Ampicylina

Ampicylina – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Ampicylina – lek należący do antybiotyków beta-laktamowych, wykazujący szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego. Mechanizm działania ampicyliny polega na blokowaniu biosyntezy ściany komórkowej bakterii, co prowadzi do osłabienia struktury ściany komórkowej i w konsekwencji do śmierci bakterii.

Wskazaniem do stosowania ampicyliny są zakażenia bakteryjne dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, ostre i przewlekłe zakażenia dróg moczowych, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zapalenie wsierdzia.

Ampicylina występuje w postaci proszku do sporządzania roztworu do wstrzykiwań.

Możliwe działania niepożądane: niedokrwistość hemolityczna, leukopenia, wysypka, świąd, wstrząs anafilaktyczny, zapalenie wątroby, biegunka, wymioty, śródmiąższowe zapalenie nerek, uczucie zmęczenia, drgawki oraz ból w miejscu podania.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Ampicylina – farmakologia, działanie i zastosowanie w medycynie

Ampicylina to jeden z najważniejszych antybiotyków β-laktamowych z grupy aminopenicylin, który od ponad 60 lat pełni kluczową rolę w walce z zakażeniami bakteryjnymi. Odkryta w 1958 roku i wprowadzona na rynek już trzy lata później, należy do listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia. Jest to półsyntetyczna penicylina o szerokim spektrum działania, charakteryzująca się skutecznością przeciwko wielu rodzajom bakterii chorobotwórczych. Choć obecnie jest mniej popularna niż podobna strukturalnie amoksycylina, nadal znajduje zastosowanie w leczeniu ciężkich zakażeń układu oddechowego, moczowego, pokarmowego oraz w zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych. Ampicylina wyróżnia się mechanizmem działania polegającym na blokowaniu biosyntezy ściany komórkowej bakterii, co prowadzi do ich eliminacji. Jedną z ważnych cech tej substancji jest jej wrażliwość na działanie β-laktamaz, co wymaga często stosowania jej w połączeniu z inhibitorami tych enzymów.

Budowa chemiczna i właściwości farmakodynamiczne

Ampicylina jest organicznym związkiem chemicznym należącym do grupy antybiotyków β-laktamowych o szerokim zakresie działania. To półsyntetyczna penicylina charakteryzująca się obecnością charakterystycznego pierścienia beta-laktamowego w strukturze cząsteczki, który odpowiada za jej działanie bakteriobójcze. W porównaniu do penicylin naturalnych jest mniej skuteczna w stosunku do bakterii Gram-dodatnich (2–5 krotnie), ale 10-krotnie bardziej skuteczna w stosunku do Gram-ujemnych (m.in. E. coli i Proteus sp.).

Struktura chemiczna ampicyliny pozwala jej na interakcję z białkami wiążącymi penicyliny (PBP), które są kluczowymi enzymami w procesie budowy ściany komórkowej bakterii. Ta właściwość strukturalna czyni ją skuteczną przeciwko szerokiemu spektrum patogenów bakteryjnych.

Mechanizm działania

Mechanizm działania tych antybiotyków polega na blokowaniu jednego z ostatnich etapów biosyntezy ściany komórkowej bakterii, tzw. transpeptydacji, czyli procesu zasieciowania pierwotnej struktury liniowej, dzięki któremu ściana komórkowa bakterii uzyskuje strukturę trwałą. Podczas podziału bakterii, nowo powstałe komórki nie mogą stworzyć ochronnej ściany komórkowej, w wyniku czego ulegają zniszczeniu – tak zwanej lizie.

Dzieje się to dzięki podobieństwu budowy antybiotyku i naturalnych substancji wykorzystywanych do budowy ściany komórkowej przez bakterie. Zahamowanie enzymu transpeptydazy, biorącego udział w tym procesie, skutkuje zahamowaniem budowy ściany komórkowej i następnie rozpadem komórki bakteryjnej. W procesie tym uczestniczą enzymy bakteryjne o aktywności autolizyn.

Szczegóły molekularne działania

Bakterie posiadają w swojej budowie białko wiążące penicylinę (PBP), które wiąże się z pierścieniem beta-laktamowym powodując blokowanie aktywności transpeptydaz błony cytoplazmatycznej bakterii i zahamowanie syntezy peptydoglikanu, niezbędnego do syntezy prawidłowej struktury ściany komórkowej bakterii.

Ze względu na taki mechanizm działania antybiotyki β-laktamowe wykazują najsilniejsze działanie w fazie największego rozwoju bakterii i ich najintensywniejszego wzrostu. To wyjaśnia, dlaczego ampicylina jest szczególnie skuteczna przeciwko aktywnie dzielącym się bakteriom.

