprzężona z chromosomem X, występująca z częstością około 1 na 20 000 urodzeń. Choroba objawia się niskim wzrostem, deformacjami kończyn dolnych typu szpotawość lub koślawość kolan, bólami kości, zaburzeniami rozwoju zębów oraz problemami ortopedycznymi.

Leczenie konwencjonalne krzywicy hipofosfatemicznej opiera się na stosowaniu suplementacji fosforanami oraz aktywnych metabolitów witaminy D. W Polsce dostępna jest tzw. mieszanka fosforanowa – recepturowy preparat składający się z dwóch fosforanów: diwodorofosforanu sodu dwuwodnego (fosforan monosodowy, monobasicum) oraz fosforanu disodowego dwunastowodnego (fosforan dwuzasadowy, bibasicum). Typowy skład mieszanki fosforanowej to 1,8 g fosforanu monosodowego i 14,5 g fosforanu disodowego na 100 ml roztworu wodnego.

Terapia wymaga wielokrotnego podawania leku w ciągu dnia, nawet w nocy, aby zapobiec wahaniom stężenia fosforanów we krwi. Jest to leczenie długotrwałe, wymagające dużego zaangażowania ze strony pacjenta i jego rodziny oraz regularnych kontroli metabolicznych. Pomimo wczesnego rozpoczęcia leczenia nie zawsze można zapobiec deformacjom kończyn i zahamowaniu wzrostu, co podkreśla znaczenie indywidualnego dostosowania terapii.

W ostatnich latach dostępna jest również nowoczesna terapia biologiczna z użyciem burosumabu – ludzkiego przeciwciała monoklonalnego blokującego FGF23. Lek podawany jest podskórnie co dwa tygodnie i zapewnia stabilizację poziomu fosforanów bez konieczności wielokrotnego przyjmowania fosforanów w ciągu dnia.

Przygotowanie jelita do badań diagnostycznych

Diwodorofosforan sodu w połączeniu z fosforanem disodowym znajduje zastosowanie jako środek przeczyszczający przed kolonoskopią i innymi badaniami endoskopowymi jelita grubego. Preparaty fosforanowe działają szybko i skutecznie, oczyszczając jelito poprzez mechanizm osmotyczny. W Polsce dostępny jest preparat Coloclear w postaci tabletek zawierających diwodorofosforan sodu jednowodny oraz fosforan disodowy bezwodny.

Badania kliniczne potwierdzają, że roztwory fosforanowe zapewniają lepsze oczyszczenie jelita w porównaniu z glikolem polietylenowym oraz są lepiej tolerowane przez pacjentów, z mniejszym nasileniem nudności i innych działań niepożądanych. Standardowe dawkowanie preparatu Coloclear wynosi 32 tabletki podawane w dwóch etapach: 20 tabletek wieczorem przed zabiegiem oraz 12 tabletek 3-5 godzin przed kolonoskopią, przy czym każdą dawkę tabletek należy popijać dużą ilością klarownego płynu.

Dostępne są również preparaty w postaci roztworu do wlewów doodbytniczych, stosowane głównie w leczeniu zaparć oraz jako alternatywna metoda przygotowania jelita. Wlewki doodbytnicze zawierające fosforany działają miejscowo, drażniąc błonę śluzową odbytnicy i pobudzając wypróżnienie w ciągu 2-15 minut od podania.

Dawkowanie i sposób stosowania

Leczenie hipofosfatemii

W łagodnych przypadkach hipofosfatemii wystarczająca może być modyfikacja diety w celu zwiększenia spożycia produktów bogatych w fosfor do około 2000 mg dziennie. Jeśli podejście dietetyczne okazuje się niewystarczające, włącza się doustną suplementację fosforanów, zwykle w dawce 1 gram substancji trzy razy dziennie. Dawkę ustala i modyfikuje lekarz prowadzący leczenie na podstawie regularnych oznaczeń stężenia fosforanów we krwi.

W ciężkiej hipofosfatemii konieczne jest leczenie dożylne, przy czym dawka fosforanów jest precyzyjnie dobierana indywidualnie, a podczas infuzji regularnie monitoruje się stężenia fosforu, wapnia, potasu oraz innych elektrolitów. Zbyt szybka korekcja hipofosfatemii może prowadzić do hipokalcemii i innych zaburzeń elektrolitowych.

