Leki zawierające acyklowir

Acyklowir – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)

Acyklowir – lek przeciwwirusowy do stosowania ogólnego. Mechanizm działania acyklowiru skierowany jest tylko na zakażone komórki. Lek wbudowuje się w strukturę wirusa i uniemożliwia mu dalsze namnażanie. Acyklowir łagodzi objawy zakażenia i skraca czas gojenia. Wskazaniem do stosowania acyklowiru jest leczenie zakażeń wywołanych przez wirusa opryszczki pospolitej (typu 1 i 2), ospy wietrznej i półpaśca.

Acyklowir dostępny jest w postaci kremu i żelu na skórę, maści do oczu, roztworu dożylnego oraz tabletek doustnych. Najlepsze efekty acyklowiru uzyskuje się po zastosowaniu go w momencie pojawienia się pierwszych objawów.

Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): są różne w zależności od drogi podania. Po podaniu doustnym mogą wystąpić bóle głowy, zawroty głowy, ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka, świąd, wysypka, zmęczenie. Podanie acyklowiru do oka może wywołać powierzchowną, ogniskową keratopatię, pieczenie oka, zapalenie spojówek. Zastosowanie maści może spowodować wysuszenie skóry, złuszczanie skóry, pieczenie, mrowienie i swędzenie skóry. Po podaniu dożylnym mogą pojawić się nudności, wymioty, zapalenie żył, wysypka, świąd, pokrzywka, zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych.

Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10

Acyklowir – rewolucyjny lek przeciwwirusowy w walce z herpeswirusami

Acyklowir to jeden z najważniejszych leków przeciwwirusowych współczesnej medycyny, który od ponad 40 lat stanowi podstawę leczenia zakażeń wywołanych przez herpeswirusy. Ta syntetyczna pochodna guanozyny, odkryta w 1974 roku, zrewolucjonizowała podejście do terapii opryszczki, ospy wietrznej i półpaśca. Mechanizm działania acyklowiru opiera się na selektywnym hamowaniu replikacji wirusowego DNA, co czyni go niezwykle skutecznym i bezpiecznym środkiem terapeutycznym. W Polsce lek dostępny jest w różnych postaciach – od kremów i maści stosowanych miejscowo, przez tabletki doustne, aż po preparaty do infuzji dożylnych. Dzięki szerokiemu spektrum działania i wysokiemu profilowi bezpieczeństwa, acyklowir pozostaje lekiem pierwszego wyboru w leczeniu zakażeń herpeswirusowych zarówno u osób zdrowych, jak i z osłabioną odpornością.

Historia i rozwój acyklowiru

Acyklowir został po raz pierwszy zsyntetyzowany w 1974 roku w laboratoriach Wellcome Research Institute jako cykliczna pochodna guaniny, początkowo nazwana acykloguanozyną. Odkrycie to było tak przełomowe, że w 1988 roku naukowcy odpowiedzialni za jego rozwój otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny. Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) zarejestrowała acyklowir pod nazwą handlową Zovirax w 1982 roku w postaci maści, a w 1985 roku w formie kapsułek doustnych.

Wprowadzenie acyklowiru na rynek farmaceutyczny oznaczało przełom w leczeniu infekcji wirusowych. Po raz pierwszy lekarze mieli do dyspozycji skuteczny lek przeciwwirusowy, który mógł nie tylko łagodzić objawy, ale także skracać czas trwania choroby i zmniejszać ryzyko powikłań.

Mechanizm działania – jak acyklowir walczy z wirusami

Acyklowir działa jako syntetyczny analog nukleotydu purynowego z acyklicznym łańcuchem bocznym. Jego unikalny mechanizm działania opiera się na kilku kluczowych etapach, które zapewniają wysoką selektywność wobec komórek zakażonych wirusem.

Po wniknięciu do organizmu acyklowir jest transportowany do komórek przez białko odpowiedzialne za transport nukleozydów, w tym deoksyguanozyny. W komórkach zakażonych herpeswirusami następuje kluczowy proces aktywacji leku. Wirusowa kinaza tymidynowa – enzym charakterystyczny dla herpeswirusów – przekształca acyklowir do aktywnej postaci monofosforanu, a następnie do dwufosforanu i trifosforanu acyklowiru.