Spektrum działania przeciwbakteryjnego

Ampicylina wykazuje szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego, obejmujące zarówno bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne. Ampicylina działa bardziej na bakterie Gram-ujemne, choć wykazuje też słabą aktywność wobec bakterii Gram-dodatnich.

Bakterie wrażliwe na ampicylinę

Do głównych bakterii wrażliwych na działanie ampicyliny należą:

Bakterie Gram-dodatnie:

• Enterococcus faecalis
• Streptococcus pneumoniae
• Streptococcus pyogenes
• Clostridium spp.
• Listeria monocytogenes

Bakterie Gram-ujemne:

• Escherichia coli, Haemophilus influenzae, Neisseria gonorrhoeae, Neisseria meningitidis, Proteus mirabilis, wiele szczepów Salmonella, Shigella spp.
• Salmonella spp. (w tym Salmonella typhi)

Bakterie oporne na ampicylinę

Antybiotyk ten nie działa na bakterie wytwarzające penicyliznazy – szczepy gronkowców, Pseudomonas aeruginosa, Proteus vulgaris, Klebsiella, Enterobacter, część szczepów Escherichia coli, Rickettsia, Mycoplasma oraz Miyagawanella.

Problem oporności bakteryjnej

Oporność na antybiotyk może być wrodzona lub nabyta w wyniku mutacji genetycznej bakterii i selekcji szczepów opornych czy poprzez przekazywanie genów oporności między komórkami bakteryjnymi (jest to tzw. transfer horyzontalny).

Mechanizmy oporności

Jednym z istotnych mechanizmów oporności bakterii na antybiotyki β-laktamowe jest rozkład i, co za tym idzie, unieczynnienie antybiotyku za pośrednictwem enzymów, zwanych β-laktamazami. Enzymy te powodują przecięcie wiązania amidowego w pierścieniu β-laktamowym za pomocą hydrolaz, co skutkuje inaktywacją cząsteczek antybiotyku.

Zaobserwowano znaczący wzrost oporności szczepów E. coli i S. aureus spowodowany nadmiernym stosowaniem ampicyliny. Ten problem stanowi poważne wyzwanie dla współczesnej medycyny i wymaga racjonalnego stosowania antybiotykoterapii.

Inhibitory β-laktamaz

Zjawisku temu można zapobiegać poprzez podawanie wraz z antybiotykiem substancji wykazujących zdolność hamowania tych enzymów. Substancje te nazywa się inhibitorami β-laktamaz. Zaliczają się do nich m.in. kwas klawulanowy i sulbaktam.

Preparat zwany sultamycyliną, jest prolekiem, tj. substancją, która po podaniu doustnym – pod wpływem ludzkich enzymów – rozkłada się na ampicylinę i sulbaktam. W przypadku zastosowania antybiotyku w formie takiego proleku można uzyskać dwukrotnie większe stężenie ampicyliny w organizmie niż przy jej samodzielnym podaniu.

Farmakokinetyka

Po podaniu doustnym ampicylina dobrze i szybko wchłania się z przewodu pokarmowego. Biologiczny okres półtrwania wynosi ok. 1–1,5 h; w niewydolności nerek wydłuża się do 10–20 h.

Dystrybucja w organizmie

Ampicylina w 17-20% wiąże się z białkami osocza. Przenika do większości tkanek i płynów ustrojowych, duże stężenia osiąga w moczu, żółci, płynie stawowym, płynach jamy opłucnowej i otrzewnowej oraz w płynie osierdziowym.

Metabolizm i eliminacja

Ampicylina jest metabolizowana częściowo do nieczynnych mikrobiologicznie penicylinianów. Ampicylina w około 73% wydalana jest w postaci niezmienionej przez nerki wciągu 12 godzin. W niewielkim stopniu jest także wydalana z żółcią i kałem.

Ampicylina wydalana jest głównie przez nerki w postaci niezmienionej oraz z żółcią. U pacjentów z zaburzoną wydolnością nerek zmniejsza się szybkość wydalania.

Wskazania do stosowania

Ampicylina (jako pojedynczy lek lub w skojarzeniu z sulbaktamem) stosowana jest w leczeniu ostrych i przewlekłych zakażeń układu moczowego, rzeżączki, zakażeń dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, skóry i tkanek miękkich, opon mózgowo-rdzeniowych, wsierdzia.