Krzywica hipofosfatemiczna

W leczeniu krzywicy hipofosfatemicznej stosuje się recepturową mieszankę fosforanową zawierającą diwodorofosforan sodu oraz fosforan disodowy. Dawkowanie jest ściśle indywidualne i wymaga częstych modyfikacji w zależności od wyników badań kontrolnych. Preparat przyjmuje się kilkakrotnie w ciągu dnia, również w nocy, aby utrzymać stabilne stężenie fosforanów we krwi.

Roztwór mieszanki fosforanowej przechowuje się w lodówce, a do jego dozowania zaleca się stosowanie strzykawek lub dozowników ograniczających kontakt preparatu z czynnikami zewnętrznymi. Trwałość przygotowanego roztworu wynosi zazwyczaj 7 dni, choć przy odpowiednich warunkach przechowywania i dozowania może być dłuższa.

Przygotowanie do kolonoskopii

Preparat Coloclear stosuje się zgodnie ze schematem zalecanym przez producenta: wieczorem przed badaniem pacjent przyjmuje 20 tabletek po 4 tabletki co 15 minut, popijając każdą dawkę 250 ml klarownego płynu, a następnie 3-5 godzin przed kolonoskopią przyjmuje pozostałe 12 tabletek również po 4 tabletki co 15 minut z 250 ml płynu. Alternatywnie możliwe jest przyjęcie całej dawki wieczorem przed badaniem z zachowaniem co najmniej 4-godzinnej przerwy między dawkami.

Ważne jest, aby w czasie stosowania preparatu pić dużo klarownych płynów, co zmniejsza ryzyko odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Stosowanie diwodorofosforanu sodu jest przeciwwskazane w następujących sytuacjach: niewydolność nerek – zarówno ostra, jak i przewlekła, gdyż może prowadzić do akumulacji fosforanów i groźnej hiperfosfatemii, ciężkie zaburzenia równowagi elektrolitowej, w tym hiperfosfatemia, hiperwapniemia czy hipernatremia, zastoinowa niewydolność serca, choroby przewodu pokarmowego takie jak niedrożność jelit, perforacja jelit, zapalenie uchyłków czy ciężka choroba zapalna jelit, nadwrażliwość na którykolwiek składnik preparatu.

Szczególną ostrożność należy zachować u pacjentów starszych, osób odwodnionych, pacjentów przyjmujących leki moczopędne, inhibitory konwertazy angiotensyny lub niesteroidowe leki przeciwzapalne, a także u osób z zaburzeniami czynności nerek, nawet łagodnymi. W tych grupach zwiększone jest ryzyko wystąpienia nefropatii fosforanowej – poważnego powikłania polegającego na uszkodzeniu nerek wskutek odkładania się fosforanów wapnia w tkance nerkowej.

Nie zaleca się stosowania preparatów fosforanowych w ciąży i podczas karmienia piersią bez wyraźnego wskazania lekarskiego i oceny stosunku korzyści do ryzyka.

Działania niepożądane

Stosowanie diwodorofosforanu sodu może wiązać się z różnorodnymi działaniami niepożądanymi, których rodzaj i nasilenie zależą od drogi podania oraz wielkości dawki.

Po podaniu doustnym często występują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, w tym nudności i wymioty, bóle brzucha i skurcze, wzdęcia i uczucie pełności, biegunka lub wzmożona perystaltyka jelit. Mogą również pojawić się objawy ogólne takie jak osłabienie i zmęczenie, zawroty głowy i bóle głowy, dreszcze oraz odwodnienie przy niewystarczającej podaży płynów.

Najpoważniejsze działania niepożądane związane są z zaburzeniami elektrolitowymi: hiperfosfatemia – nadmierne stężenie fosforanów we krwi, hipokalcemia – obniżenie stężenia wapnia, co może prowadzić do tężyczki, hipernatremia – zwiększone stężenie sodu, hipokaliemia – zmniejszone stężenie potasu, a także kwasica metaboliczna. W rzadkich przypadkach może dojść do ostrej nefropatii fosforanowej prowadzącej do niewydolności nerek, szczególnie u pacjentów z czynnikami ryzyka.

