Leki zawierające chlorek benzalkoniowy

Chlorek benzalkoniowy – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Chlorek benzalkoniowy – lek o działaniu odkażającym. Mechanizm działania chlorku benzalkoniowego polega na depolaryzacji błon cytoplazmatycznych drobnoustrojów i zwiększeniu ich przepuszczalności, co prowadzi do obumarcia bakterii. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie stanów zapalnych spowodowanych zakażeniami bakteryjnymi jamy ustnej i gardła, w tym bólu gardła, chrypki oraz zapalenia dziąseł. 

Chlorek benzalkoniowy dostępny jest w postaci pastylek twardych i aerozolu do stosowania  doustnego (na śluzówkę jamy ustnej i gardła). Lek działa miejscowo odkażająco. 

Możliwe działania niepożądane: Chlorek benzalkoniowy rzadko powoduje skutki uboczne. W niektórych przypadkach może powodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak: nudności, wymioty czy biegunkę. 

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Chlorek benzalkoniowy – kompleksowy przewodnik po wszechstronnej substancji czynnej

Chlorek benzalkoniowy, znany również jako benzalkoniowy chlorek (łac. Benzalkonii chloridum), to substancja czynna o niezwykle szerokim spektrum działania antyseptycznego, która od ponad sześciu dekad odgrywa kluczową rolę w nowoczesnej medycynie i farmacji. Wprowadzony na rynek w 1964 roku, ten związek należący do grupy czwartorzędowych związków amonowych zyskał uznanie jako jeden z najbardziej skutecznych i bezpiecznych środków odkażających dostępnych współcześnie. Jego unikalne właściwości chemiczne i biologiczne sprawiają, że znajduje zastosowanie zarówno w leczeniu dolegliwości gardła i jamy ustnej, jak i w profilaktyce zakażeń skóry oraz jako konserwant w preparatach farmaceutycznych. Chlorek benzalkoniowy charakteryzuje się kompleksowym działaniem przeciwdrobnoustrojowym, skutecznie zwalczając bakterie gram-dodatnie i gram-ujemne, grzyby oraz niektóre wirusy otoczkowe, co czyni go niezastąpionym składnikiem wielu powszechnie stosowanych leków i środków medycznych. Dzięki swojej wszechstronności i potwierdzonemu bezpieczeństwu stosowania, substancja ta stanowi podstawę terapii w przypadku licznych schorzeń o podłożu infekcyjnym, oferując pacjentom skuteczne rozwiązanie w walce z drobnoustrojami chorobotwórczymi.

Charakterystyka chemiczna i właściwości farmakologiczne

Chlorek benzalkoniowy (CAS: 63449-41-2, 68391-01-5) to organiczny związek chemiczny z grupy czwartorzędowych soli amoniowych, w których do atomu azotu przyłączona jest grupa benzylowa, dwie grupy metylowe oraz łańcuch alkilowy o długości 8-18 atomów węgla. Ma postać białego lub żółtawobiałego proszku o charakterze higroskopijnym, mydlanym w dotyku i bardzo łatwo rozpuszczalnym w wodzie.

Chlorek benzalkoniowy jest kationowym środkiem powierzchniowo czynnym (detergentem), który dzięki właściwościom emulgacyjnym powoduje depolaryzację błon komórkowych drobnoustrojów oraz zwiększanie ich przepuszczalności. Właściwości emulgacyjne chlorku benzalkoniowego powodują depolaryzację błon cytoplazmatycznych drobnoustrojów i zwiększanie ich przepuszczalności.

Ten unikalny mechanizm działania sprawia, że substancja wykazuje szerokie spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej. Chlorek benzalkoniowy jest substancją z grupy czwartorzędowych związków amonowych o działaniu bakteriobójczym/bakteriostatycznym (zależnie od stężenia) w stosunku do wielu bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, w tym szczególnie skuteczny przeciwko: Corynebacterium xerosis, Staphylococcus epidermidis, Proteus vulgaris, Streptococcus pyogenes, Staphylococcus aureus (MRSA) oraz Enterococcus faecalis (VRE).

