Abakawir – informacje w pigułce (podsumowanie farmaceuty)
Abakawir – lek o działaniu przeciwwirusowym stosowany w leczeniu zakażeń HIV. Mechanizm działania polega na hamowaniu aktywności enzymu odwrotnej transkryptazy wirusa HIV, co w konsekwencji prowadzi do przerwania cyklu jego replikacji. Wskazaniem do stosowania leku jest leczenie zakażenia ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV) zarówno dzieci, młodzieży jak i dorosłych w terapii skojarzonej z innymi lekami przeciwwirusowymi (np. lamiwudyną, zydowudyną).
Abakawir dostępny jest w postaci tabletek i roztworu doustnego. Lek przyjmuje się zazwyczaj w dawce 600 mg raz dziennie lub w dwóch dawkach podzielonych, niezależnie od posiłków.
Możliwe działania niepożądane (najczęstsze): nudności, wymioty, biegunka, jadłowstręt, ból głowy, gorączka, uczucie zmęczenia, letarg, wysypka.
Uwaga: Mogą pojawić się również objawy świadczące o nadwrażliwości na lek m.in. duszność, kaszel, bóle mięśni, gorączka, wysypka, ból brzucha, biegunka. Objawy te mogą się nasilać w trakcie leczenia co może zagrażać życiu pacjenta. W przypadku zauważenia wyżej wymienionych dolegliwości zaleca się natychmiastowy kontakt z lekarzem.
Opracowanie: Aleksandra Rutkowska – technik farmaceutyczny – nr dyplomu T/50033363/10
Abakawir – nukleozydowy inhibitor odwrotnej transkryptazy w leczeniu HIV
Abakawir to nukleozydowy inhibitor odwrotnej transkryptazy (NRTI), który od ponad dwóch dekad stanowi istotny element terapii przeciwretrowirusowej u pacjentów zakażonych wirusem HIV. Jest to syntezyczny analog nukleozydu, który działa jako silny i selektywny inhibitor replikacji wirusa HIV-1 oraz HIV-2. Substancja ta, znana także pod nazwą handlową Ziagen, została dopuszczona do użytku w Stanach Zjednoczonych w 1998 roku i obecnie znajduje się na Liście Podstawowych Leków Światowej Organizacji Zdrowia. Abakawir charakteryzuje się wysoką biodostępnością doustną wynoszącą około 83% oraz stosunkowo dobrą tolerancją przez pacjentów. Kluczową cechą tego leku jest jego związek z określonym profilem genetycznym – obecność allelu HLA-B*5701 znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia ciężkich reakcji nadwrażliwości, co wymaga obowiązkowego badania genetycznego przed rozpoczęciem terapii. W praktyce klinicznej abakawir jest najczęściej stosowany w skojarzeniu z innymi lekami przeciwretrowirusowymi, szczególnie z lamiwudyną i dolute gravirem, tworząc jedną z rekomendowanych kombinacji pierwszego rzutu w leczeniu zakażenia HIV.
Mechanizm działania i farmakologia
Abakawir działa poprzez specyficzny mechanizm hamowania replikacji wirusa HIV na poziomie komórkowym. Po wchłonięciu z przewodu pokarmowego substancja jest metabolizowana wewnątrzkomórkowo do swojej aktywnej postaci – trójfosforanu 5′ karbowiru (karbowir-TP). Ten aktywny metabolit konkuruje z naturalnym substratem enzymu, dTTP (deoksytymidynotrójfosforanem), o miejsce wiązania z odwrotną transkryptazą HIV.
Mechanizm działania opiera się na imitacji naturalnych nukleozydów, które są budulcem DNA. Gdy odwrotna transkryptaza HIV próbuje zbudować nową nić wirusowego DNA, błędnie włącza trójfosforan karbowiru zamiast naturalnego nukleozydu. Ponieważ abakawir nie posiada grupy hydroksylowej w pozycji 3′, która jest niezbędna do kontynuacji syntezy DNA, następuje przedwczesne zakończenie łańcucha DNA. W wyniku tego proces replikacji wirusa zostaje przerwany, co skutkuje zahamowaniem jego namnażania.
Farmakokinetyka abakawiru charakteryzuje się stosunkowo szybkim wchłanianiem z przewodu pokarmowego. Maksymalne stężenie w surowicy osiągane jest w ciągu 1-1,5 godziny po podaniu doustnym. Ważną cechą tego leku jest to, że może być przyjmowany niezależnie od posiłków, co zwiększa wygodę stosowania dla pacjentów. Substancja jest metabolizowana głównie w wątrobie przez enzymy alkoholodehydrogenazy i UDP-glukuronylotransferazę, a jej produkty przemiany są wydalane głównie przez nerki.