Po podaniu doodbytniczym mogą wystąpić miejscowe podrażnienie błony śluzowej odbytu, dyskomfort w okolicy odbytu oraz uczucie parcia na stolec.

Interakcje z innymi lekami

Diwodorofosforan sodu może wchodzić w interakcje z wieloma lekami, co wymaga ostrożności i ewentualnej modyfikacji dawkowania. Leki moczopędne zwiększają wydalanie elektrolitów przez nerki, co może nasilić zaburzenia równowagi elektrolitowej. Inhibitory konwertazy angiotensyny oraz blokery receptora angiotensyny mogą zwiększać ryzyko hiperkaliemii w przypadku jednoczesnego stosowania fosforanów potasu.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne wpływają na czynność nerek i mogą zwiększać ryzyko nefropatii fosforanowej. Preparaty wapnia mogą wytrącać się z fosforanami, zmniejszając wchłanianie obu substancji, dlatego należy zachować odstęp czasowy między ich przyjmowaniem. Leki alkaliczne zobojętniające kwas żołądkowy mogą zmniejszać wchłanianie fosforanów z przewodu pokarmowego.

Pacjenci przyjmujący którykolwiek z wymienionych leków powinni poinformować lekarza przed rozpoczęciem suplementacji fosforanami, aby można było odpowiednio dostosować dawkowanie i zwiększyć częstość kontroli laboratoryjnych.

Preparaty zawierające diwodorofosforan of sodu

W Polsce dostępnych jest kilka preparatów zawierających diwodorofosforan sodu. Coloclear to preparat w postaci tabletek zawierający diwodorofosforan sodu jednowodny oraz fosforan disodowy bezwodny, stosowany do przygotowania jelita przed kolonoskopią. Enema Fleet to roztwór do wlewów doodbytniczych zawierający diwodorofosforan sodu i fosforan disodowy, wykorzystywany w leczeniu zaparć oraz przed zabiegami diagnostycznymi.

Mieszanka fosforanowa to lek recepturowy sporządzany indywidualnie w aptece, składający się z diwodorofosforanu sodu dwuwodnego oraz fosforanu disodowego dwunastowodnego, stosowany głównie w leczeniu krzywicy hipofosfatemicznej. Addiphos to koncentrat do sporządzania roztworu do infuzji zawierający diwodorofosforan potasu, wodorofosforan sodu oraz wodorotlenek potasu, stosowany w leczeniu hipofosfatemii dożylnie.

Znaczenie fosforu w organizmie

Fosfor jest makroelementem występującym w organizmie człowieka w ilości około 600-900 gramów, z czego około 85-90% znajduje się w kościach i zębach w postaci fosforanów wapnia. Pozostała ilość jest obecna w komórkach i płynach ustrojowych, gdzie pełni liczne istotne funkcje fizjologiczne.

Fosfor wchodzi w skład fosfolipidów tworzących błony komórkowe, jest składnikiem kwasów nukleinowych DNA i RNA, uczestniczy w produkcji ATP i innych związków wysokoenergetycznych, jest niezbędny do prawidłowej mineralizacji kości i zębów, bierze udział w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej organizmu, aktywuje wiele enzymów i białek poprzez fosforylację oraz wpływa na transport substancji przez błony komórkowe.

Prawidłowe stężenie fosforanów nieorganicznych we krwi u osób dorosłych wynosi 0,9-1,6 mmol/l, przy czym u dzieci wartości te są wyższe i zależą od wieku. Utrzymanie właściwej gospodarki fosforanowej jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, a zaburzenia w tej gospodarce mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Bibliografia

1. Felsenfeld AJ, Levine BS. Approach to treatment of hypophosphatemia. Am J Kidney Dis. 2012;60(4):655-661. DOI: 10.1053/j.ajkd.2012.03.024 PMID: 22863286
2. Geerse DA, Bindels AJ, Kuiper MA, Roos AN, Spronk PE, Schultz MJ. Treatment of hypophosphatemia in the intensive care unit: a review. Crit Care. 2010;14(4):R147. DOI: 10.1186/cc9215 PMID: 20682049