Szczegółowe wskazania kliniczne

Zakażenia układu oddechowego:

• Zapalenie płuc
• Zapalenie oskrzeli
• Zapalenie zatok przynosowych
• Zapalenie ucha środkowego

Zakażenia układu moczowego:

• Ostre zapalenie pęcherza moczowego
• Odmiedniczkowe zapalenie nerek
• Przewlekłe zakażenia układu moczowego

Zakażenia układu pokarmowego:

• Salmonelloza
• Dur brzuszny
• Rzeżączka

Zakażenia ośrodkowego układu nerwowego:

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Zakażenia układu krążenia:

• Zapalenie wsierdzia
• Posocznica

Dawkowanie i sposób podawania

Drogi podania

Ampicylina może być podawana:

• Doustnie (tabletki, zawiesina)
• Domięśniowo
• Dożylnie

Ampicylinę należy przyjmować na pusty żołądek, pół godziny przed posiłkiem. Zażywanie jej podczas jedzenia sprawia, że wchłanianie substancji jest zatrzymane.

Dawkowanie u dorosłych

Maksymalna dawka dobowa dla dorosłych wynosi 14g. Zazwyczaj jest to 250 lub 500 miligramów podawanych w równych odstępach co 6 lub 12 godzin, choć przy zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych może być konieczne nawet przyjmowanie 2 gramów antybiotyku co 4 godziny.

Natomiast ampicylina w ampułkach podawana jest domięśniowo lub dożylnie. W zależności od stanu pacjenta i jednostki chorobowej co 6 godzin podaje się jednorazowo 12,5 do 50 mg preparatu na każdy kilogram masy ciała.

Dawkowanie u dzieci

Noworodki:

• U noworodków o wadze do 2kg dawka dobowa wynosi 50-100mg/kg masy ciała, u noworodków o wadze powyżej 2 kg -150-200mg/kg masy ciała

Dzieci:

• U dzieci o wadze do 20kg – 50mg/kg masy ciała

Grupa wiekowa	Masa ciała	Dawka dobowa
Noworodki	< 2 kg	50-100 mg/kg
Noworodki	> 2 kg	150-200 mg/kg
Dzieci	do 20 kg	50 mg/kg
Dorośli	–	do 14 g/dobę

Leczenie farmakologiczne zakażeń bakteryjnych z użyciem ampicyliny

W terapii zakażeń bakteryjnych ampicylina jest wykorzystywana jako lek pierwszego rzutu w określonych wskazaniach, szczególnie w przypadku zakażeń wywołanych przez bakterie wrażliwe na jej działanie. Współczesne leczenie farmakologiczne często obejmuje stosowanie ampicyliny w kombinacji z inhibitorami β-laktamaz, co znacznie zwiększa jej skuteczność.

Substancje czynne stosowane w Polsce

W polskim systemie ochrony zdrowia najczęściej stosowane są następujące preparaty zawierające ampicylinę:

Ampicylina w monoterapii:

• Ampicillin TZF (dawki: 0,5 g, 1 g, 2 g)
• Ampicillin Adamed

Kombinacje z inhibitorami β-laktamaz:

• Unasyn (0,5 g ampicyliny + 0,25 g sulbaktamu lub 1 g + 0,5 g oraz 2 g + 1 g)
• Sultamycylina (prolek ampicyliny z sulbaktamem)

Sulbaktam, stosowany w połączeniu z ampicyliną, jest szczególnie wartościowy w zwalczaniu bakterii produkujących β-laktamazy. Substancje te łączą się trwale ze strukturami enzymu rozkładającego antybiotyk i unieczynniają go, umożliwiając tym samym działanie antybiotyku.

W leczeniu ciężkich zakażeń szpitalnych często wykorzystuje się również inne antybiotyki β-laktamowe, takie jak piperacylina z tazobaktamem, meropenem czy imipenem, które charakteryzują się jeszcze szerszym spektrum działania i większą opornością na β-laktamazy.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Przeciwwskazania bezwzględne

Ampicyliny nie należy stosować u osób chorych na białaczkę limfatyczną lub mononukleozę zakaźną, ze względu na możliwość wystąpienia wysypki oraz u osób uczulonych na antybiotyki ß-laktamowe, tj. penicyliny, cefalosporyny, cefamycyny, karbapenemy i monobaktamy.

Szczególne grupy pacjentów

Ciąża i laktacja: Ampicylina należy do tak zwanej kategorii B, czyli jeśli tylko zajdzie taka potrzeba i nie jest możliwe użycie innego, alternatywnego leku, to może ona być antybiotykiem dozwolonym w ciąży.

Ampicylina w niewielkim stopniu przenika do mleka kobiecego, z tego względu w okresie karmienia piersią należy stosować ostrożnie – możliwe wystąpienie uczulenia u dziecka.