Wskazania do stosowania
Abakawir jest wskazany wyłącznie do stosowania w skojarzonej terapii przeciwretrowirusowej u pacjentów z potwierdzonym zakażeniem HIV-1. Nie powinien być nigdy stosowany w monoterapii ze względu na szybki rozwój oporności wirusowej. Główne wskazania obejmują:
- Leczenie pierwszorzutowe u pacjentów nieleczonych wcześniej, w skojarzeniu z innymi lekami przeciwretrowirusowymi
- Terapia drugorzutowa w przypadku niepowodzenia poprzedniego leczenia (po wykluczeniu oporności)
- Uproszczenie schematów leczenia u pacjentów z niepożądanymi działaniami innych leków
Lek może być stosowany u dorosłych, młodzieży oraz dzieci powyżej trzech miesięcy życia, przy czym dawkowanie musi być odpowiednio dostosowane do masy ciała. W populacji pediatrycznej abakawir jest szczególnie ceniony ze względu na dostępność postaci płynnej, co ułatwia podawanie najmłodszym pacjentom.
Dawkowanie i sposób podawania
Dawkowanie abakawiru zależy od wieku i masy ciała pacjenta oraz od tego, czy jest stosowany jako lek pojedynczy czy w kombinacji z innymi substancjami czynnymi.
Dorośli i młodzież (masa ciała ≥25 kg)
- Dawka standardowa: 600 mg raz dziennie lub 300 mg dwa razy dziennie
- Postać: tabletki powlekane 300 mg lub roztwór doustny
Dzieci (masa ciała 14-25 kg)
- Masa ciała 20-25 kg: 450 mg na dobę (15 mg/kg)
- Masa ciała 14-20 kg: 300 mg na dobę (20 mg/kg)
- Podawanie: najczęściej w postaci roztworu doustnego
Tabletki powinny być połykane w całości, bez rozdrabniania czy żucia. W przypadku trudności z połykaniem u dzieci można zastosować roztwór doustny, który jest lepiej tolerowany przez młodszych pacjentów.
Działania niepożądane
Abakawir może powodować różnorodne działania niepożądane, których częstość i nasilenie są zróżnicowane. Najpoważniejszym i potencjalnie zagrażającym życiu działaniem niepożądanym jest reakcja nadwrażliwości związana z obecnością allelu HLA-B*5701.
Częste działania niepożądane (≥1/100 do <1/10)
- Nudności i wymioty
- Biegunka lub inne zaburzenia żołądkowo-jelitowe
- Zmęczenie i osłabienie
- Bóle głowy
- Bezsenność
- Utrata apetytu
- Gorączka
Reakcja nadwrażliwości (zespół nadwrażliwości na abakawir – AHS)
Reakcja nadwrażliwości na abakawir to potencjalnie śmiertelny zespół objawów, który występuje u około 5-8% nieleczonych pacjentów. Charakterystyczne objawy obejmują:
- Objawy skórne: wysypka, czasem z pęcherzami
- Objawy oddechowe: duszność, kaszel, ból gardła
- Objawy gastrointestinalne: nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha
- Objawy ogólnoustrojowe: gorączka, osłabienie, bóle mięśni i stawów
Objawy zwykle pojawiają się w ciągu pierwszych 6 tygodni terapii i nasilają się z każdą kolejną dawką. W przypadku podejrzenia reakcji nadwrażliwości należy natychmiast przerwać podawanie abakawiru i nigdy nie wznawiać leczenia tym lekiem.
Rzadkie i bardzo rzadkie działania niepożądane
- Zapalenie trzustki
- Kwasica mleczanowa
- Powiększenie wątroby z stłuszczeniem
- Rumień wielopostaciowy
- Zespół Stevensa-Johnsona
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Bezwzględne przeciwwskazania
- Obecność allelu HLA-B*5701 – najważniejsze przeciwwskazanie wymagające obowiązkowego badania genetycznego
- Wcześniejsza reakcja nadwrażliwości na abakawir lub inne leki zawierające tę substancję
- Umiarkowana lub ciężka niewydolność wątroby (stopień B i C wg Child-Pugh)
- Nadwrażliwość na którąkolwiek ze składowych preparatu
Względne przeciwwskazania i środki ostrożności
- Choroby sercowo-naczyniowe – niektóre badania sugerują zwiększone ryzyko zawału mięśnia sercowego
- Przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby typu B lub C – zwiększone ryzyko działań niepożądanych ze strony wątroby
- Zaburzenia czynności nerek – nie wymaga modyfikacji dawkowania, ale lek nie jest zalecany w schyłkowej chorobie nerek
Interakcje z innymi lekami
Abakawir charakteryzuje się stosunkowo niewielką liczbą klinicznie istotnych interakcji lekowych, co stanowi jedną z jego zalet w terapii skojarzonej.