Trifosforan acyklowiru staje się „podstępnym naśladowcą” naturalnego trifosforanu guanozyny. Wirusowa polimeraza DNA mylnie rozpoznaje go jako właściwy substrat i wbudowuje do tworzonego łańcucha DNA wirusa. Ponieważ acyklowir nie posiada grupy 3-hydroksylowej niezbędnej do przyłączenia kolejnego nukleotydu, dalsze wydłużanie łańcucha DNA staje się niemożliwe. W efekcie synteza wirusowego materiału genetycznego zostaje przerwana, a replikacja wirusa całkowicie zahamowana.

Co niezwykle ważne, powinowactwo wirusowej kinazy tymidynowej do acyklowiru jest kilkaset razy większe niż kinazy komórek ludzkich. Oznacza to, że lek gromadzi się przede wszystkim w komórkach zakażonych, oszczędzając zdrowe tkanki organizmu.

Spektrum działania acyklowiru

Acyklowir wykazuje działanie przeciwko kilku typom herpeswirusów, choć jego skuteczność różni się w zależności od konkretnego patogenu:

• Wirus opryszczki pospolitej typu 1 (HSV-1) – najwyższa skuteczność, odpowiadający głównie za opryszczkę wargową i zakażenia okolicy twarzy
• Wirus opryszczki pospolitej typu 2 (HSV-2) – również bardzo wysoka skuteczność, powodujący przede wszystkim opryszczkę narządów płciowych
• Wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV) – umiarkowana skuteczność, wymagająca często wyższych dawek leku
• Wirus Epsteina-Barr (EBV) – ograniczona skuteczność, stosowany w wybranych przypadkach
• Wirus cytomegalii (CMV) – najmniejsza aktywność, używany jedynie w szczególnych sytuacjach klinicznych

Wskazania do stosowania acyklowiru

Zakażenia wirusem opryszczki pospolitej

Acyklowir stanowi standard leczenia wszystkich postaci zakażeń HSV. W przypadku pierwotnego zakażenia lek znacząco skraca czas trwania objawów i zmniejsza ich nasilenie. Przy nawrotowych epizodach opryszczki najlepsze rezultaty osiąga się, gdy leczenie rozpocznie się w ciągu pierwszych 24-48 godzin od pojawienia się objawów prodromalnych (pieczenie, swędzenie, uczucie napięcia skóry).

Szczególne znaczenie ma stosowanie acyklowiru u osób z częstymi nawrotami opryszczki – ponad 6 epizodów w ciągu roku. W takich przypadkach może być rozważana terapia suppressyjna, polegająca na długotrwałym podawaniu mniejszych dawek leku w celu zapobiegania nawrotom.

Ospa wietrzna i półpasiec

W leczeniu ospy wietrznej acyklowir jest szczególnie wskazany u osób dorosłych, u których choroba przebiega ciężej niż u dzieci. Lek znacząco skraca czas gorączki i przyspiesza gojenie się wykwitów skórnych. W przypadku półpaśca wczesne zastosowanie acyklowiru nie tylko łagodzi ból i skraca czas trwania choroby, ale także zmniejsza ryzyko rozwoju neuralgii popółpaścowej – jednego z najdotkliwszych powikłań tej choroby.

Profilaktyka u osób z osłabioną odpornością

Acyklowir odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu zakażeniom herpeswirusowym u pacjentów z upośledzonym układem odpornościowym. Dotyczy to osób po przeszczepach narządów, chorych na AIDS, pacjentów poddawanych chemioterapii oraz osób z wrodzonymi niedoborami odporności.

Leczenie farmakologiczne zakażeń herpeswirusowych

Współczesna farmakoterapia zakażeń herpeswirusowych opiera się na kilku grupach leków przeciwwirusowych, wśród których acyklowir zajmuje pozycję lidera. W Polsce dostępne są różne substancje czynne stosowane w leczeniu tych zakażeń:

Analogi nukleozydowe pierwszej generacji:

• Acyklowir – podstawowy lek pierwszego rzutu, dostępny w postaciach doustnych, miejscowych i dożylnych
• Pencyklowir – stosowany głównie miejscowo w postaci kremu

Analogi nukleozydowe drugiej generacji:

• Walacyklowir – prodrug acyklowiru o lepszej biodostępności doustnej, umożliwiający rzadsze dawkowanie
• Famcyklowir – prodrug pencyklowiru, charakteryzujący się długim okresem półtrwania

Inne leki przeciwwirusowe:

• Foskarnet – lek rezerwowy stosowany przy oporności na acyklowir, głównie u pacjentów z AIDS
• Cidofowir – nukleotydowy analog cytozyny, używany w skrajnych przypadkach

Leki immunomodulujące:

• Pranobeks inozyny (inosyna pranobeks) – dostępny pod nazwą Groprinosin, wzmacnia odpowiedź immunologiczną organizmu

W polskiej praktyce klinicznej najczęściej stosowanymi preparatami z acyklowirem są tabletki doustne (Heviran, Hascovir, Hevipoint), kremy do stosowania miejscowego (Zovirax, Herpex, Axoviral) oraz preparaty do infuzji dożylnych stosowane w szpitalach (Aciclovir Jelfa, Acix).