Mechanizm działania przeciwdrobnoustrojowego

Działanie chlorku benzalkoniowego opiera się na jego właściwościach jako kationowego środka powierzchniowo czynnego. Mechanizm działania chlorku benzalkoniowego polega na depolaryzacji błon cytoplazmatycznych drobnoustrojów i zwiększeniu ich przepuszczalności, co prowadzi do obumarcia bakterii.

Proces ten przebiega w następujących etapach:

1. Adhezja do błony komórkowej – dodatnio naładowane cząsteczki chlorku benzalkoniowego przyłączają się do ujemnie naładowanej powierzchni błony cytoplazmatycznej drobnoustrojów
2. Depolaryzacja błony – zakłócenie równowagi elektrochemicznej prowadzi do destabilizacji struktury błonowej
3. Zwiększenie przepuszczalności – utrata integralności błony umożliwia niekontrolowany przepływ jonów i substancji
4. Śmierć komórki – zakłócenie homeostazy prowadzi do nieodwracalnych uszkodzeń i śmierci drobnoustroju

Substancja wykazuje aktywność grzybobójczą i słabą przeciwwirusową wobec wirusów z otoczką lipidową, co dodatkowo poszerza spektrum jej działania terapeutycznego.

Spektrum działania i aktywność przeciwdrobnoustrojowa

Chlorek benzalkoniowy wykazuje imponujące szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego. Działa bakteriobójczo na bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, a także Candida albicans. Substancja charakteryzuje się szczególną skutecznością przeciwko:

Bakterie Gram-dodatnie:

• Staphylococcus aureus (w tym szczepy MRSA)
• Staphylococcus epidermidis
• Streptococcus pyogenes
• Corynebacterium xerosis

Bakterie Gram-ujemne:

• Proteus vulgaris
• Enterococcus faecalis (w tym szczepy VRE)

Grzyby:

• Candida albicans (bielnik biały)

Wirusy:

Chlorek benzalkoniowy wykazuje słabą przeciwwirusową aktywność wobec wirusów z otoczką lipidową, takich jak herpeswirusy, wirusy grypy i paragrypy. W preparatach dezynfekcyjnych wykazuje także aktywność przeciwko wirusom HBV, HCV, HIV oraz rotawirusom.

Wskazania do stosowania

Chlorek benzalkoniowy stosowany jest w leczeniu zakażeń bakteryjnych gardła i jamy ustnej z towarzyszącym bólem gardła, chrypą i nieświeżym oddechem. Główne wskazania do stosowania obejmują:

• Stany zapalne jamy ustnej i gardła – objawowe leczenie zakażeń bakteryjnych
• Zapalenie dziąseł – działanie odkażające i przeciwbakteryjne
• Chrypka i ból gardła – łagodzenie objawów towarzyszących infekcjom górnych dróg oddechowych
• Nieświeży oddech – eliminacja bakterii odpowiedzialnych za nieprzyjemny zapach
• Miejscowe leczenie i profilaktyka zakażeń towarzyszących wypryskowym chorobom skóry
• Odkażanie skóry – przed zabiegami medycznymi oraz po użądleniach i ukąszeniach owadów
• Higieniczne i chirurgiczne odkażanie rąk
• Przemywanie drobnych ran i otarć

Postacie farmaceutyczne i drogi podania

Chlorek benzalkoniowy dostępny jest w różnorodnych postaciach farmaceutycznych, dostosowanych do konkretnych wskazań terapeutycznych:

Preparaty doustne:

• Pastylki twarde do ssania – najczęstsza postać do leczenia dolegliwości gardła
• Tabletki do ssania – z dodatkiem substancji łagodzących i smaków
• Aerozole doustne – do stosowania na śluzówkę jamy ustnej i gardła

Preparaty zewnętrzne:

• Roztwory do stosowania na skórę – do odkażania ran i skóry
• Płyny do kąpieli – w leczeniu zakażeń skórnych
• Środki do odkażania rąk – w połączeniu z alkoholem izopropylowym

Preparaty okulistyczne:

• Krople do oczu – jako konserwant w preparatach wielodawkowych

Dawkowanie i sposób stosowania

Dawkowanie chlorku benzalkoniowego zależy od wskazania, wieku pacjenta oraz postaci farmaceutycznej:

Dawkowanie doustne:

• Dzieci: 1-4,8 mg dziennie (w zależności od wieku)
• Dorośli: 6-9,6 mg dziennie
• Pastylki: 1 pastylka co 2-3 godziny, maksymalnie 6-8 pastylek dziennie

Dawkowanie zewnętrzne:

• Odkażanie ran: raz dziennie przez maksymalnie 5 dni
• Kąpiele lecznicze: raz dziennie, 10-15 minut
• Odkażanie rąk: wcieranie przez 30 sekund do 1,5 minuty

W celu odkażenia niewielkich ran substancję należy stosować raz na dobę przez maksymalnie 5 dni.

Popularne preparaty zawierające chlorek benzalkoniowy

Septolete i Septolete D

Septolete zawiera 1,0 mg chlorku benzalkoniowego w postaci pastylek twardych, stosowany w leczeniu objawowym stanów zapalnych jamy ustnej, gardła i dziąseł. Septolete D działa bezpośrednio na drobnoustroje powodujące zakażenia, działa miejscowo odkażająco oraz łagodzi dolegliwości przy zakażeniach jamy ustnej i gardła.

Dawkowanie Septolete D:

• Dorośli i dzieci ponad 12 lat: 6-8 pastylek dziennie
• Dzieci ponad 10 lat: maksymalnie 6 pastylek dziennie
• Dzieci ponad 4 lata: maksymalnie 4 pastylki dziennie

Cholinex Intense

Cholinex Intense zawiera chlorek benzalkoniowy (1,2 mg) w połączeniu z heksylorezorcynolem (2,5 mg), co zapewnia kompleksowe działanie odkażające i miejscowo znieczulające w leczeniu bólu i zapalenia gardła.

Preparaty wieloskładnikowe

DoriTri i Doricomb zawierają chlorek benzalkoniowy w połączeniu z benzokainą i tyrotrycyną jako środki przeciwbakteryjne i znieczulające miejscowo.

Bezpieczeństwo stosowania i działania niepożądane

Chlorek benzalkoniowy charakteryzuje się korzystnym profilem bezpieczeństwa przy stosowaniu zgodnie z zaleceniami. Chlorek benzalkoniowy rzadko powoduje skutki uboczne.

Działania niepożądane występujące rzadko:

Stosowanie doustne:

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak: nudności, wymioty czy biegunkę
• Przedawkowanie chlorku benzalkoniowego może powodować nudności, wymioty i biegunkę

Stosowanie zewnętrzne:

• Podrażnienie, zaczerwienienie, pękanie i łuszczenie się skóry, wysypkę, rumień, świąd, kontaktowe zapalenie skóry, zmianę zabarwienia skóry oraz uczucie pieczenia
• Zbyt częste stosowanie substancji na skórę może powodować wysypkę i podrażnienie skóry

Stosowanie okulistyczne:

• U osób wrażliwych może powodować podrażnienie oka, uczucie pieczenia i szczypania
• Przy długotrwałym korzystaniu z kropli do oczu z chlorkiem benzalkonium może pojawić się uczucie ich suchości

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Chlorku benzalkoniowego nie należy stosować w przypadku występowania nadwrażliwości na substancję.

Szczególne populacje pacjentów:

Ciąża i laktacja:

• Należy zachować ostrożność stosując doustnie chlorek benzalkoniowy u kobiet w ciąży, ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa stosowania w tym okresie
• Substancja może być stosowana przez kobiety w ciąży miejscowo na skórę
• Substancja może być stosowana przez kobiety karmiące piersią miejscowo na skórę, z wyłączeniem skóry na piersiach

Dzieci:

• Niektóre postacie chlorku benzalkoniowego są przeznaczone wyłącznie dla dzieci powyżej określonego wieku, na przykład pastylki twarde najczęściej dla dzieci od 4 lub 7 lat

Interakcje:

Mleko zmniejsza skuteczność przeciwbakteryjnego działania chlorku benzalkoniowego. Z tego powodu nie należy stosować preparatów zawierających tę substancję jednocześnie z piciem mleka.