Główne interakcje
- Alkohol – może zwiększać stężenie abakawiru o około 41%, ale nie ma to znaczenia klinicznego
- Fenytoina, fenobarbital, ryfampicyna – mogą nieznacznie obniżać stężenie abakawiru przez indukcję enzymów wątrobowych
- Metadon – abakawir może zwiększać klirens metadonu, co może wymagać dostosowania dawkowania
Leki wymagające ostrożności
- Rybawiryna – możliwość osłabienia działania przeciwwirusowego
- Stawudyna – zwiększone ryzyko działań niepożądanych ze strony wątroby
- Leki zawierające dideoksynukleozydy – potencjalne działanie addytywne
Kombinacje z innymi lekami przeciwretrowirusowymi
Abakawir jest prawie zawsze stosowany w kombinacjach z innymi lekami przeciwretrowirusowymi. Najczęściej stosowane i dobrze udokumentowane kombinacje to:
Kombinacje stałe dostępne w Polsce
| Kombinacja |
Nazwa handlowa |
Dawkowanie |
Wskazania |
| Abakawir + Lamiwudyna |
Kivexa |
1 tabletka raz dziennie |
HIV-1 u dorosłych i dzieci >25 kg |
| Abakawir + Lamiwudyna + Dolutegrawir |
Triumeq |
1 tabletka raz dziennie |
Leczenie pierwszo- i drugorzutowe |
Kombinacje z inhibitorami integrazy
- Dolutegrawir + abakawir + lamiwudyna – jedna z najczęściej rekomendowanych kombinacji pierwszego rzutu
- Raltegrawir + abakawir + lamiwudyna – alternatywa dla pacjentów nietolerujących dolutegrawiru
Kombinacje z inhibitorami proteazy
- Lopinawir/rytonawir + abakawir + lamiwudyna – opcja dla pacjentów z opornością na inne klasy leków
- Atazanawir/rytonawir + abakawir + lamiwudyna – alternatywa z mniejszym wpływem na profil lipidowy
Badanie HLA-B*5701 – kluczowy element bezpieczeństwa
Badanie obecności allelu HLA-B*5701 jest obowiązkowe przed rozpoczęciem terapii abakawirem i stanowi modelowy przykład medycyny personalizowanej w praktyce klinicznej.
Epidemiologia allelu HLA-B*5701
Częstość występowania allelu różni się znacząco między populacjami:
- Populacja europejska: 3,4-5,8%
- Populacja afroamerykańska: około 1%
- Populacja azjatycka: 1,2-3%
- Rdzenni Amerykanie: do 17,6%
Procedura badania
Badanie wykonuje się z próbki krwi lub śliny metodą PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) z użyciem specyficznych sond oligonukleotydowych. Wynik jest wydawany jako:
- Dodatni – obecność allelu HLA-B*5701 (przeciwwskazanie do abakawiru)
- Ujemny – brak allelu (można bezpiecznie stosować abakawir)
Skuteczność badania przesiewowego
Wprowadzenie rutynowego badania HLA-B*5701 zmniejszyło częstość reakcji nadwrażliwości o:
- 56-96% klinicznie rozpoznawanych reakcji
- 100% immunologicznie potwierdzonych reakcji
Leczenie farmakologiczne zakażenia HIV z użyciem abakawiru
Abakawir stanowi jeden z podstawowych składników nowoczesnych schematów leczenia przeciwretrowirusowego, charakteryzujących się wysoką skutecznością i dobrą tolerancją.