Preparaty acyklowiru dostępne w Polsce

W Polsce acyklowir dostępny jest w bogatej gamie preparatów, różniących się formą podania, dawkowaniem i statusem dostępności:

Preparaty bez recepty

Nazwa preparatu	Forma	Dawka	Opakowanie
Hascovir Control	Tabletki	200 mg	25 szt.
Heviran Comfort	Tabletki	200 mg	25 szt.
Zovirax Intensive	Krem	50 mg/g	2g, 10g
Herpex	Krem	50 mg/g	5g
Axoviral	Krem	50 mg/g	5g

Preparaty na receptę

Nazwa preparatu	Forma	Dawka	Dostępne opakowania
Heviran	Tabletki powlekane	200, 400, 800 mg	30 szt.
Hascovir	Tabletki	200, 800 mg	30 szt.
Hascovir	Zawiesina doustna	400 mg/5ml	100 ml
Aciclovir Jelfa	Proszek do infuzji	250, 500 mg	Fiolki

Preparaty miejscowe (kremy, żele) oraz tabletki w dawkach 200 i 400 mg są dostępne bez recepty, co znacznie ułatwia dostęp do leczenia przy pierwszych objawach opryszczki. Wyższe dawki (800 mg) wymagają recepty lekarskiej ze względu na konieczność nadzoru medycznego przy intensywnej terapii.

Dawkowanie i sposób stosowania

Leczenie opryszczki wargowej i twarzy

Stosowanie doustne:

• Dorośli i dzieci powyżej 2 lat: 200 mg 5 razy dziennie co 4 godziny (z przerwą nocną) przez 5 dni
• Rozpoczęcie leczenia w ciągu pierwszych 24-48 godzin od pojawienia się objawów zapewnia najlepszą skuteczność

Stosowanie miejscowe:

• Krem nakładać na zmienione miejsca 5 razy dziennie co około 4 godziny z przerwą nocną
• Kontynuować leczenie przez co najmniej 4 dni, maksymalnie do 10 dni

Profilaktyka nawrotów opryszczki

• 200 mg 4 razy dziennie co 6 godzin
• Alternatywnie: 400 mg 2 razy dziennie co 12 godzin
• Terapia powinna być okresowo przerywana (co 6-12 miesięcy) w celu oceny potrzeby kontynuacji

Leczenie ospy wietrznej i półpaśca

• Dorośli: 800 mg 5 razy dziennie co 4 godziny (z przerwą nocną) przez 7 dni
• Dzieci: 20 mg/kg masy ciała 4 razy dziennie (maksymalnie 800 mg na dawkę)
• Leczenie powinno być rozpoczęte w ciągu 24 godzin od pojawienia się wysypki

Działania niepożądane i bezpieczeństwo stosowania

Acyklowir charakteryzuje się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, co wynika z jego selektywnego mechanizmu działania. Działania niepożądane występują stosunkowo rzadko i są zwykle łagodne.

Działania niepożądane przy stosowaniu doustnym

Często występujące (u 1-10% pacjentów):

• Nudności i wymioty
• Bóle głowy i zawroty głowy
• Biegunka i bóle brzucha
• Zmęczenie i ogólne osłabienie
• Wysypka skórna i świąd

Rzadziej występujące:

• Pokrzywka
• Rozproszone wypadanie włosów
• Nadwrażliwość na światło
• Reakcje anafilaktyczne (bardzo rzadko)

Działania niepożądane przy stosowaniu miejscowym

• Przemijające pieczenie lub kłucie w miejscu aplikacji
• Wysuszenie i złuszczanie skóry
• Kontaktowe zapalenie skóry
• Rumień w miejscu aplikacji

Działania niepożądane przy podaniu dożylnym

• Zapalenie żył w miejscu wstrzyknięcia
• Zaburzenia funkcji nerek (przy szybkim podaniu)
• Zaburzenia neurologiczne (splątanie, drgawki) – głównie u osób z niewydolnością nerek
• Gorączka i dreszcze