Właściwości farmakokinetyczne

Chlorek benzalkoniowy praktycznie nie wchłania się przez skórę oraz z przewodu pokarmowego. Stężenie substancji we krwi po podaniu doustnym oznacza się na granicy wykrywalności. Chlorek benzalkoniowy wydalany jest z moczem.

Te właściwości farmakokinetyczne potwierdzają lokalny charakter działania substancji i jej bezpieczeństwo systemowe, co jest szczególnie istotne przy długotrwałym stosowaniu.

Zastosowanie jako konserwant

Chlorek benzalkoniowy znajduje się także w wykazie substancji konserwujących dozwolonych w produktach kosmetycznych, z maksymalnym stężeniem jako konserwant wynoszącym 0,1%. Jest wykorzystywany jako konserwant do produkcji niektórych kropli do oczu, zapobiegając rozwojowi w ich obrębie bakterii.

W preparatach farmaceutycznych pełni podwójną rolę – jako substancja czynna o działaniu przeciwdrobnoustrojowym oraz jako konserwant wydłużający trwałość produktu.

Wpływ na struktury oka – badania kliniczne

Szczególnej uwagi wymaga długotrwałe stosowanie chlorku benzalkoniowego w preparatach okulistycznych. Chlorek benzalkonium jest najczęściej wykorzystywanym środkiem konserwującym do produkcji kropli okulistycznych, który można znaleźć w składzie aż blisko 70% z nich.

Chlorek benzalkonium charakteryzuje się silnym toksycznym działaniem na komórki śródbłonka rogówki, co stanowi dodatkowy czynnik mogący prowadzić do dekompensacji rogówki. Badania wykazały proapoptotyczne działanie BAK na komórki nabłonka spojówki oraz że preparaty zawierające BAK prowadzą do niestabilności filmu łzowego.

Struktura oka	Wpływ chlorku benzalkoniowego	Konsekwencje kliniczne
Śródbłonek rogówki	Działanie toksyczne i cytotoksyczne	Zmniejszenie gęstości komórek
Nabłonek spojówki	Działanie proapoptotyczne	Podrażnienie, zapalenie
Film łzowy	Destabilizacja	Zespół suchego oka
Rogówka	Uszkodzenie powierzchni	Zaburzenia widzenia

Znaczenie w praktyce klinicznej

Długotrwałe stosowanie leków miejscowych zawierających konserwanty może wywoływać zmiany powierzchni oka, powodujące dyskomfort, niestabilność filmu łzowego, podrażnienie spojówek, zwłóknienie podspojówkowe, zaburzenia powierzchni rogówki.

Z tego powodu w przypadku pacjentów wymagających długotrwałego leczenia okulistycznego coraz częściej zaleca się preparaty wolne od konserwantów lub o zredukowanej zawartości chlorku benzalkoniowego.

Nowoczesne badania i perspektywy rozwoju

Chlorek benzalkoniowy jest badany w okulistyce, zdrowiu jamy ustnej, antykoncepcji, zdrowiu układu oddechowego oraz jako środek dezynfekujący do zastosowań na skórę. Aktualne badania kliniczne koncentrują się na:

• Optymalizacji stężeń w preparatach okulistycznych
• Rozwoju nowych postaci farmaceutycznych o przedłużonym działaniu
• Badaniach nad synergistycznym działaniem z innymi substancjami czynnymi
• Zastosowaniu w nowoczesnych systemach antyseptycznych

Bibliografia

1. Merchel Piovesan Pereira B, Tagkopoulos I. Benzalkonium chlorides: uses, regulatory status, and microbial resistance. Appl Environ Microbiol. 2019;85(13):e00377-19. DOI: 10.1128/AEM.00377-19 PMID: 31028024
2. Al-Khalifa SE, Jennings MC, Wuest WM, Minbiole KPC. Analysis of the Destabilization of Bacterial Membranes by Quaternary Ammonium Compounds: A Combined Experimental and Computational Study. ChemBioChem. 2020;21(10):1510-1516. DOI: 10.1002/cbic.201900698 PMID: 31859426