Schematy pierwszego rzutu
Według aktualnych wytycznych międzynarodowych rekomendowane schematy zawierające abakawir to:
- ABC/3TC + dolutegrawir – schemat pierwszy rzutu dla większości pacjentów
- ABC/3TC + rilpiwiryna – dla pacjentów z niską wiremią wyjściową (<100 000 kopii/ml)
- ABC/3TC + efawirenz – schemat historyczny, obecnie rzadziej stosowany
Populacje specjalne
- Kobiety w ciąży – abakawir może być stosowany w ciąży (kategoria C FDA)
- Pacjenci z chorobami nerek – preferowany nad tenofowirem ze względu na brak nefrotoksyczności
- Starsi pacjenci – dobra tolerancja u osób powyżej 65. roku życia
Monitorowanie skuteczności
Skuteczność terapii zawierającej abakawir ocenia się na podstawie:
- Wiremii HIV – cel: <50 kopii/ml w 6. miesiącu terapii
- Liczby limfocytów CD4+ – oczekiwany wzrost o 150-250 komórek/μl w pierwszym roku
- Oporności wirusowej – w przypadku niepowodzenia terapeutycznego
Czy abakawir można stosować w ciąży?
Abakawir zaliczany jest do kategorii C według FDA, co oznacza, że może być stosowany w ciąży, gdy potencjalne korzyści przeważają nad ryzykiem. Substancja przenika przez łożysko, ale dotychczasowe dane nie wskazują na zwiększone ryzyko wad rozwojowych u płodu. Decyzja o stosowaniu powinna być zawsze podejmowana przez doświadczonego lekarza.
Jak długo trwa leczenie abakawirem?
Leczenie abakawirem, podobnie jak inne terapie przeciwretrowirusowe, ma charakter długotrwały, zwykle do końca życia. Przerwanie terapii prowadzi do szybkiego wzrostu wiremii i progresji choroby. Zmiana schematu leczenia może być rozważana jedynie w przypadku działań niepożądanych lub rozwoju oporności.
Co zrobić w przypadku pominięcia dawki?
Jeśli pacjent pominie dawkę, powinien przyjąć ją jak najszybciej po zauważeniu pominięcia. Jeśli jednak zbliża się czas na kolejną dawkę, należy pominąć zapomnianą dawkę i kontynuować normalny schemat. Nigdy nie należy przyjmować podwójnej dawki w celu uzupełnienia pominiętej.
Czy abakawir wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów?
Abakawir może powodować zawroty głowy, zmęczenie lub inne objawy, które mogą wpływać na zdolność koncentracji. Pacjenci powinni unikać prowadzenia pojazdów do czasu ustalenia, jak organizm reaguje na lek, szczególnie na początku terapii.
Czy można spożywać alkohol podczas leczenia abakawirem?
Umiarkowane spożycie alkoholu może zwiększać stężenie abakawiru we krwi o około 41%, ale nie ma to zwykle znaczenia klinicznego. Niemniej jednak nadmierne spożycie alkoholu może nasilać działania niepożądane ze strony wątroby i powinno być unikane.
Jak rozpoznać reakcję nadwrażliwości na abakawir?
Reakcja nadwrażliwości charakteryzuje się występowaniem co najmniej dwóch z następujących grup objawów: gorączka, wysypka skórna, objawy żołądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, biegunka), objawy oddechowe (kaszel, duszność) oraz objawy ogólne (zmęczenie, bóle mięśni). Objawy nasilają się z kolejnymi dawkami i mogą być zagrażające życiu.
Bibliografia
- Mallal S, Phillips E, Carosi G, Molina JM, Workman C, Tomazic J, Jägel-Guedes E, Rugina S, Kozyrev O, Cid JF, Hay P, Nolan D, Hughes S, Hughes A, Ryan S, Fitch N, Thorborn D, Benbow A; PREDICT-1 Study Team. HLA-B*5701 screening for hypersensitivity to abacavir. N Engl J Med. 2008;358(6):568-579. DOI: 10.1056/NEJMoa0706135 PMID: 18256392
- Ma JD, Lee KC, Kuo GM. HLA-B*5701 testing to predict abacavir hypersensitivity. PLoS Curr. 2010;2:RRN1203. DOI: 10.1371/currents.RRN1203 PMID: 21151380
Czy abakawir można stosować u dzieci?
Tak, abakawir może być stosowany u dzieci powyżej trzech miesięcy życia. Dawkowanie musi być dostosowane do masy ciała dziecka i wynosi zwykle 8 mg/kg dwa razy dziennie lub 16 mg/kg raz dziennie. Dla dzieci dostępna jest postać płynna leku, która ułatwia podawanie.
Jakie badania należy wykonać przed rozpoczęciem leczenia?
Przed rozpoczęciem terapii abakawirem obowiązkowe jest wykonanie badania HLA-B*5701. Dodatkowo należy ocenić funkcję wątroby, nerek, morfologię krwi oraz poziom wiremii HIV i liczbę limfocytów CD4+. Należy również wykluczyć współistniejące zakażenia wirusowe (HBV, HCV).