Niewydolność nerek: Należy zachować szczególną uwagę w przypadku: niewydolności nerek (niezbędna kontrola klirensu kreatyniny i ewentualnie zmniejszenie dawki).

Działania niepożądane

Alergia na jedną z penicylin wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia reakcji alergicznej na inny lek z grupy b-laktamów. Co ważne, reakcje nadwrażliwości mogą pojawić się już podczas pierwszego zastosowania antybiotyku jak i w przypadku kolejnych podań.

Najczęstsze działania niepożądane

Ze strony układu pokarmowego:

• Nudności, utrata łaknienia, wymioty, wzdęcie, luźne stolce, biegunka, bóle brzucha
• Zapalenie jamy ustnej i dziąseł, rzekomobłoniaste zapalenie jelit

Reakcje alergiczne:

• Reakcja alergiczna pojawiająca się na skórze (rumień grudkowo-plamkowy, wysypka pokrzywkowa, świąd skóry)
• Świąd, wysypka, osutka

Rzadkie, ale ciężkie działania niepożądane:

• Śródmiąższowe zapalenie nerek, zapalenie wątroby i drgawki
• Wstrząs anafilaktyczny i obrzęk naczynioruchowy

Działania niepożądane według częstości występowania

• Bardzo często: biegunka, nudności, wymioty
• Często: wysypka skórne, świąd
• Niezbyt często: reakcje alergiczne systemowe
• Rzadko: zapalenie wątroby, śródmiąższowe zapalenie nerek
• Bardzo rzadko: wstrząs anafilaktyczny

Interakcje z innymi lekami

Ampicillin TZF może wchodzić w interakcje z probenecydem, antybiotykami o działaniu bakteriostatycznym, allopurynolem oraz doustnymi środkami antykoncepcyjnymi.

Kluczowe interakcje

Probenecyd:

• Równoczesne podawanie ampicyliny i leków przeciwzakrzepowych może powodować wzrost międzynarodowego współczynnika znormalizowanego (INR)

Allopurynol:

• Zwiększa ryzyko wystąpienia skórnych reakcji uczuleniowych

Doustne środki antykoncepcyjne:

• Ampicylina osłabia ich działanie

Antybiotyki bakteriostatyczne:

• Z tego powodu tak ważne jest, by nie łączyć antybiotyków beta-laktamowych z innymi antybiotykami o działaniu bakteriostatycznym, czyli blokującym tylko zdolność namnażania się bakterii

Inne istotne interakcje

• Metotreksat: zwiększone ryzyko toksyczności
• Warfaryna: nasilenie działania przeciwzakrzepowego
• Kwas mykofenolowy: zmniejszenie wchłaniania

Lek	Rodzaj interakcji	Mechanizm
Probenecyd	Farmakokinetyczna	Zwiększa stężenie ampicyliny
Allopurynol	Farmakodynamiczna	Wzrost ryzyka wysypki
Środki antykoncepcyjne	Farmakodynamiczna	Osłabienie skuteczności
Warfaryna	Farmakodynamiczna	Nasilenie antykoagulacji

Preparaty dostępne w Polsce

Ampicylina jest preparatem aktualnie stosunkowo rzadko używanym. Z tego powodu nie ma więc zbyt wielu zamienników. W formie tabletek ampicylina występuje tylko jako prolek – sultamycylina (Unasyn).

Formy doustne

• Unasyn tabletki – sultamycylina (prolek ampicyliny z sulbaktamem)

Formy pozajelitowe

Więcej dostępnych jest preparatów handlowych ampicyliny dożylnej w formie proszku do sporządzania roztworu do wstrzykiwań:

• Ampicillin TZF – dawki: 0,5 g, 1 g, 2 g
• Ampicillin Adamed – 1 g
• Unasyn – kombinacje: 0,5 g ampicyliny + 0,25 g sulbaktamu, 1 g + 0,5 g, 2 g + 1 g

Cena ampicyliny jest zależna od rejonu kraju i marż handlowych, ale oscyluje wokół 20 zł za lek w postaci tabletek oraz, w zależności od stężenia ampułek, od 20 do 60 zł za formę do wstrzykiwań zawierającą sulbaktam.

Bibliografia

1. Peechakara BV, Basit H, Gupta M. Ampicillin. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. [Updated 2023 Aug 28]. PMID: 30137853
2. Bush K, Bradford PA. β-Lactams and β-Lactamase Inhibitors: An Overview. Cold Spring Harb Perspect Med. 2016;6(8):a025247. DOI: 10.1101/cshperspect.a025247 PMID: 27329032