Przeciwwskazania i ostrzeżenia

Bezwzględne przeciwwskazania

• Nadwrażliwość na acyklowir lub walacyklowir
• Uczulenie na którykolwiek ze składników preparatu

Względne przeciwwskazania i sytuacje wymagające ostrożności

• Niewydolność nerek – konieczna modyfikacja dawkowania
• Wiek podeszły – zwiększone ryzyko działań niepożądanych ze strony układu nerwowego
• Odwodnienie organizmu
• Jednoczesne stosowanie leków nefrotoksycznych

Ważne zalecenia podczas leczenia

• Zapewnienie odpowiedniego nawodnienia organizmu (szczególnie przy stosowaniu dużych dawek)
• Unikanie szybkiego podawania dożylnego (infuzja powinna trwać co najmniej 1 godzinę)
• Regularna kontrola funkcji nerek u osób z grup ryzyka
• Stosowanie dodatkowych środków ochrony przeciwsłonecznej (acyklowir zwiększa fotowrażliwość skóry)

Acyklowir w ciąży i podczas karmienia piersią

Acyklowir zaliczany jest do kategorii B leków w ciąży według klasyfikacji FDA. Badania na zwierzętach nie wykazały działania teratogennego, a wieloletnie obserwacje kliniczne u kobiet w ciąży potwierdzają względne bezpieczeństwo stosowania. Ze względu na najlepiej udokumentowany profil bezpieczeństwa spośród leków przeciwwirusowych, acyklowir jest często lekiem pierwszego wyboru u kobiet w ciąży z poważnymi zakażeniami herpeswirusowymi.

Szczególnie istotne jest zastosowanie acyklowiru u kobiet ciężarnych z opryszczką narządów płciowych w okresie okołoporodowym. Profilaktyczne podawanie leku między 34. a 36. tygodniem ciąży znacząco zmniejsza ryzyko przeniesienia zakażenia na noworodka podczas porodu.

Acyklowir przenika do mleka matki, ale w niewielkich stężeniach. Większość ekspertów uważa, że korzyści z leczenia przeważają nad potencjalnym ryzykiem dla dziecka karmionego piersią.

Interakcje z innymi lekami

Acyklowir wykazuje stosunkowo niewiele klinicznie istotnych interakcji z innymi lekami, co zwiększa bezpieczeństwo jego stosowania.

Leki zwiększające stężenie acyklowiru:

• Probenecyd – hamuje wydalanie nerkowe, zwiększa stężenie o około 45%
• Cymetydyna – podobny mechanizm, wzrost stężenia o około 25%
• Jednoczesne stosowanie obu leków może zwiększać stężenie o 65%

Leki wymagające ostrożności:

• Mykofenolan mofetylu – wzajemne zwiększenie stężeń w osoczu
• Cyklosporyna i takrolimus – konieczne monitorowanie funkcji nerek
• Teofilina – acyklowir może zwiększać jej stężenie o około 50%
• Zydowudyna – ryzyko zaburzeń świadomości

Leki miejscowe: Preparaty acyklowiru do stosowania zewnętrznego nie wykazują istotnych interakcji z innymi lekami.

Oporność wirusów na acyklowir

Długotrwałe stosowanie acyklowiru, szczególnie u osób z osłabioną odpornością, może prowadzić do rozwoju oporności wirusowej. Mechanizmy oporności obejmują najczęściej mutacje w genach kodujących kinazę tymidynową lub polimerazę DNA.

U osób z prawidłowym układem odpornościowym oporność występuje niezwykle rzadko (mniej niż 1% przypadków). Znacznie częściej problema ten dotyczy pacjentów po przeszczepach, chorych na AIDS lub innych stanach głębokiej immunosupresji, gdzie częstość oporności może sięgać 5-10%.

W przypadku podejrzenia oporności konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych określających wrażliwość wirusa na leki przeciwwirusowe i ewentualne zastosowanie alternatywnych terapii.

Bibliografia

1. Elion GB. Mechanism of action and selectivity of acyclovir. Am J Med. 1982;73(1A):7-13. DOI: 10.1016/0002-9343(82)90055-9 PMID: 6285736
2. Gnann JW Jr, Barton NH, Whitley RJ. Acyclovir: mechanism of action, pharmacokinetics, safety and clinical applications. Pharmacotherapy. 1983;3(5):275-283. DOI: 10.1002/j.1875-9114.1983.tb03274.x PMID: 6359082